«Ակ-Կոյունլուների պետություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
No edit summary |
|||
| Տող 69. | Տող 69. | ||
[[Աղձնիք]]ում, [[Ծոփք]]ում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-կոյունլուների ընդարձակ տերությանը ([[1468]]-[[1502]]), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։ |
[[Աղձնիք]]ում, [[Ծոփք]]ում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-կոյունլուների ընդարձակ տերությանը ([[1468]]-[[1502]]), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։ |
||
Ակ-կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։ Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։ |
Ակ-կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։ |
||
[[Պատկեր:Diyarbakirwalls2.jpg|մինի|ձախից|Դիյարբեքիրի ամրոց, Ակ-կոյունլուների ժամանակաշրջան]] |
|||
Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։ |
|||
Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։ |
Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։ |
||
{{քաղվածք|Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի|Թովմա Մեծոփեցի}}։ |
{{քաղվածք|Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի|Թովմա Մեծոփեցի}}։ |
||
| Տող 154. | Տող 156. | ||
|- |
|- |
||
|align="center"|''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>[[Zayn-al-Aibidin bin Ahmed bin Ughurlu Muhammad]]<br> <small>{{Nastaliq| زین العابدین بن احمد}}</small><br>1504 - 1508 |
|align="center"|''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>[[Zayn-al-Aibidin bin Ahmed bin Ughurlu Muhammad]]<br> <small>{{Nastaliq| زین العابدین بن احمد}}</small><br>1504 - 1508 |
||
|colspan=2 align="middle"|[[Ismail I|Shāh Ismāʿil]] <br> <small>{{Nastaliq| شاہ اسماعیل}}</small><br> |
|||
|colspan=2 align="middle"|[[Ismail I|Shāh Ismāʿil]] <br> <small>{{Nastaliq| شاہ اسماعیل}}</small><br> <small> After invading Azerbaijan and taking [[Baku]], Shah Ismail I besieged the fort at [[Gulistan]] when news arrived that [[Alwand bin Yusuf bin Uzun Hasan]] had reached [[Nakhchivan (city)|Nakhchivan]] with an army. Ismail broke off the siege and went rapidly to combat the Aq Qoyunlu. He sent his commander [[Piri Beg]] who defeated the Aq Qoyunlu commander [[Amir Uthman]] at the [[Battle of Shurur]] near [[Nakhchivan (city)|Nakhchivan]] thus leaving the Aq Qoyunlu to rapidly collapse as a kingdom.</small><br>1502 |
|||
|align="center"| ''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>''Abul-Muzaffar'' <br> <small>{{Nastaliq| ابو المظفر}}</small><br>[[Sultan Murad bin Yaqub bin Uzun Hasan]]<br> <small>{{Nastaliq| الوند بن یوسف بن اوزون حسن}}</small><br>1500 - 1508 |
|align="center"| ''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>''Abul-Muzaffar'' <br> <small>{{Nastaliq| ابو المظفر}}</small><br>[[Sultan Murad bin Yaqub bin Uzun Hasan]]<br> <small>{{Nastaliq| الوند بن یوسف بن اوزون حسن}}</small><br>1500 - 1508 |
||
|- |
|- |
||
15:24, 25 Նոյեմբերի 2014-ի տարբերակ
| ||||
| ||||
| Քարտեզ | ||||
|
| ||||
| Ընդհանուր տեղեկանք | ||||
| Լեզու | թուրքմեներեն, պարսկերեն | |||
| Կրոն | Իսլամ | |||
| Իշխանություն | ||||
| Պետական կարգ | Միապետություն | |||
| Դինաստիա | Ակ-կոյունլուներ | |||
| Պետության գլուխ | սուլթան | |||
Ակ-կոյունլուների պետություն, թուրքմենական ցեղապետություն, պետական կազմավորում Մերձավոր Արևելքում (1378-1502)։ Իշխանությունը հաստատվում էր գլխավորապես Հայկական լեռնաշխարհում, Միջագետքում ու Իրանի տարածքում։ Պետության կազմում էին նաև Կովկասյան որոշ շրջաններ։ Թարգմանաբար նշանակում է սպիտակ ոչխար արածեցնողներ։
Ակ-Կոյունլուների ցեղապետության առաջացում
Հայկական լեռնաշխարհում ակ-Կոյունլուների իշխանությունը հաստատվել է Ջհանշահի մահից հետո՝ 1468 թվականին։ Չնայած 1426 թվականին ընկավ Մակուի հայկական իշխանությունը, այնուամենայնիվ Ջհանշահի գահակալման տարիներին շարունակում էին ինքնավար մնալ Սյունյաց, Արցախի և մասամբ Վասպուրականի հայ իշխանական տները։ Թեև իսլամադավան իշխանությունների բռնաճնշումների հետևանքով Սյունյաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանն իր ավելի քան 6.000 տուն հպատակներով ստիպված տեղափոխվել էր Լոռի, որոշ ժամանակ անց նրա որդին՝ «վեհանձնյա ամիր և իշխան», «Նորին կայսերական մեծության մտերիմ» տիտղոսներով հայտնի Ռուստամ Օրբելյանը, նշանակվեց Այրարատյան երկրի կառավարիչ՝ նստավայր ունենալով Երևանը։ Գործելով հույժ ճկուն՝ Ռուստամը էջմիածնի վանքին նվիրեց յոթ հայկական գյուղ՝ ձևակերպելով որպես առք ու վաճառք։
Ջհանշահի իշխանության տարիներին Գեղամա երկրի, Վայոց ձորի, Սյունիքի, Արցախի, Գուգարքի և մի քանի այլ վայրերի իշխանական տները կարողացան վերականգնել իրենց իշխանությունները՝ ստանալով մելիք տիտղոսը։ Կարա-կոյունլուները հայության համակրանքը շահելու նպատակով բարենպաստ քաղաքականություն որդեգրեցին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ Նշանակալից դեր սկսեցին խաղալ Աղթամարի Զաքարիա և Ստեփանոս կաթողիկոսները` ներկայանալով որպես Գագիկ Արծրունու սերունդ։ Նրանք ունեին իրենց զինական ուժերը, որոնցով հաջողությամբ պաշտպանում էին Աղթամարի վանքի տիրույթները։ Զաքարիա կաթողիկոսը վայելում էր Ջհանշահի ու նրա տիկնոջ հովանավորությունը, երբեմն էլ հանդես գալիս միմյանց դեմ կռվող իսլամադավան իշխողներին հաշտեցնողի դերում։ Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին գոյատևել Համշենի, Սասունի, Խութի, Տարոնի, Մոկսի, Շատախի և մի քանի այլ հայկական իշխանություններ[1]։
Պետության հիմնում
Աղձնիքում, Ծոփքում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-կոյունլուների ընդարձակ տերությանը (1468-1502), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։
Ակ-կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։
Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։ Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։
|
Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի - Թովմա Մեծոփեցի
|
|
։
Հայաստանում հաստատված քոչվոր ցեղերին իրենց ոչխարների հոտերի համար անհրաժեշտ էին ընդարձակ արոտավայրեր, դրա համար էլ նրանք քիչ էին ուշադրություն դարձնում տնտեսության զարգացմանը։ Սակայն, ժամանակի ընթացքում, ազդվելով հայերից և մյուս նստակյաց ժողովուրդներից, նրանք սկսեցին աստիճանաբար անցնել նստակյաց կյանքի։ Քոչվորները հայ բնակչությանը դուրս էին մղում հարթավայրային շրջաններից, որի արդյունքում հայերը հիմնականում կենտրոնացան նախալեռնային և լեռնային շրջաններում՝ ապաստանելով երկրի թեկուզև ոչ արգասաբեր, սակայն դժվարամատչելի վայրերում[2]։
| Կոչում | Անուն | Կառավարման տարիներ | |
|---|---|---|---|
| Բեյ بیگ |
Տուռ Ալի իբն Փահլևան طور علی پہلوان |
1340 - 1360 | |
| Բեյ بیگ Ֆախր-ալ-Դին فخر الدین |
Կութլուղ իբն Տուռ Ալի قتلغ بن طور علی |
1360 - 1378/79 | |
| Բեյ بیگ |
Ահմեդ իբն Կութլուղ احمد بن قتلغ 1396 - 1403 |
1389 - 1403 | |
| Բեյ بیگ Baha-ալ-Դին بھا الدین |
Կարա Յուլոք Օսման قرا یولک عثمان |
1403 - 1435 | |
| Բեյ بیگ Jalal-ալ-Դին جلال الدین |
Ալի իբն Կարա Յուլոք Օսման علی بن قرا یولک عثمان |
1435 - 1438 | |
| Բեյ بیگ Nur-ալ-Դին نور الدین |
Համզա իբն Կարա Յուլոք Օսման حمزہ بن قرا یولک عثمان |
1438 - 1444 | |
| Բեյ بیگ Mu'izz-ալ-Դին معز الدین |
Ջհանգիր իբն Ալի جہانگیر بن علی |
1444 - 1451/52 | |
| Բեյ بیگ |
Կիլիչ Արսլան իբն Ալի قلچ ارسلان بن احمد |
1451/52 - 1457 | |
| Բեյ بیگ Abul-Nasr ابو النصر |
Ուզուն Հասան իբն Ալի اوزون حسن بن علی |
1457 - 1478 | |
| Բեյ بیگ Abul-Fath ابو الفتح |
Սուլթան Խալիլ իբն Ուզուն Հասան سلطان خلیل بن اوزون حسن |
1478 | |
| Բեյ بیگ Abul-Muzaffar ابو المظفر |
Յակուբ իբն Ուզուն Հասան یعقوب بن اوزون حسن |
1478 - 1490 | |
| Բեյ بیگ Abul-Fath ابو الفتح |
Բայսոնկոր իբն Յակուբ بایسنقر بن یعقوب |
1490 - 1491 | |
| Բեյ بیگ Abul-Muzaffar ابو المظفر |
Ռուստամ իբն Մակսուդ իբն Ուզուն Հասան رستم بن مقصود بن اوزون حسن |
1493 - 1497 | |
| Բեյ بیگ Abul-Nasr ابو النصر |
Ահմեդ Գովդե իբն Ուղուրլու ? |
1497 | |
| Ակ-Կոյունլուներ | |||
- Դեղին գույնով ակ-Կոյունլուների հիմնադիրներն են
- Կապույտ գույնով կիսանկախ կառավարիչները
| Դիարբեքիր | Ատրպատական | Միջագետք | Իրան | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Բեյ بیگ Abul-Muzaffar ابو المظفر Alwand bin Yusuf bin Uzun Hasan الوند بن یوسف بن اوزون حسن 1497 - 1502 |
Բեյ بیگ Abul-Mukarram ابو المکرم Muhammad bin Yusuf bin Uzun Hasan محمد بن یوسف بن اوزون حسن 1497 - 1500 | ||||
| Բեյ بیگ Zayn-al-Aibidin bin Ahmed bin Ughurlu Muhammad زین العابدین بن احمد 1504 - 1508 |
Shāh Ismāʿil شاہ اسماعیل |
Բեյ بیگ Abul-Muzaffar ابو المظفر Sultan Murad bin Yaqub bin Uzun Hasan الوند بن یوسف بن اوزون حسن 1500 - 1508 | |||
| Dissolution of Aq Qoyunlu in 1508. Absorbed into the Safavid Empire of Iran. | |||||