Թուրքիա

Թուրքիայի Հանրապետություն Türkiye Cumhuriyeti
Դրոշ Զինանշան
Նշանաբան՝ Yurtta Barış, Dünyada Barış (թուրքերեն)Խաղաղություն երկրում, խաղաղություն ամբողջ աշխարհում
Ազգային օրհներգ՝ İstiklâl Marşı
Թուրքիա դիրքը
Մայրաքաղաք		Անկարա 39°55'48.00′N, 32°50′E
Պետական լեզուներ		Թուրքերեն
Կառավարում		Խորհրդարանական հանրապետություն
-	Վարչապետ	Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան
-	Նախագահ	Աբդուլլահ Գյուլ
Ժառանգություն		Օսմանյան Կայսրությունից
-	Քեմալական պատերազմ	Մայիսի 19, 1919 թ.
-	Խորհրդարանի ւնտրություններ	Ապրիլի 23, 1920
-	Հանրապետության հայտարարումը	Հոկտեմբերի 29, 1923
Տարածք
-	Ընդհանուր	783.562 կմ²  (37-րդ)
-	Ջրային (%)	1.3
Բնակչություն
-	2007 նախահաշիվը	71.158.647  (17-րդ)
-	2000 մարդահամարը	70.803.927
-	Խտություն	93 /կմ² (102-րդ) 240 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ)		2007 գնահատում
-	Ընդհանուր	$1.415.856 միլիարդ (16րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$16.628 (66-րդ)
ՀՆԱ (անվանական)		2010 գնահատում
-	Ընդհանուր	$1.823.200միլիարդ  (17րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$10,206 (38-րդ)
Ջինի (2005)		38 (միջակ)
ՄՆԶԻ (2009)		0.679 (բարձր) (83-րդ)
Արժույթ		Թուրքական նոր լիրա, Թուրքական լիրա (TRY)
Ժամային գոտի		EET (ՀԿԺ+2)
-	Ամռանը (DST)	EEST (ՀԿԺ+3)
Ազգային դոմեն		.tr
Հեռախոսային կոդ		+90

Թուրքիա (թուրքերեն՝ Türkiye) (Թուրքիայի Հանրապետություն (թուրքերեն՝ Türkiye Cumhuriyeti)), երկիր է Եվրասիայում, պետություն տեղակայված Ասիայի հարավ-արևմուտքում, որոշ մասը՝ հարավային Եվրոպայում։ Ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետությունը կազմավորվել է 1920-ական թվականանների սկզբին՝ Օսմանյան կայսրության փլուզման արդյունքում։

Թուրքիան արևելքից սահմանակից է Վրաստանի, Հայաստանի, Ադրբեջանի և Իրանի հետ, հարավից՝ Իրաքի և Սիրիայի հետ, արևմուտքից՝ Հունաստանի և Բուլղարիայի հետ։ Թուրքիայի ափերը ողողում են չորս ծովեր՝ Սև, Միջերկրական, Էգեյան և Մարմարա։

Պատմություն

1075 թվականին Իկոնիայից ի հայտ է եկել սելջուկ-թուրքական պետությունը, որն աստիճանաբար ընդլայնել է իր սահմանները ամբողջ Փոքր Ասիայի տարածքում։

1318 թվականին Հուլավյան խաները թագազերծ են անում վերջին սելջուկ սուլթանին և քանդում այդ պետությունը։

1299 թվականին Օսման I-ը՝ Էրտողրուլի որդին և ժառանգորդը, իրեն տալիս է «սուլթան» տիտղոսը և հրաժարվում ենթարկվել Իկոնիայի իշխանություններին։ Նրա անունով թուրքերը սկսեցին կոչվել օսմանական թուրքեր, կամ օսմանցիներ։ Նրանց իշխանությունը սկսվեց տարածվել Փոքր Ասիայում, և Իկոնիայի սուլթանները չէին կարողանում խոչընդոտել դրան։

1326 թվականին բյուզանդացիներից գրաված տարածքներում ստեղծվում է թուրքական սուլթանատ՝ իր Բուրսա մայրաքաղաքով։ Թուրքական սուլթանների իշխանության հիմքն էին հանդիսանում ենիչերիները։

1362 թվականին թուրքերը տարածքներ են նվաճում Եվրոպայում, մայրաքաղաքը տեղափոխում Ադրիանապոլիս (Էդիրնե)։ Թուրքիայի եվրոպական հատվածը ստանում է Ռումելիա անունը։

1510 թվականին թուրքերը զավթում են Կիլիկիան։

Պետական կառուցվածք

Թուրքիան համարվում է աշխարհիկ պետություն: Երկրի ղեկավարը նախագահն է, որը մինչև 2007 թվականը ընտրվում էր Մեծ ազգային ժողովի (Մեջլիսի) կողմից 7 տարի ժամկետով և վերընտրվել չէր կարող: 2007 թվականին ընդունված օրենքի փոփոխության համաձայն 2014 թվականի ընտրություններից սկսած նախագահին ընտրելու է ժողովուրդը 5 տարի ժամկետով, իսկ նախագահը մեկ անգամ վերընտրվելու հնարավորություն կունենա:

Թուրքիայի խորհրդարանը միապալատ է և կոչվում է Մեծ ազգային ժողով (կամ ինչպես հաճախ անվանում են՝ Մեջլիս), որը բաղկացած է 550 պատգամավորներից: Այն ընտրվում է համընդհանուր ուղղիղ ընտրությունների միջոցով:

Գործադիր իշխանությունը պատկանում է Մինիստրների Խորհրդին, որի ղեկավարն է պրեմիեր-մինիստրը:

Օրենսդիր և գործադիր դատարանների նկատմամբ վերահսկողություն է իրականացնում Սահմանադրական դատարանը:

Աշխարհագրկան տվյալներ

Թուրքիան աշխարհի այն փոքրաթիվ երկրներից է, որի տարածքը միաժամանակ գտնվում է երկու աշխարահամասերում՝ Ասիայում և Եվրոպայում: Նրա հիմնական մասը՝ Անատոլիան (երկրի տարածքի 97 %-ը), գտնվում է Ասիայում, այդ պատճառով էլ Թուրքիան համարվում է ասիական երկիր: Եվրոպական մասը (պատմական անունը՝ Արևելյան Թրակիա) Բալկանյան թերակղզու ծայրագույն հարավ-արևելքն է: Թուրքիան ունի բարենպաստ աշխարհագրական դիրք. գտնվում է Եվրոպան Ասիայի և սևծովյան երկրները միջերկրածովյան երկրների հետ կապող կարևոր ճանապարհների հանգուցակետում: Մարմարա ծովը, Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցները միջազգային կարևոր ջրուղիներ են, որոնցով Սև ծովը կապվում է համաշխարհային օվկիանոսի հետ: Բացի այդ, նեղուցների վրա կառուցված 2 մեծ կամուրջներով են անցնում 2 աշխարհամասերը միմյանց կապող երկաթուղային ու խճուղային մայրուղիները:

Տնտեսություն

Չորային շրջաններում մշակում են ցորեն, գարի, կորեկ, լոբի, բուծում են ոչխարներ ու անգորական այծեր, որոնք տալիս են նուրբ, մետաքսանման բարձրորակ բուրդ՝ մոհեր: Զարգացած է նաև շերամապահությունը: Մշտադալար թփուտների, պուրակների և այգիների փարթամ կանաչով են պատված ծովափնյա հարթավայրերը: Այստեղ ցրտեր գրեթե չեն լինում: Սև ծովի ափերին ամբողջ տարին առատ անձրևներ են տեղում, մինչդեռ միջերկրածովյան ափերին տեղումները շատ ավելի քիչ են: Խիտ բնակեցված ափամերձ շրջաններում աճեցնում են խաղող, մրգեղեն, ցիտրուսներ, ձիթենի, եգիպտացորեն, բրինձ, ծխախոտ, շաքարի ճակնդեղ:

Մշակույթ

Թուրքիայի մշակույթը զարգացել է Բյուզանդիայի, Հայաստանի, Իրանի, Միջին Ասիայի, արաբական երկրների ժողովուրդների, ինչպես նաև սելջուկների գեղարվեստական ժառանգության հիման վրա: Կառուցվել են դամբարաններ, մզկիթներ, գմբեթածածկ բաղնիքներ, շքեղ ձևավորված շատրվաններ: Կառույցներին բնորոշ են բարձր գմբեթավոր դահլիճները, գունազարդ ապակեպատ լուսամուտները: Զարգացած է կիրառական արվեստը (խեցեգործություն, կերպասագործություն, պղնձագործություն, ոսկերչություն), որի զարգացմանը նպաստել են բազմաթիվ հայ արհեստավորներ: Հայկական ասեղնագործությունն աչքի է ընկել իր շքեղությամբ, մետաքսի ու ոսկեթելի հարուստ օգտագործմամբ, զանազան կարատեսակների զուգորդումներով: Աշխարհում լավագույն մետաքսե գորգեր են ճանաչված Ստամբուլի Գումգափու թաղամասի հայ արհեստավորների գործած «Գումգափու» գորգերը:

Հայերը Թուրքիայում

Հայերը ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում ապրել են շատ ավելի վաղ ժամանակներից, քան այնտեղ հաստատվել է թուրքական տարրը։ Իսկ Փոքր Ասիայում թուրքերի հաստատվելուց հետո հայերն Արևմտյան Հայաստանի տարածքում կազմակերպել են ազգային կյանքը, տնօրինել իրենց սեփական և հասարակական ունեցվածքը։ Թուրք-հայկական մշակութային և հասարակական հարաբերությունների ընթացքում տեղի են ունեցել մշակույթների զգալի ներթափանցումներ, մշակվել համակեցության որոշակի պայմաններ։ Սակայն Օսմանյան կայսրության ստեղծումից հետո Թուրքիայում արևմտահայության վիճակը խիստ ծանրացավ։ 16-17-րդ դարերի ընթացքում երկարատև պատերազմներ տեղի ունեցան Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև։ ԱրևմտյանՀայաստանը հաճախ դառնում էր ռազմական գործողությունների թատերաբեմ, որի հետևանքով քայքայվում էր նրա տնտեսությունը, մեծ զոհեր էր տալիս հայ խաղաղ բնակչությունը։ 18-րդ և հատկապես 19-րդ դարերում թուրքական բռնապետությունն ուժեղացրեց ճնշումը հայերի նկատմամբ, սաստկացան ազգային և կրոնական հալածանքները։ Եվ սկսվեց հայ ժողովրդի պայքարը թուրք նվաճողների դեմ, որը հատկապես նոր թափ առավ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, երբ Արևմտյան Հայաստանում ծավալվեց ֆիդայական շարժումը։ Այս ամենի հետևանքը եղավ այն, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1914-1918) տեղահանվեց ամբողջ արևմտահայությունը, 1915 թ-ին իրականացվեց 20-րդ դարի մեծագույն ոճրագործություններից մեկը՝ Մեծ եղեռնը. ոչնչացվեցին 1,5 մլն հայեր, փրկվածները տարագիր դարձան՝ ցրվելով աշխարհով մեկ։ Օսմանյան կայսրությանը հաջողվեց իրականացնել իր քաղաքական ծրագիրը՝ Արևմտյան Հայաստանը «մաքրել» հայերից՝ հայ ժողովրդին զրկելով իր դարավոր բնօրրանում ապրելու կենսական իրավունքից։ Եվ այսօր Թուրքիայի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Հայոց Մեծ եղեռնը՝ հայերս առաջին հերթին խնդիր ունենք վերականգնելու տեղահանված ու ցեղասպանված հայության ժառանգների՝ իրենց պատմական բնօրրանում ապրելու և գույքային իրավունքները։ Ներկա վիճակ

Ներկայումս Թուրքիայում բնակվում է շուրջ 80 հզ. հայ[1], (համշենահայերի հետ միասին 480 հզ.) որից 70 հզ-ը՝ Ստամբուլում[1], որտեղ և կենտրոնացած է հայ կյանքը։ Թուրքիայում հայ հասարակական կյանքը կազմակերպել են ազգային, մշակութային, գրական միությունները, բարեգործական ընկերությունները, որոնցից նշանավոր են Համազգյաց, Մեսրոպյան, Արարատյան, Կիլիկյան, Ազգանվեր հայուհյաց ընկերությունները։ Հայկական եկեղեցիներին կից գործում են դպրոցներ։ Առաջին կանոնավոր դպրոցը հիմնվել է 1715 թ-ին Կոստանդնուպոլսում։ Ներկայումս գործում են 17 հայկական վարժարաններ, որտեղ ուսուցանվում են հայոց լեզու, կրոնի պատմություն (հայ ժողովրդի պատմության դասավանդումն արգելված է)։ Թուրքերենի, Թուրքիայի պատմության և աշխարհագրության ուսուցիչները պարտադիր թուրքեր են։

Արվեստ և մամուլ

Թուրքիայում ապրող հայերը մեծ ավանդ են ներդրել ոչ միայն հայ ազգային արվեստի, այլև թուրքական մշակույթի տարբեր բնագավառների զարգացման գործում։ Թուրքիայում առաջին թատրոնի հիմնադիրը Հակոբ Վարդովյանն է, օպերայի և օպերետի ստեղծողը՝ Տիգրան Չուխաջյանը, առաջին նվագախմբի ղեկավարը՝ Գրիգոր Սինանյանը։ Երկար տարիներ արքունի ճարտարապետության գլխավոր դեմքերից են եղել Պալյան ընտանիքի ներկայացուցիչները, Գ. և Կ. Օտյանները, Հ. Սերվերյանը, սուլթանների պալատական նկարիչները՝ Մանասե ընտանիքի անդամները (թուրքական արվեստում առաջին դիմանկարիչները), լուսանկարչության սկզբնավորողն էր Աբդուլլահների հայ ընտանիքը։ Քանդակագործ Երվանդ Ոսկանը համարվում է Թուրքիայում քանդակագործության արվեստի հիմնադիրը։ Թուրքիայում են ապրել և ստեղծագործել հայ գրականության բազմաթիվ նշանավոր դեմքեր՝ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը, Պետրոս Դուրյանը, Միսաք Մեծարենցը, Հակոբ Պարոնյանը, Երվանդ Օտյանը, Գրիգոր Զոհրապը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Ռուբեն Սևակը և ուրիշներ. նրանցից շատերը Մեծ եղեռնի զոհ դարձան։ Թուրքիայում առաջին հայերեն պարբերականը՝ «Լրո գիրը», լույս է տեսել 1832 թ-ին։ Ներկայումս հրատարակվում են «Ժամանակ», «Մարմարա» օրաթերթերը, «Սուրբ Փրկիչ», «Լրաբեր», «Ակոս» և այլ պարբերականներ։ Թուրքիան մերժում է հայերի ցեղասպանության փաստը, սակայն արդեն այն ճանաչվել և դատապարտվել է աշխարհի բազմաթիվ պետությունների ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից։

Ծանոթագրություններ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Թուրքիա կատեգորիայում։

Թուրքիա