«Բնազդ»–ի խմբագրումների տարբերություն
ավելացվեց Կատեգորիա:Վարքագիծ ՀոթՔաթ գործիքով |
No edit summary |
||
Տող 1. | Տող 1. | ||
[[Պատկեր:Konrad Lorenz.JPG|thumb|[[Կոնրադ Լորենց]]]] |
[[Պատկեր:Konrad Lorenz.JPG|thumb|[[Կոնրադ Լորենց]]]] |
||
[[Պատկեր:Nikolaas Tinbergen 1978.jpg|thumb|Նիկոլաաս Թինբերգեն 1978]] |
[[Պատկեր:Nikolaas Tinbergen 1978.jpg|thumb|Նիկոլաաս Թինբերգեն 1978]] |
||
'''Բնազդ''', ({{lang-lat|instinktus շարժառիթ}}) ժառանգական ոչ պայմանական ռեակցիաների ամբողջություն, [[վարք]]ի |
'''Բնազդ''', ({{lang-lat|instinktus շարժառիթ}}) ժառանգական ոչ պայմանական ռեակցիաների ամբողջություն, [[վարք]]ի բնածին հարմարվողական ձև, որը հատուկ է տվյալ կենդանատեսակին: Դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ կենդանին կամ մարդը հայտնվում է համապատասխան իրադրության մեջ:<ref> Mandal, F. B. (2010). Textbook of Animal Behaviour. PHI Learning. p. 47. ISBN 978-81-203-4035-0.</ref><ref>McCullough, Michael. 2010. Beyond revenge: the evolution of the forgiveness instinct. The Journal of Positive Psychology.</ref> |
||
Ներկայումս բնազդի նշանակման համար ընդունված են հետևյալ հասկացությունները` ''տեսակային վարք, ստերեոտիպային վարք, բնածին վարք, ժառանգականությամբ ծրագրավորված վարք, ֆիքսված գործողությունների համալիր:'' |
Ներկայումս բնազդի նշանակման համար ընդունված են հետևյալ հասկացությունները` ''տեսակային վարք, ստերեոտիպային վարք, բնածին վարք, ժառանգականությամբ ծրագրավորված վարք, ֆիքսված գործողությունների համալիր:'' |
||
== Առանձնահատկություններ == |
|||
== Առանձնահատկությունները == |
|||
# Բնազդային վարքը խիստ հարմարված է և չի պահանջում նախնական ուսուցում: Օրինակ` կապիկները բնածին վախ են տածում օձերի նկատմամբ: |
# Բնազդային վարքը խիստ հարմարված է և չի պահանջում նախնական ուսուցում: Օրինակ` կապիկները բնածին վախ են տածում օձերի նկատմամբ: |
||
# Կենդանիների բնազդների իմացությունը հնարավորություն է տալիս կառավարել նրանց: Բնազդային վարքը տեսակային է, այսինքն` բնորոշ է տվյալ տեսակի բոլոր կենդանիներին: Որոշ դեպքերում այդ հատկությունը կիրառում են կենդանիների կարգաբանության պարզաբանման համար: |
# Կենդանիների բնազդների իմացությունը հնարավորություն է տալիս կառավարել նրանց: Բնազդային վարքը տեսակային է, այսինքն` բնորոշ է տվյալ տեսակի բոլոր կենդանիներին: Որոշ դեպքերում այդ հատկությունը կիրառում են կենդանիների կարգաբանության պարզաբանման համար: |
||
Տող 12. | Տող 12. | ||
Յուրաքանչյուր բնազդ կազմված է շղթայական ռեակցիաներից, որտեղ մեկ օղակի վերջը մյուսի սկիզբն է: Դրանք ծառայում են կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման միջոցով տեսակի ինքնապահպանմանը: |
Յուրաքանչյուր բնազդ կազմված է շղթայական ռեակցիաներից, որտեղ մեկ օղակի վերջը մյուսի սկիզբն է: Դրանք ծառայում են կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման միջոցով տեսակի ինքնապահպանմանը: |
||
== |
== Տեսակներ == |
||
Բնազդների դասակարգման համար կան տարբեր մոտեցումներ: Ըստ առավել տարածված մոտեցման, բնազդները լինում են` |
Բնազդների դասակարգման համար կան տարբեր մոտեցումներ: Ըստ առավել տարածված մոտեցման, բնազդները լինում են` |
||
* ''սննդային'', |
* ''սննդային'', |
||
Տող 22. | Տող 22. | ||
Կենդանիների և մարդու զարգացման տարբեր շրջաններում` նորածնությունից մինչև հասունություն, բնազդները փոխվում են, որոշ բնազդներ անհետանում են և դրանց փոխարեն ի հայտ են գալիս նորերը: Օրինակ` ծծելու ռեֆլեքսը փոխվում է սնունդ հայթայթելու ռեֆլեքսով, առաջանում են սեռական, ծնողական և այլ բնազդներ: Բարձրակարգ կենդանիների` հատկապես մարդկանց բնազդային գործունեությունը այս կամ այն չափով ենթարկվում է [[գիտակցություն|գիտակցությանը]]: |
Կենդանիների և մարդու զարգացման տարբեր շրջաններում` նորածնությունից մինչև հասունություն, բնազդները փոխվում են, որոշ բնազդներ անհետանում են և դրանց փոխարեն ի հայտ են գալիս նորերը: Օրինակ` ծծելու ռեֆլեքսը փոխվում է սնունդ հայթայթելու ռեֆլեքսով, առաջանում են սեռական, ծնողական և այլ բնազդներ: Բարձրակարգ կենդանիների` հատկապես մարդկանց բնազդային գործունեությունը այս կամ այն չափով ենթարկվում է [[գիտակցություն|գիտակցությանը]]: |
||
== Բնազդային վարքագծի |
== Բնազդային վարքագծի գործոններ == |
||
Տարբերում են բնազդային վարքագծի արտաքին և ներքին գործոններ: Բնազդային վարքագծի ներքին գործոններն են` [[հոմեոստազ]]ը և [[կենսառիթմ]]երը: Կենդանի օրգանիզմը միշտ ձգտում է պահպանել ներքին միջավայրի հարաբերական կայունությունը, իսկ վերջինիս ցանկացած շեղում գործարկում է այն մեխանիզմները, որոնք վերականգնում են հավասարակշռությունը: |
Տարբերում են բնազդային վարքագծի արտաքին և ներքին գործոններ: Բնազդային վարքագծի ներքին գործոններն են` [[հոմեոստազ]]ը և [[կենսառիթմ]]երը: Կենդանի օրգանիզմը միշտ ձգտում է պահպանել ներքին միջավայրի հարաբերական կայունությունը, իսկ վերջինիս ցանկացած շեղում գործարկում է այն մեխանիզմները, որոնք վերականգնում են հավասարակշռությունը: |
||
Բնազդային վարքագծի արտաքին գործոններն արտաքին միջավայրի հիմնական գրգռիչներն են: |
Բնազդային վարքագծի արտաքին գործոններն արտաքին միջավայրի հիմնական գրգռիչներն են: |
||
== Բնազդների հետազոտման |
== Բնազդների հետազոտման մեթոդներ == |
||
* |
* ''Դիտարկման և գրանցման մեթոդ'' |
||
Ամենատարածված եղանակներից է, սական այն հնարավորություն չի տալիս պարզել բնազդի ծագումը, դրա ֆիզիոլոգիական մեխանիզմները և այլ ցուցանիշներ: Այս մեթոդը ենթադրում է ինչպես կենդանիների ուղղակի դիտարկում, այնպես էլ փորձի ընթացքում հետազոտվող կենդանիների առջև զանազան խնդիրների առաջադրում: Բացի դիտարկումից, կարևոր է նաև [[վարք]]ի գրանցումը, որը կատարվում է տեսա- և ֆոտոխցիկներով, ֆիզիկաքիմիական եղանակներով: |
Ամենատարածված եղանակներից է, սական այն հնարավորություն չի տալիս պարզել բնազդի ծագումը, դրա ֆիզիոլոգիական մեխանիզմները և այլ ցուցանիշներ: Այս մեթոդը ենթադրում է ինչպես կենդանիների ուղղակի դիտարկում, այնպես էլ փորձի ընթացքում հետազոտվող կենդանիների առջև զանազան խնդիրների առաջադրում: Բացի դիտարկումից, կարևոր է նաև [[վարք]]ի գրանցումը, որը կատարվում է տեսա- և ֆոտոխցիկներով, ֆիզիկաքիմիական եղանակներով: |
||
Վարքի դիտարկման հարցում մեծ դեր է խաղում որոշակի իրավիճակում կենդանու շարժողական ակտիվության հաջորդական հետազոտումն ու գրանցումը ([[էթոգիր]]):<ref>Хайнд Р. Поведение животных. Синтез этологии и сравнительной психологии / под. ред. к.б.н. З.А. Зорина и к.б.н. И.И. Полетаевой. — Москва: "Мир", 1975.</ref> |
Վարքի դիտարկման հարցում մեծ դեր է խաղում որոշակի իրավիճակում կենդանու շարժողական ակտիվության հաջորդական հետազոտումն ու գրանցումը ([[էթոգիր]]):<ref>Хайнд Р. Поведение животных. Синтез этологии и сравнительной психологии / под. ред. к.б.н. З.А. Зорина и к.б.н. И.И. Полетаевой. — Москва: "Мир", 1975.</ref> |
||
* |
* ''Ժամանակաչափման (քրոնոմետրաժի) մեթոդ'' |
||
Կատարվում է բնազդային [[վարք]]ի առանձին շարժողական գործողությունների ժամանակի գրանցում տեսողական կամ հատուկ սարքավորումներով: |
Կատարվում է բնազդային [[վարք]]ի առանձին շարժողական գործողությունների ժամանակի գրանցում տեսողական կամ հատուկ սարքավորումներով: |
||
* |
* ''Նորածնի մեկուսացման մեթոդ'' |
||
Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս պարզել վարքագծի բնածին տարրերը` անկախ դաստիարակման և արտաքին միջավայրի ազդեցությունից: |
Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս պարզել վարքագծի բնածին տարրերը` անկախ դաստիարակման և արտաքին միջավայրի ազդեցությունից: |
||
* |
* ''Խրտվիլակների օգտագործման մեթոդ'' |
||
Այս մեթոդի ժամանակ օգտագործում են տարբեր տեսակի խրտվիլակներ և մուլյաժներ, որոնք նմանակում են ինչպես կենդանիներին և բույսերին, այնպես էլ կերը, հոտը, ձայնը և բնական գրգռիչները: |
Այս մեթոդի ժամանակ օգտագործում են տարբեր տեսակի խրտվիլակներ և մուլյաժներ, որոնք նմանակում են ինչպես կենդանիներին և բույսերին, այնպես էլ կերը, հոտը, ձայնը և բնական գրգռիչները: |
||
* |
* ''Գլխուղեղի առանձին հատվածների քայքայում կամ գրգռում'' |
||
Այս մեթոդի կիրառության հնարավորությունները մեծացել են հատկապես վերջին ժամանակներս` կապված [[նյարդաֆիզիոլոգիա]]յի զարգացման հետ: |
Այս մեթոդի կիրառության հնարավորությունները մեծացել են հատկապես վերջին ժամանակներս` կապված [[նյարդաֆիզիոլոգիա]]յի զարգացման հետ: |
||
[[Պատկեր:Hydraulic model scheme.svg|thumb|Լորենցի հիդրավլիկ մոդելի գծապատկերը. 1. ծորակ, 2. պահեստարան, 3. փական, 4. զսպանակ, 5. կշեռքի թաս, 6. սկուտեղ, 7. սանդղակ]] |
[[Պատկեր:Hydraulic model scheme.svg|thumb|Լորենցի հիդրավլիկ մոդելի գծապատկերը. 1. ծորակ, 2. պահեստարան, 3. փական, 4. զսպանակ, 5. կշեռքի թաս, 6. սկուտեղ, 7. սանդղակ]] |
||
== Լորենցի հիդրավլիկ մոդել == |
== Լորենցի հիդրավլիկ մոդել == |
||
Բնազդների իրագործումը բացատրելու համար [[Կոնրադ Լորենց]]ն առաջարկել է մի մոդել, որը հայտնի է «հիդրավլիկ մոդել» անունով: |
Բնազդների իրագործումը բացատրելու համար [[Կոնրադ Լորենց]]ն առաջարկել է մի մոդել, որը հայտնի է «հիդրավլիկ մոդել» անունով: |
||
Տող 63. | Տող 63. | ||
* Բնազդային գործողությունների կատարումը որոշ ժամանակով առաջ է բերում տվյալ բնազդային գործունեության «ինքնահյուծման»: |
* Բնազդային գործողությունների կատարումը որոշ ժամանակով առաջ է բերում տվյալ բնազդային գործունեության «ինքնահյուծման»: |
||
* Ռելիզերների նկատմամբ տվյալ բնազդային ակտիվության զգայնությունը հակադարձ համեմատական է այդ ակտիվության իրագործման վաղեմությանը: |
* Ռելիզերների նկատմամբ տվյալ բնազդային ակտիվության զգայնությունը հակադարձ համեմատական է այդ ակտիվության իրագործման վաղեմությանը: |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
== Արտաքին հղումներ == |
== Արտաքին հղումներ == |
||
Տող 70. | Տող 74. | ||
* [http://www.psychologos.ru/articles/view/instinkt Инстинкт] |
* [http://www.psychologos.ru/articles/view/instinkt Инстинкт] |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
[[Կատեգորիա:Նեյրոֆիզիոլոգիա]] |
[[Կատեգորիա:Նեյրոֆիզիոլոգիա]] |
19:21, 1 Դեկտեմբերի 2014-ի տարբերակ
Բնազդ, (լատին․՝ instinktus շարժառիթ) ժառանգական ոչ պայմանական ռեակցիաների ամբողջություն, վարքի բնածին հարմարվողական ձև, որը հատուկ է տվյալ կենդանատեսակին: Դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ կենդանին կամ մարդը հայտնվում է համապատասխան իրադրության մեջ:[1][2]
Ներկայումս բնազդի նշանակման համար ընդունված են հետևյալ հասկացությունները` տեսակային վարք, ստերեոտիպային վարք, բնածին վարք, ժառանգականությամբ ծրագրավորված վարք, ֆիքսված գործողությունների համալիր:
Առանձնահատկություններ
- Բնազդային վարքը խիստ հարմարված է և չի պահանջում նախնական ուսուցում: Օրինակ` կապիկները բնածին վախ են տածում օձերի նկատմամբ:
- Կենդանիների բնազդների իմացությունը հնարավորություն է տալիս կառավարել նրանց: Բնազդային վարքը տեսակային է, այսինքն` բնորոշ է տվյալ տեսակի բոլոր կենդանիներին: Որոշ դեպքերում այդ հատկությունը կիրառում են կենդանիների կարգաբանության պարզաբանման համար:
- Բնազդային շարժումները ծրագրավորված են գեներով և դրսևորվում են կենդանու անհատական զարգացման ընթացքում` անկախ կենդանու փորձից:
Յուրաքանչյուր բնազդ կազմված է շղթայական ռեակցիաներից, որտեղ մեկ օղակի վերջը մյուսի սկիզբն է: Դրանք ծառայում են կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման միջոցով տեսակի ինքնապահպանմանը:
Տեսակներ
Բնազդների դասակարգման համար կան տարբեր մոտեցումներ: Ըստ առավել տարածված մոտեցման, բնազդները լինում են`
- սննդային,
- պաշտպանական,
- սեռական,
- ծնողական,
- խմբային:
Կենդանիների և մարդու զարգացման տարբեր շրջաններում` նորածնությունից մինչև հասունություն, բնազդները փոխվում են, որոշ բնազդներ անհետանում են և դրանց փոխարեն ի հայտ են գալիս նորերը: Օրինակ` ծծելու ռեֆլեքսը փոխվում է սնունդ հայթայթելու ռեֆլեքսով, առաջանում են սեռական, ծնողական և այլ բնազդներ: Բարձրակարգ կենդանիների` հատկապես մարդկանց բնազդային գործունեությունը այս կամ այն չափով ենթարկվում է գիտակցությանը:
Բնազդային վարքագծի գործոններ
Տարբերում են բնազդային վարքագծի արտաքին և ներքին գործոններ: Բնազդային վարքագծի ներքին գործոններն են` հոմեոստազը և կենսառիթմերը: Կենդանի օրգանիզմը միշտ ձգտում է պահպանել ներքին միջավայրի հարաբերական կայունությունը, իսկ վերջինիս ցանկացած շեղում գործարկում է այն մեխանիզմները, որոնք վերականգնում են հավասարակշռությունը: Բնազդային վարքագծի արտաքին գործոններն արտաքին միջավայրի հիմնական գրգռիչներն են:
Բնազդների հետազոտման մեթոդներ
- Դիտարկման և գրանցման մեթոդ
Ամենատարածված եղանակներից է, սական այն հնարավորություն չի տալիս պարզել բնազդի ծագումը, դրա ֆիզիոլոգիական մեխանիզմները և այլ ցուցանիշներ: Այս մեթոդը ենթադրում է ինչպես կենդանիների ուղղակի դիտարկում, այնպես էլ փորձի ընթացքում հետազոտվող կենդանիների առջև զանազան խնդիրների առաջադրում: Բացի դիտարկումից, կարևոր է նաև վարքի գրանցումը, որը կատարվում է տեսա- և ֆոտոխցիկներով, ֆիզիկաքիմիական եղանակներով: Վարքի դիտարկման հարցում մեծ դեր է խաղում որոշակի իրավիճակում կենդանու շարժողական ակտիվության հաջորդական հետազոտումն ու գրանցումը (էթոգիր):[3]
- Ժամանակաչափման (քրոնոմետրաժի) մեթոդ
Կատարվում է բնազդային վարքի առանձին շարժողական գործողությունների ժամանակի գրանցում տեսողական կամ հատուկ սարքավորումներով:
- Նորածնի մեկուսացման մեթոդ
Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս պարզել վարքագծի բնածին տարրերը` անկախ դաստիարակման և արտաքին միջավայրի ազդեցությունից:
- Խրտվիլակների օգտագործման մեթոդ
Այս մեթոդի ժամանակ օգտագործում են տարբեր տեսակի խրտվիլակներ և մուլյաժներ, որոնք նմանակում են ինչպես կենդանիներին և բույսերին, այնպես էլ կերը, հոտը, ձայնը և բնական գրգռիչները:
- Գլխուղեղի առանձին հատվածների քայքայում կամ գրգռում
Այս մեթոդի կիրառության հնարավորությունները մեծացել են հատկապես վերջին ժամանակներս` կապված նյարդաֆիզիոլոգիայի զարգացման հետ:
Լորենցի հիդրավլիկ մոդել
Բնազդների իրագործումը բացատրելու համար Կոնրադ Լորենցն առաջարկել է մի մոդել, որը հայտնի է «հիդրավլիկ մոդել» անունով:
Շարժառիթի (օրինակ` կենդանուն սննդից զրկելու դեպքում) ուժեղացման դեպքում կուտակվում է «գործունեության յուրահատուկ էներգիա»: Մոդելում այն ներկայացված է որպես ջրամանում ջրի աստիճանաբար կուտակում: Ջրամանից ջրի դուրս գալն իրենից ներկայացնում է կենդանու ակտիվությունը: Ջրամանի ելքը փակված է զսպանակով հարմարված փականով:
Փականը կարող է բացվել մի քանի եղանակներով: Առաջինը` կշեռքի թասի վրա տարբեր ծանրությունների տեղադրումն է, որը համապատասխանում է տարբեր արտաքին գրգռիչների ազդեցությանը: Երկրորդը` ջրամանում ջրի բավականաչափ կուտակումն է: Փականի բացումը հնարավոր է նաև այն դեպքում, եթե ջրի և ծանրության գումարային ճնշումը գերազանցում է զսպանակով փականի փակման ուժին: Իսկ կենդանու ակտիվության դրսևորման տարբեր աստիճանները մոդելում ներկայացված են սկուտեղի թեք հարթակի տարբեր աստիճանների վրա տեղադրված անցքերով: Մոդելն ակնառու ձևով ցույց է տալիս բնազդային գործողության թողարկման գործում արտաքին գրգռիչների և ներքին «գործողության պոտենցիալի» փոխհարաբերությունը:[4] Չնայած իր առավելություններին` հիդրավլիկ մոդելն ունի որոշ թերություններ, որոնք նույնիսկ Լորենցն է ընդունել: Այսպես` այն չի բացատրում վարքի փոփոխականությունը, ինչպես նաև կան այն մերժող տեսություններ:[5]
Թինբերգենի հիերարխիկ տեսություն
Կատարելով բազմաթիվ հետազոտություններ և զարգացնելով Կոնրադ Լորենցի տեսակետները` հոլանդացի գիտնական Նիկոլաաս Թինբերգենն առաջ քաշեց առանձին վարքագծային ռեակցիաները կառավարող կենտրոնների հիերարխիայի սկզբունքը, որն անվանեց «վարքի հիերարխիկ մոդել»: Համաձայն այդ տեսության` բնազդն իրենից ներկայացնում է վարքագծային գործողությունների ավարտուն հիերարխիկ համակարգ, որը որոշակի գրգիռներին պատասխանում է խիստ համակարգված գործողությունների համալիրով: Այսպես` հիերարխիկ շարքում բարձր ակտիվության, օրինակ` բազմացման համար պատասխանատու «էներգիան» առաջ կբերի այնպիսի մի շարք «ենթակա» ակտիվությունների դրսևորում, ինչպիսիք են` բնի կառուցումը, ամուսնական, իսկ հետագայում` ծնողական վարքը և այլն:[6][7]
Լորենց-Թինբերգենի հիմնական դրույթները բնազդային վարքի վերաբերյալ
- Յուրաքանչյուր բնազդի համապատասխանում է իր էներգիան:
- Յուրաքանչյուր բնազդի կարգավորումն իրականացվում է ուղեղում գտնվող բնազդի կենտրոնի կողմից:
- Բնազդների կենտրոնները կազմակերպված են հիերարխիայի սկզբունքով. առավել բարձր կենտրոնի «միացումը» իր հետևից բերում է ենթակա կենտրոնների «թողարկում»:
- Բնազդային գործողությունների «թողարկումը» ճնշվում է արգելակող պրոցեսներով:
- Բնազդների կենտրոնների ապաարգելակումը կատարվում է կամ ազդանշանային գրգռիչների (ռելիզերներ) միջոցով, կամ էլ ինքնակամ ձևով:
- Բնազդային գործողությունների կատարումը որոշ ժամանակով առաջ է բերում տվյալ բնազդային գործունեության «ինքնահյուծման»:
- Ռելիզերների նկատմամբ տվյալ բնազդային ակտիվության զգայնությունը հակադարձ համեմատական է այդ ակտիվության իրագործման վաղեմությանը:
Ծանոթագրություններ
- ↑ Mandal, F. B. (2010). Textbook of Animal Behaviour. PHI Learning. p. 47. ISBN 978-81-203-4035-0.
- ↑ McCullough, Michael. 2010. Beyond revenge: the evolution of the forgiveness instinct. The Journal of Positive Psychology.
- ↑ Хайнд Р. Поведение животных. Синтез этологии и сравнительной психологии / под. ред. к.б.н. З.А. Зорина и к.б.н. И.И. Полетаевой. — Москва: "Мир", 1975.
- ↑ Lorenz, Konrad (1977). Behind the Mirror: A Search for a Natural History of Human Knowledge. New York: Harcourt Brace Jovanovich. ISBN 0-15-111699-7.
- ↑ Ламарк. Философия зоологии. — Москва, Ленинград, 1937. — Т. 2. — P. 325. цит. по Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений, . — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с.
- ↑ Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений,. — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с. — ISBN 5-89573-051-5.
- ↑ Сотская М.Н. Зоопсихология и сравнительная психология. (рус.) Глава 1. — Электронный учебник. Проверено 6 сентября 2010. Архивировано из первоисточника 22 августа 2011