«Բնազդ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Նոր էջ «thumb|[[Կոնրադ Լորենց]] thumb|Նիկոլաաս Թինբերգեն 1978 '''Բնազդ''...»: |
ավելացվեց Կատեգորիա:Նեյրոֆիզիոլոգիա ՀոթՔաթ գործիքով |
||
| Տող 72. | Տող 72. | ||
== Ծանոթագրություններ == |
== Ծանոթագրություններ == |
||
{{ծանցանկ}} |
{{ծանցանկ}} |
||
[[Կատեգորիա:Նեյրոֆիզիոլոգիա]] |
|||
19:16, 1 Դեկտեմբերի 2014-ի տարբերակ
Բնազդ, (լատին․՝ instinktus շարժառիթ) ժառանգական ոչ պայմանական ռեակցիաների ամբողջություն, վարքի բնածին հարմարվողական ձև, որը հատուկ է տվյալ կենդանատեսակին: Դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ կենդանին կամ մարդը հայտնվում է համապատասխան իրադրության մեջ:[1][2]
Ներկայումս բնազդի նշանակման համար ընդունված են հետևյալ հասկացությունները` տեսակային վարք, ստերեոտիպային վարք, բնածին վարք, ժառանգականությամբ ծրագրավորված վարք, ֆիքսված գործողությունների համալիր:
Առանձնահատկությունները
- Բնազդային վարքը խիստ հարմարված է և չի պահանջում նախնական ուսուցում: Օրինակ` կապիկները բնածին վախ են տածում օձերի նկատմամբ:
- Կենդանիների բնազդների իմացությունը հնարավորություն է տալիս կառավարել նրանց: Բնազդային վարքը տեսակային է, այսինքն` բնորոշ է տվյալ տեսակի բոլոր կենդանիներին: Որոշ դեպքերում այդ հատկությունը կիրառում են կենդանիների կարգաբանության պարզաբանման համար:
- Բնազդային շարժումները ծրագրավորված են գեներով և դրսևորվում են կենդանու անհատական զարգացման ընթացքում` անկախ կենդանու փորձից:
Յուրաքանչյուր բնազդ կազմված է շղթայական ռեակցիաներից, որտեղ մեկ օղակի վերջը մյուսի սկիզբն է: Դրանք ծառայում են կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման միջոցով տեսակի ինքնապահպանմանը:
Տեսակները
Բնազդների դասակարգման համար կան տարբեր մոտեցումներ: Ըստ առավել տարածված մոտեցման, բնազդները լինում են`
- սննդային,
- պաշտպանական,
- սեռական,
- ծնողական,
- խմբային:
Կենդանիների և մարդու զարգացման տարբեր շրջաններում` նորածնությունից մինչև հասունություն, բնազդները փոխվում են, որոշ բնազդներ անհետանում են և դրանց փոխարեն ի հայտ են գալիս նորերը: Օրինակ` ծծելու ռեֆլեքսը փոխվում է սնունդ հայթայթելու ռեֆլեքսով, առաջանում են սեռական, ծնողական և այլ բնազդներ: Բարձրակարգ կենդանիների` հատկապես մարդկանց բնազդային գործունեությունը այս կամ այն չափով ենթարկվում է գիտակցությանը:
Բնազդային վարքագծի գործոնները
Տարբերում են բնազդային վարքագծի արտաքին և ներքին գործոններ: Բնազդային վարքագծի ներքին գործոններն են` հոմեոստազը և կենսառիթմերը: Կենդանի օրգանիզմը միշտ ձգտում է պահպանել ներքին միջավայրի հարաբերական կայունությունը, իսկ վերջինիս ցանկացած շեղում գործարկում է այն մեխանիզմները, որոնք վերականգնում են հավասարակշռությունը: Բնազդային վարքագծի արտաքին գործոններն արտաքին միջավայրի հիմնական գրգռիչներն են:
Բնազդների հետազոտման մեթոդները
- Դիտարկման և գրանցման մեթոդ
Ամենատարածված եղանակներից է, սական այն հնարավորություն չի տալիս պարզել բնազդի ծագումը, դրա ֆիզիոլոգիական մեխանիզմները և այլ ցուցանիշներ: Այս մեթոդը ենթադրում է ինչպես կենդանիների ուղղակի դիտարկում, այնպես էլ փորձի ընթացքում հետազոտվող կենդանիների առջև զանազան խնդիրների առաջադրում: Բացի դիտարկումից, կարևոր է նաև վարքի գրանցումը, որը կատարվում է տեսա- և ֆոտոխցիկներով, ֆիզիկաքիմիական եղանակներով: Վարքի դիտարկման հարցում մեծ դեր է խաղում որոշակի իրավիճակում կենդանու շարժողական ակտիվության հաջորդական հետազոտումն ու գրանցումը (էթոգիր):[3]
- Ժամանակաչափման (քրոնոմետրաժի) մեթոդ
Կատարվում է բնազդային վարքի առանձին շարժողական գործողությունների ժամանակի գրանցում տեսողական կամ հատուկ սարքավորումներով:
- Նորածնի մեկուսացման մեթոդ
Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս պարզել վարքագծի բնածին տարրերը` անկախ դաստիարակման և արտաքին միջավայրի ազդեցությունից:
- Խրտվիլակների օգտագործման մեթոդ
Այս մեթոդի ժամանակ օգտագործում են տարբեր տեսակի խրտվիլակներ և մուլյաժներ, որոնք նմանակում են ինչպես կենդանիներին և բույսերին, այնպես էլ կերը, հոտը, ձայնը և բնական գրգռիչները:
- Գլխուղեղի առանձին հատվածների քայքայում կամ գրգռում
Այս մեթոդի կիրառության հնարավորությունները մեծացել են հատկապես վերջին ժամանակներս` կապված նյարդաֆիզիոլոգիայի զարգացման հետ:
Լորենցի հիդրավլիկ մոդել
Բնազդների իրագործումը բացատրելու համար Կոնրադ Լորենցն առաջարկել է մի մոդել, որը հայտնի է «հիդրավլիկ մոդել» անունով:
Շարժառիթի (օրինակ` կենդանուն սննդից զրկելու դեպքում) ուժեղացման դեպքում կուտակվում է «գործունեության յուրահատուկ էներգիա»: Մոդելում այն ներկայացված է որպես ջրամանում ջրի աստիճանաբար կուտակում: Ջրամանից ջրի դուրս գալն իրենից ներկայացնում է կենդանու ակտիվությունը: Ջրամանի ելքը փակված է զսպանակով հարմարված փականով:
Փականը կարող է բացվել մի քանի եղանակներով: Առաջինը` կշեռքի թասի վրա տարբեր ծանրությունների տեղադրումն է, որը համապատասխանում է տարբեր արտաքին գրգռիչների ազդեցությանը: Երկրորդը` ջրամանում ջրի բավականաչափ կուտակումն է: Փականի բացումը հնարավոր է նաև այն դեպքում, եթե ջրի և ծանրության գումարային ճնշումը գերազանցում է զսպանակով փականի փակման ուժին: Իսկ կենդանու ակտիվության դրսևորման տարբեր աստիճանները մոդելում ներկայացված են սկուտեղի թեք հարթակի տարբեր աստիճանների վրա տեղադրված անցքերով: Մոդելն ակնառու ձևով ցույց է տալիս բնազդային գործողության թողարկման գործում արտաքին գրգռիչների և ներքին «գործողության պոտենցիալի» փոխհարաբերությունը:[4] Չնայած իր առավելություններին` հիդրավլիկ մոդելն ունի որոշ թերություններ, որոնք նույնիսկ Լորենցն է ընդունել: Այսպես` այն չի բացատրում վարքի փոփոխականությունը, ինչպես նաև կան այն մերժող տեսություններ:[5]
Թինբերգենի հիերարխիկ տեսություն
Կատարելով բազմաթիվ հետազոտություններ և զարգացնելով Կոնրադ Լորենցի տեսակետները` հոլանդացի գիտնական Նիկոլաաս Թինբերգենն առաջ քաշեց առանձին վարքագծային ռեակցիաները կառավարող կենտրոնների հիերարխիայի սկզբունքը, որն անվանեց «վարքի հիերարխիկ մոդել»: Համաձայն այդ տեսության` բնազդն իրենից ներկայացնում է վարքագծային գործողությունների ավարտուն հիերարխիկ համակարգ, որը որոշակի գրգիռներին պատասխանում է խիստ համակարգված գործողությունների համալիրով: Այսպես` հիերարխիկ շարքում բարձր ակտիվության, օրինակ` բազմացման համար պատասխանատու «էներգիան» առաջ կբերի այնպիսի մի շարք «ենթակա» ակտիվությունների դրսևորում, ինչպիսիք են` բնի կառուցումը, ամուսնական, իսկ հետագայում` ծնողական վարքը և այլն:[6][7]
Լորենց-Թինբերգենի հիմնական դրույթները բնազդային վարքի վերաբերյալ
- Յուրաքանչյուր բնազդի համապատասխանում է իր էներգիան:
- Յուրաքանչյուր բնազդի կարգավորումն իրականացվում է ուղեղում գտնվող բնազդի կենտրոնի կողմից:
- Բնազդների կենտրոնները կազմակերպված են հիերարխիայի սկզբունքով. առավել բարձր կենտրոնի «միացումը» իր հետևից բերում է ենթակա կենտրոնների «թողարկում»:
- Բնազդային գործողությունների «թողարկումը» ճնշվում է արգելակող պրոցեսներով:
- Բնազդների կենտրոնների ապաարգելակումը կատարվում է կամ ազդանշանային գրգռիչների (ռելիզերներ) միջոցով, կամ էլ ինքնակամ ձևով:
- Բնազդային գործողությունների կատարումը որոշ ժամանակով առաջ է բերում տվյալ բնազդային գործունեության «ինքնահյուծման»:
- Ռելիզերների նկատմամբ տվյալ բնազդային ակտիվության զգայնությունը հակադարձ համեմատական է այդ ակտիվության իրագործման վաղեմությանը:
Արտաքին հղումներ
Ծանոթագրություններ
- ↑ Mandal, F. B. (2010). Textbook of Animal Behaviour. PHI Learning. p. 47. ISBN 978-81-203-4035-0.
- ↑ McCullough, Michael. 2010. Beyond revenge: the evolution of the forgiveness instinct. The Journal of Positive Psychology.
- ↑ Хайнд Р. Поведение животных. Синтез этологии и сравнительной психологии / под. ред. к.б.н. З.А. Зорина и к.б.н. И.И. Полетаевой. — Москва: "Мир", 1975.
- ↑ Lorenz, Konrad (1977). Behind the Mirror: A Search for a Natural History of Human Knowledge. New York: Harcourt Brace Jovanovich. ISBN 0-15-111699-7.
- ↑ Ламарк. Философия зоологии. — Москва, Ленинград, 1937. — Т. 2. — P. 325. цит. по Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений, . — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с.
- ↑ Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений,. — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с. — ISBN 5-89573-051-5.
- ↑ Сотская М.Н. Зоопсихология и сравнительная психология. (рус.) Глава 1. — Электронный учебник. Проверено 6 сентября 2010. Архивировано из первоисточника 22 августа 2011