Կրիաներ

Կրիա
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Կենդանիներ
Լատիներեն անվանում
Testudines
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը:
Սեւ` ցամաքային եւ քաղցրահամ ջրերի կրիաների,
Կապույտ` ծովային կրիաների:

Կրիաներ (լատիներեն` Testudines) սողունների դասին պատկանող զրահավոր ցամաքային և ջրային կենդանիներ են։ Տարածված են համարյա ամբողջ երկրագունդով մեկ։ Հայտնի է, որ կրիաները գոյություն են ունեցել 220 միլիոն տարի առաջ եւ հանդիսանում է սողունների դասի ամենահին խումբը, ավելի հին, քան մողեսներրի, օձերի կամ կոկորդիլոսների խմբերը։

Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից` կատիլոզավրերից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցիից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։
Ներկայումս հայտնի է կրիաների 210 տեսակ, որոնցից երեքը` միջերկրածովյան, կասպիական և ճահճային կրիաները` հանդիպում են Հայաստանի տարածքում:
Կրիաներն ամենաերկարակյաց կենդանիներից են: Առանձին տեսակների կյանքի տեւողությունը հասնում է մինչեւ 120 տարվա: Ամենաերկարակյացները գալապագոսյան կրիաներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչեւ 170 տարի:

Տեսքը և կազմվածքը

Յուղաբլիթանման կրիան Լոնդոնի կենդանաբանական այգում:

Ծովային կրիա:

Կրիաներն իրենց արտաքինով տարբերվում են մյուս կենդանիներից շնորհիվ պատյանի: Պատյանը լինում է ոսկրային կառուցվածքի եւ լինում է փափուկ, մաշկային` ծովերում բնակվող կրիաների մոտ:

Զրահի ձեւը թույլ է տալիս պարզելու, թե ինչպիսի կյանք է վարում կրիան: Կրիաներից շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը դժվարացնում է, որ գիշատիչները կարողանան այն ջարդեն իրենց երախի մեջ: Մի քանի բացառություններից մեկն Աֆրիկյան բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունի տափակ ձեւ, ինչը թույլ է տալիս, որ նա կարողանա թաքնվի ծայռերի ծերպերում: Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը:

Կրիաների զրահների գույները լինում են տարբեր գույների: Սովորաբար, դրանք լինում են դարչնագույն, սեւ կամ ձիթենու կանաչ գույների: Որոշ դեպքերում զրահը ունենում է կարմիր, նարնջագույն, դեղին կամ մոխրագույն երանգներ:
Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակների մոտ` տարբեր:

Չափսերը

Ներկայումս ապրող կրիաներից ամենախոշորը մաշկակեղեւ ծովային կրիան է, որի զրահը հասնում է երկու մետր երկարության, իսկ քաշը կարող է հասնել ավելի քան 900 կիլոգրամի: Քաղցրահամ ջրերի կրիաները հիմնականում ավելի փոքր են, սակայն հանդիպում են խոշոր նմուշներ, ինչպես, օրինակ, ասիական փափկազրահ կրիան:
Միայն Սեյշելներում եւ Կրիայի կղզիներում կենդանի մնացած գիգանտ կրիաները կարող են աճել մինչեւ 130սմ երկարության եւ ունենալ շուրջ 300 կգ քաշ:
Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13սմ: Դրանցից են, օրինակ Կանադայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները:

Սնունդը

Ցամաքային և ծովային կրիաներն առավելապես բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաև ձուկ են որսում։ Անուշահամ ջրերում ապրող կրիաները սնվում են մանր փափկամորթներով, ձկներով, երկկենցաղներով, հազվադեպ` բույսերով։ Կրիաները կարող են նաև մի քանի ամիս ոչինչ չուտել։

Բազմացումը

Բոլոր տեսակի, անգամ ջրում ապրող կրիաները ձվադրում են ցամաքում։ Դնում են 1-ից 400 ձու։ Էգերը ձվերը թաղում են ավազի կամ հողի մեջ և իրենց սերնդի համար այլևս չեն մտահոգվում։ Ձվից դուրս եկած փոքրիկ կրիաներն սկսում են անմիջապես ինքնուրույն կյանք վարել։ Սկզբնական շրջանում սրանք արագ են աճում, հետագայում աճը դանդաղում է։ Հետաքրքիրն այն է, որ կրիաներն աճում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Կրիաներն ապրում են շատ երկար, սակայն միշտ չէ, որ այդպես է։

Կրիայի կմախքը` 1 — գանգը; 2 — վզի ողներ; 3 — թիակներ; 4 — ուսոսկր; 5 — արմունկոսկր; 6 — բազկոսկր; 7 — մեծ մատ; 8 — միջնամատ; 9 — ճկույթ; 10 — մարմնի ողներ, 11 — պլաստրոն; 12 — կոնք; 13 — պոչի ողներ; 14 — փոքր ազդրոսկր; 15 — մեծ ազդոսկր

Աղբյուրներ

1. «Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։