«Սրբուհի Տյուսաբ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

08:20, 19 Ապրիլի 2014-ի տարբերակ

Սրբուհի Տյուսաբ (Սրբուհի Վահանյան) (1841-1901), արևմտահայ գրող, բանաստեղծ, հրապարակախոս և հասարակական-մանկավարժական գործիչ։ Հայ առաջին վիպասանուհի։

Կյանքը

Ծնվել է 1841 թվականին Կոստանդնուպոլսի Միջագյուղ (Օրթագյուղ, Օրթաքյոյ) թաղամասում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է Միջագյուղի ֆրանսիական դպրոցում: Մեկ տարեկան հասակում կորցրել է հորը: Ֆրանսերեն, բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ քիմիկոս ու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա Հովհաննես Վահանի մոտ: 1899 թ. մեկնել է Փարիզ, կապեր հաստատել ֆրանսիացի հայտնի խմբագիր Ժյուլյետա Ադանի, կոմպոզիտոր Շառլ Գունոյի, Ամպրուազ Թոմայի և այլոց հետ: 1891 թ. վերադարձել է Կ. Պոլիս: Բանաստեղծուհու կյանքում բեկումնային է եղել ծանոթությունը բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի հետ, ումից Տյուսաբը հայերենի դասեր էր վերցնում: Հետագայում նրանց միջև մտերմական սերտ կապերը վերաճել են զգացմունքների:

Մի շարք ուսումնասիրողներ անդրադարձել են բանաստեղծի անպատասխան սիրուն իր աշակերտուհու հանդեպ, որը երևում է նրա որոշ բանաստեղծություններում: Ա. Շարուրյանի համոզմամբ, որոշ հիմքեր կան կարծելու, որ Սրբուհին նույնպես խոր և քնքուշ զգացմունքներ է ունեցել իր ուսուցչի հանդեպ: Պեշիկթաշլյանի վաղաժամ մահվան բոթը ծնունդ է տվել «Ի հիշատակ պ. Մ. Պեշիկթաշլյանի» ողբերգին: 1864 թ., երբ Նաբանաստեղծուհու մայրը՝ Նազլը Վահանը հիմնում է Աղքատախնամ տիկնանց ընկերությունը և դառնում նրա ատենապետուհին, Սրբուհին` որպես օգնական ատենադպիր, աջակցում է մորը, մասնակցում տարբեր միջոցառումների կազմակերպմանը:

1869 կամ 1870-ական թվականներին Սրբուհին ամուսնացել է իր երաժշտության ուսուցիչ, ֆրանսիացի դաշնակահար, «ամուսիններուն լավագույնը» Պոլ Տյուսաբի հետ, որը ժամանակագրի կողմից հիշվում է որպես բեյ, այնուհետև փաշա տիտղոսով և վարում էր արքունական երաժշտախմբի ղեկավարի պաշտոնը:

Տյուսաբը հասարակական ասպարեզ իջավ 1880-ական թվականներին: 1880 թ. մայիսից նա Դպրոցասեր հայուհյաց ընկերության գործուն անդամներից էր` Ընդհանուր ժողովի ատենապետը:

1887թ. հետո քրոնիկական գլխացավերի պատճառով դադարում է զբաղվել գրական գործունեությամբ: Հանգանակություններ է կատարում Դպրոցասեր տիկնանց ընկերության և Երզնկայի դպրոցի օգտին, օժանդակում է Գալֆայան որբանոցին, այցելում մի շարք դպրոցներ: Նրա շնորհիվ ձեռք է բերվում Հովհ. Այվազովսկու նկարներից մեկը և դրվում Միացյալ ընկերության վիճակահանության: Տյուսաբը հովանավորում է նաև Ասիական ընկերության լսարանները` կազմակերպելով գրական-երաժշտական հանդեսներ, ղեկավարում Պետրոս Ադամյանի բեմական գործունեության 25-ամյա հոբելյանի տոնակատարության մասնախումբը:

1889 թ. նոյեմբերին Տյուսաբը դստեր հետ մեկնում է Փարիզ` բուժվելու: Ճանապարհին կանգ է առնում Պլովդիվ քաղաքում, որտեղ նևրոպաթոլոգ Ժան Մարտեն Շարկոն նրա մոտ հայտնաբերում է նյարդային սուր բորբոքումներ և իր նշանակած բուժումով էապես թեթևացնում նրա վիճակը: Տյուսաբը մոտ երկու տարի մնում է Փարիզում: 1891 թ.՝ Պոլիս վերադառնալուց մի քանի ամիս անց, թոքախտից մահանում է նրա դուստը` 18-ամյա Դորին:

Տյուսաբը մահացել է 1901 թ. հունվարի 3 (16)-ին՝ 60 տարեկան հասակում՝ քաղցկեղից: Նրա աճյունն ամփոփվում է Շիշլիի Լատինաց գերեզմանատանը՝ դստեր կողքին։ Հարազատների կողմից նրա շիրմին կանգնեցվում է համեստ մի հուշարձան ֆրանսերեն տապանագրով. «Հրաշալի կնոջն ու մորը, նրան, որ ուներ սրտի բոլոր առաքինությունները և մտքի բոլոր շնորհները։ Հավերժ հարգանք ու ափսոսանք»։

Գրական գործունեություն

Գրական գործունեության սկզբում Մ. Պեշիկթաշլյանի ազդեցությամբ գրել է գրաբար ու աշխարհաբար ոտանավորներ, որոնցից «Գարունը» 1864 թ. տպագրվել է «Բազմավեպում»: «Աշխարհաբառ հայ լեզուն» (1880) գրքույկում հանդես է եկել նոր լեզվի պաշտպանությամբ: Տյուսաբի գեղարվեստական ստեղծագործության նախերգանքը 1880-1882 թթ. Կ. Պոլսի և Զմյուռնիայի մամուլում տպագրված հրապարակախոսական հոդվածներն են («Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկիզբը», «Հայ ընկերությունք»), որոնցում նա բողոքել է կանանց անազատ վիճակի դեմ, առաջ քաշել կրթության և աշխատանքի իրավունքի պահանջները: Այս գաղափարները ցայտուն արտահայտվել են նրա «Մայտա» (1883) վեպում: Գրողը կնոջը համարել է «ողորմելի զոհ», ում առաջ փակ են «ամեն ազատ շավիղ», ծաղրել է Ֆրանսիական հեղափոխության հռչակած «ազատություն և հավասարություն» սկզբունքները, որոնք «պարզապես ահագին բառեր են»: Տյուսաբի կարծիքով կինը կարող է ազատություն նվաճել լուսավորվելու, նախապաշարմունքների դեմ պայքարելու և աշխատելու միջոցով: Տյուսաբի հայացքները հուզել են ժամանակի արևմտահայ հասարակական գործիչներին: Մի շարք մտավորականներ (Ռ. Պերպերյան, Գ. Զոհրապ, Հ. Պարոնյան, Գ. Չիլինկիրյան, Մ. Մամուրյան, Ե. Տեմիրճիպաշյան և այլք) հանդես են եկել մամուլում, արտահայտել նպաստավոր կամ մերժողական կարծիքներ: Տյուսաբը շարունակել է իր ծավալած պայքարը, քննադատությանը պատասխանել «Սիրանույշ» (1884) և «Արաքսիա կամ Վարժուհին» (1887) վեպերով: Դրանցից առաջինում նա ցույց է տվել իր հռչակած գաղափարների անհարիրությունը իրականությանը, պաշտպանել ազատ սիրո իրավունքը, մերժել բռնի ամուսնությունը, իսկ երկրորդում փորձել է հիմնավորել այն գաղափարը, որ կնոջ ազատագրության կարևոր նախապայմանը աշխատանքն է, որ կարող է «անկախ վիճակ» ստեղծել նրա համար: Նրա երկերով ոգևորված են եղել նաև Զապել Եսայանն ու Արշակուհի Ճեզվեճյանը, իսկ դրանցում տեղ գտած գաղափարները հետագայում արժանացել են Շիրվանզադեի և այլոց ուշադրությանը:

Արտաքին հղումներ

Ալբերտ Շարուրյան, Սրբուհի Տյուսաբ. Կյանքը և ստեղծագործությունը, 250 էջ. Երևանի պետական համալսարանի հրատարակչություն, Երևան 1963 թ.։ Հեղինակը գիրքը նվիրել է քրոջ՝ Լենա Շարուրյանի հիշատակին։
Սրբուհի Տյուսաբը պատմաբանասիրական հանդեսում
Արդի հայ գրականութիւն, Բեյրութ, էջ՝ 134–138

@@ Տող 4. / Տող 4. @@
 ==Կյանքը==
-Ծնվել է [[1841]] թվականին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]] Միջագյուղ (Օրթագյուղ, Օրթաքյոյ) թաղամասում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է Միջագյուղի ֆրանսիական դպրոցում: Ֆրանսերեն, բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ քիմիկոս ու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա [[Հովհաննես Վահան]]ի մոտ:
+Ծնվել է [[1841]] թվականին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]] Միջագյուղ (Օրթագյուղ, Օրթաքյոյ) թաղամասում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է Միջագյուղի ֆրանսիական դպրոցում: Մեկ տարեկան հասակում կորցրել է հորը: Ֆրանսերեն, բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ քիմիկոս ու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա [[Հովհաննես Վահան]]ի մոտ:
 թ. մեկնել է [[Փարիզ]], կապեր հաստատել ֆրանսիացի հայտնի խմբագիր Ժյուլյետա Ադանի, կոմպոզիտոր [[Շառլ Գունո]]յի, Ամպրուազ Թոմայի և այլոց հետ: 1891 թ. վերադարձել է [[Կոստանդնուպոլիս|Կ. Պոլիս]]:
+Բանաստեղծուհու կյանքում բեկումնային է եղել ծանոթությունը բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի հետ, ումից Տյուսաբը հայերենի դասեր էր վերցնում: Հետագայում նրանց միջև մտերմական սերտ կապերը վերաճել են զգացմունքների:
-[[1869]] կամ [[1870]]-ական թվականներին Սրբուհին ամուսնացել է իր իսկ խոսքերով ասած, «ամուսիններուն լավագույնը» [[ֆրանսիա]]ցի երաժիշտ Պոլ Տյուսաբի հետ, որը ժամանակագրի կողմից հիշվում է որպես բեյ, այնուհետև՝ փաշա տիտղոսով։
-Մահացել է [[1901]] թ. [[հունվարի 3]] (16)-ին [[քաղցկեղ]]ից: Նրա աճյունն ամփոփվում է [[Շիշլի]]ի Լատինաց գերեզմանատանը՝ դստեր կողքին։ Հարազատների կողմից նրա շիրմին կանգնեցվում է համեստ մի հուշարձան ֆրանսերեն տապանագրով. «Հրաշալի կնոջն ու մորը, նրան, որ ուներ սրտի բոլոր առաքինությունները և մտքի բոլոր շնորհները։ Հավերժ հարգանք ու ափսոսանք»։
+Մի շարք ուսումնասիրողներ անդրադարձել են բանաստեղծի անպատասխան սիրուն իր աշակերտուհու հանդեպ, որը երևում է նրա որոշ բանաստեղծություններում: Ա. Շարուրյանի համոզմամբ, որոշ հիմքեր կան կարծելու, որ Սրբուհին նույնպես խոր և քնքուշ զգացմունքներ է ունեցել իր ուսուցչի հանդեպ: Պեշիկթաշլյանի վաղաժամ մահվան բոթը ծնունդ է տվել «Ի հիշատակ պ. Մ. Պեշիկթաշլյանի» ողբերգին:
+թ., երբ Նաբանաստեղծուհու մայրը՝ Նազլը Վահանը հիմնում է Աղքատախնամ տիկնանց ընկերությունը և դառնում նրա ատենապետուհին, Սրբուհին` որպես օգնական ատենադպիր, աջակցում է  մորը, մասնակցում տարբեր միջոցառումների կազմակերպմանը:
+[[1869]] կամ [[1870]]-ական թվականներին Սրբուհին ամուսնացել է իր երաժշտության ուսուցիչ, ֆրանսիացի դաշնակահար, «ամուսիններուն լավագույնը» Պոլ Տյուսաբի հետ, որը ժամանակագրի կողմից հիշվում է որպես բեյ, այնուհետև փաշա տիտղոսով և վարում էր արքունական երաժշտախմբի ղեկավարի պաշտոնը:
+Տյուսաբը հասարակական ասպարեզ իջավ 1880-ական թվականներին: 1880 թ. մայիսից նա Դպրոցասեր հայուհյաց ընկերության գործուն անդամներից  էր` Ընդհանուր ժողովի ատենապետը:
+թ. հետո քրոնիկական գլխացավերի պատճառով դադարում է զբաղվել գրական գործունեությամբ: Հանգանակություններ է կատարում Դպրոցասեր տիկնանց ընկերության և [[Երզնկա]]յի դպրոցի օգտին, օժանդակում է Գալֆայան որբանոցին, այցելում մի շարք դպրոցներ:  Նրա շնորհիվ ձեռք է բերվում [[Հովհաննես Այվազովսկի|Հովհ. Այվազովսկու]] նկարներից մեկը և դրվում Միացյալ ընկերության վիճակահանության: Տյուսաբը հովանավորում է նաև Ասիական ընկերության լսարանները` կազմակերպելով գրական-երաժշտական հանդեսներ, ղեկավարում [[Պետրոս Ադամյան]]ի բեմական գործունեության 25-ամյա հոբելյանի տոնակատարության մասնախումբը:
+թ. նոյեմբերին Տյուսաբը դստեր հետ մեկնում է [[Փարիզ]]` բուժվելու: Ճանապարհին կանգ է առնում [[Պլովդիվ]] քաղաքում, որտեղ նևրոպաթոլոգ Ժան Մարտեն Շարկոն նրա մոտ հայտնաբերում է նյարդային սուր բորբոքումներ և իր նշանակած բուժումով էապես թեթևացնում նրա վիճակը: Տյուսաբը մոտ երկու տարի մնում է Փարիզում: 1891 թ.՝ [[Կոստանդնուպոլիս|Պոլիս]] վերադառնալուց մի քանի ամիս անց, [[թոքախտ]]ից մահանում է նրա դուստը` 18-ամյա Դորին:
+Տյուսաբը մահացել է [[1901]] թ. [[հունվարի 3]] (16)-ին՝ 60 տարեկան հասակում՝ [[քաղցկեղ]]ից: Նրա աճյունն ամփոփվում է [[Շիշլի]]ի Լատինաց գերեզմանատանը՝ դստեր կողքին։ Հարազատների կողմից նրա շիրմին կանգնեցվում է համեստ մի հուշարձան ֆրանսերեն տապանագրով. «Հրաշալի կնոջն ու մորը, նրան, որ ուներ սրտի բոլոր առաքինությունները և մտքի բոլոր շնորհները։ Հավերժ հարգանք ու ափսոսանք»։
 ==Գրական գործունեություն==
-Գրական գործունեության սկզբում [[Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան|Մ. Պեշիկթաշլյան]]ի ազդեցությամբ գրել է գրաբար ու աշխարհաբար ոտանավորներ, որոնցից «Գարունը» 1864 թ. տպագրվել է [[Բազմավեպ|«Բազմավեպում»]]: «Աշխարհաբառ հայ լեզուն» (1880) գրքույկում հանդես է եկել նոր լեզվի պաշտպանությամբ: Տյուսաբի գեղարվեստական ստեղծագործության նախերգանքը 1880-1882 թթ. [[Կոստանդնուպոլիս|Կ. Պոլսի]] և [[Իզմիր|Զմյուռնիա]]յի մամուլում տպագրված հրապարակախոսական հոդվածներն են («Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկիզբը», «Հայ ընկերությունք»), որոնցում նա բողոքել է կանանց անազատ վիճակի դեմ, առաջ քաշել կրթության և աշխատանքի իրավունքի պահանջները: Այս գաղափարները ցայտուն արտահայտվել են նրա «Մայտա» (1883) վեպում: Գրողը կնոջը համարել է «ողորմելի զոհ», ում առաջ փակ են «ամեն ազատ շավիղ», ծաղրել է [[Ֆրանսիական հեղափոխություն|Ֆրանսիական հեղափոխության]] հռչակած «ազատություն և հավասարություն» սկզբունքները, որոնք «պարզապես ահագին բառեր են»: Տյուսաբի կարծիքով կինը կարող է ազատություն նվաճել լուսավորվելու, նախապաշարմունքների դեմ պայքարելու և աշխատելու միջոցով: Տյուսաբի հայացքները հուզել են ժամանակի արևմտահայ հասարակական գործիչներին: Մի շարք մտավորականներ ([[Ռեթէոս Պէրպէրեան|Ռ. Պերպերյան]], [[Գրիգոր Զոհրապ|Գ. Զոհրապ]], [[Հակոբ Պարոնյան|Հ. Պարոնյան]], Գ. Չիլինկիրյան, Մ. Մամուրյան, [[Եղիա Տեմիրճիպաշյան|Ե. Տեմիրճիպաշյան]] և այլք) հանդես են եկել մամուլում, արտահայտել նպաստավոր կամ մերժողական կարծիքներ: Տյուսաբը շարունակել է իր ծավալած պայքարը, քննադատությանը պատասխանել «Սիրանույշ» (1884) և «Արաքսիա կամ Վարժուհին» (1887) վեպերով: Դրանցից առաջինում նա ցույց է տվել իր հռչակած գաղափարների անհարիրությունը իրականությանը, պաշտպանել ազատ սիրո իրավունքը, մերժել բռնի ամուսնությունը, իսկ երկրորդում փորձել է հիմնավորել այն գաղափարը, որ կնոջ ազատագրության կարևոր նախապայմանը աշխատանքն է, որ կարող է «անկախ վիճակ» ստեղծել նրա համար:
+Գրական գործունեության սկզբում [[Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան|Մ. Պեշիկթաշլյան]]ի ազդեցությամբ գրել է գրաբար ու աշխարհաբար ոտանավորներ, որոնցից «Գարունը» 1864 թ. տպագրվել է [[Բազմավեպ|«Բազմավեպում»]]: «Աշխարհաբառ հայ լեզուն» (1880) գրքույկում հանդես է եկել նոր լեզվի պաշտպանությամբ: Տյուսաբի գեղարվեստական ստեղծագործության նախերգանքը 1880-1882 թթ. [[Կոստանդնուպոլիս|Կ. Պոլսի]] և [[Իզմիր|Զմյուռնիա]]յի մամուլում տպագրված հրապարակախոսական հոդվածներն են («Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկիզբը», «Հայ ընկերությունք»), որոնցում նա բողոքել է կանանց անազատ վիճակի դեմ, առաջ քաշել կրթության և աշխատանքի իրավունքի պահանջները: Այս գաղափարները ցայտուն արտահայտվել են նրա «Մայտա» (1883) վեպում: Գրողը կնոջը համարել է «ողորմելի զոհ», ում առաջ փակ են «ամեն ազատ շավիղ», ծաղրել է [[Ֆրանսիական հեղափոխություն|Ֆրանսիական հեղափոխության]] հռչակած «ազատություն և հավասարություն» սկզբունքները, որոնք «պարզապես ահագին բառեր են»: Տյուսաբի կարծիքով կինը կարող է ազատություն նվաճել լուսավորվելու, նախապաշարմունքների դեմ պայքարելու և աշխատելու միջոցով: Տյուսաբի հայացքները հուզել են ժամանակի արևմտահայ հասարակական գործիչներին: Մի շարք մտավորականներ ([[Ռեթէոս Պէրպէրեան|Ռ. Պերպերյան]], [[Գրիգոր Զոհրապ|Գ. Զոհրապ]], [[Հակոբ Պարոնյան|Հ. Պարոնյան]], Գ. Չիլինկիրյան, Մ. Մամուրյան, [[Եղիա Տեմիրճիպաշյան|Ե. Տեմիրճիպաշյան]] և այլք) հանդես են եկել մամուլում, արտահայտել նպաստավոր կամ մերժողական կարծիքներ: Տյուսաբը շարունակել է իր ծավալած պայքարը, քննադատությանը պատասխանել «Սիրանույշ» (1884) և «Արաքսիա կամ Վարժուհին» (1887) վեպերով: Դրանցից առաջինում նա ցույց է տվել իր հռչակած գաղափարների անհարիրությունը իրականությանը, պաշտպանել ազատ սիրո իրավունքը, մերժել բռնի ամուսնությունը, իսկ երկրորդում փորձել է հիմնավորել այն գաղափարը, որ կնոջ ազատագրության կարևոր նախապայմանը աշխատանքն է, որ կարող է «անկախ վիճակ» ստեղծել նրա համար:  Նրա երկերով ոգևորված են եղել նաև [[Զապել Եսայան]]ն ու Արշակուհի  Ճեզվեճյանը, իսկ դրանցում տեղ գտած գաղափարները հետագայում արժանացել են [[Ալեքսանդր Շիրվանզադե|Շիրվանզադե]]ի և այլոց ուշադրությանը:
-Տյուսաբի վեպերում տեղ գտած գաղափարները հետագայում արժանացել են [[Ալեքսանդր Շիրվանզադե|Շիրվանզադե]]ի և այլոց ուշադրությանը:
 ==Արտաքին հղումներ==