«Բուսաբանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
չ clean up, replaced: ) - → ), oգտվելով ԱՎԲ |
չ Bot: Migrating 128 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q441 (translate me) |
||
Տող 63. | Տող 63. | ||
{{Link FA|lmo}} |
{{Link FA|lmo}} |
||
{{Link GA|en}} |
{{Link GA|en}} |
||
[[als:Botanik]] |
|||
[[an:Botanica]] |
|||
[[ar:علم النبات]] |
|||
[[ast:Botánica]] |
|||
[[az:Botanika]] |
|||
[[ba:Ботаника]] |
|||
[[bar:Botanik]] |
|||
[[bat-smg:Buotanėka]] |
|||
[[be:Батаніка]] |
|||
[[be-x-old:Батаніка]] |
|||
[[bg:Ботаника]] |
|||
[[bn:উদ্ভিদবিজ্ঞান]] |
|||
[[bo:རྩི་ཤིང་རིག་པ།]] |
|||
[[br:Louzawouriezh]] |
|||
[[bs:Botanika]] |
|||
[[ca:Botànica]] |
|||
[[ceb:Botanika]] |
|||
[[co:Botanica]] |
|||
[[cs:Botanika]] |
|||
[[cv:Ботаника]] |
|||
[[cy:Botaneg]] |
|||
[[da:Botanik]] |
|||
[[de:Botanik]] |
|||
[[diq:Botanik]] |
|||
[[dv:ގަހަވީ އިލްމު]] |
|||
[[el:Βοτανική]] |
|||
[[en:Botany]] |
|||
[[eo:Plantoscienco]] |
|||
[[es:Botánica]] |
|||
[[et:Botaanika]] |
|||
[[eu:Botanika]] |
|||
[[ext:Botánica]] |
|||
[[fa:گیاهشناسی]] |
|||
[[fi:Kasvitiede]] |
|||
[[fr:Botanique]] |
|||
[[frp:Botanica]] |
|||
[[fur:Botaniche]] |
|||
[[gl:Botánica]] |
|||
[[gv:Lus-oaylleeaght]] |
|||
[[haw:Kālailau nahele]] |
|||
[[he:בוטניקה]] |
|||
[[hi:वनस्पति विज्ञान]] |
|||
[[hif:Botany]] |
|||
[[hr:Botanika]] |
|||
[[ht:Etid plant]] |
|||
[[hu:Botanika]] |
|||
[[ia:Botanica]] |
|||
[[id:Botani]] |
|||
[[ie:Botanica]] |
|||
[[ilo:Botánika]] |
|||
[[io:Botaniko]] |
|||
[[is:Grasafræði]] |
|||
[[it:Botanica]] |
|||
[[ja:植物学]] |
|||
[[jbo:spaske]] |
|||
[[jv:Botani]] |
|||
[[ka:ბოტანიკა]] |
|||
[[kk:Ботаника]] |
|||
[[kn:ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ]] |
|||
[[ko:식물학]] |
|||
[[ku:Botanîk]] |
|||
[[ky:Ботаника]] |
|||
[[la:Botanice]] |
|||
[[lad:Botánika]] |
|||
[[lb:Botanik]] |
|||
[[li:Plantkónde]] |
|||
[[lmo:Botànica]] |
|||
[[lt:Botanika]] |
|||
[[lv:Botānika]] |
|||
[[map-bms:Botani]] |
|||
[[mk:Ботаника]] |
|||
[[ml:സസ്യശാസ്ത്രം]] |
|||
[[mn:Ургамал судлал]] |
|||
[[mr:वनस्पतीशास्त्र]] |
|||
[[ms:Botani]] |
|||
[[my:ရုက္ခဗေဒ]] |
|||
[[nah:Tlanelhuayōmatiliztli]] |
|||
[[nds:Botanik]] |
|||
[[nl:Plantkunde]] |
|||
[[nn:Botanikk]] |
|||
[[no:Botanikk]] |
|||
[[nov:Botanike]] |
|||
[[nrm:Botannie]] |
|||
[[oc:Botanica]] |
|||
[[os:Ботаникæ]] |
|||
[[pam:Botany]] |
|||
[[pfl:Butonik]] |
|||
[[pih:Botenii]] |
|||
[[pl:Botanika]] |
|||
[[pnb:باٹنی]] |
|||
[[ps:بوټپوهنه]] |
|||
[[pt:Botânica]] |
|||
[[qu:Butanika]] |
|||
[[ro:Botanică]] |
|||
[[ru:Ботаника]] |
|||
[[rue:Ботаніка]] |
|||
[[sa:वनस्पतिविज्ञानम्]] |
|||
[[sah:Ботаника]] |
|||
[[sc:Botànica]] |
|||
[[scn:Butànica]] |
|||
[[sco:Botany]] |
|||
[[sh:Botanika]] |
|||
[[si:උද්භිද විද්යාව]] |
|||
[[simple:Botany]] |
|||
[[sk:Botanika]] |
|||
[[sl:Botanika]] |
|||
[[sq:Botanika]] |
|||
[[sr:Ботаника]] |
|||
[[su:Botani]] |
|||
[[sv:Botanik]] |
|||
[[sw:Botania]] |
|||
[[ta:தாவரவியல்]] |
|||
[[te:వృక్షశాస్త్రం]] |
|||
[[tg:Гиёҳшиносӣ]] |
|||
[[th:พฤกษศาสตร์]] |
|||
[[tl:Botanika]] |
|||
[[tr:Botanik]] |
|||
[[tt:Ботаника]] |
|||
[[uk:Ботаніка]] |
|||
[[ur:نباتیات]] |
|||
[[vec:Botànega]] |
|||
[[vi:Thực vật học]] |
|||
[[vo:Planav]] |
|||
[[war:Botanika]] |
|||
[[yi:באטאניק]] |
|||
[[zh:植物学]] |
|||
[[zh-min-nan:Si̍t-bu̍t-ha̍k]] |
|||
[[zh-yue:植物學]] |
14:38, 29 Մարտի 2013-ի տարբերակ
Բուսաբանություն ( հին հունարեն՝ βοτανικός - «բույսերին վերաբերող» և βοτάνη - «խոտ, բույս»), կենսաբանության մի բաժին, գիտություն բույսերի մասին:
Ուսումնասիրության առարկան
Բուսաբանությունը ընգրկում է մեծ քանակությամբ խնդիրներ` բույսերի արտաքին և ներքին կառուցվածքի օրինաչափությունները (մորֆոլոգիա և անատոմիա), բույսերի դասակարգումը և սիստեմատիկան, բուսատեսակների պատմական զարգացումը (էվոլյուցիա), ազգակցական կապերը (ֆիլոգենեզ), տարածումը` տարածական բաշխումը Երկրի մակերեսին (բույսերի աշխարհագրություն), բուսածածկի կառուցվածքը (ֆիտոցենոլոգիա կամ երկրաբուսաբանություն), բույսերի հնարավոր մշակումը արտադրության մեջ (տնտեսական բուսաբանություն): Ըստ ուսումնասիրման օբյեկտի բուսաբանության մեջ առանձնացնում են`
- ֆիկոլոգիա (ալգոլոգիա) - գիտություն ջրիմուռների մասին
- միկոլոգիա - գիտություն սնկերի մասին
- լիխենոլոգիա - գիտություն քարաքոսերի մասին
- բրիոլոգիա - գիտություն մամուռների մասին և այլն:
Բուսական աշխարհի միաբջիջ օրգանիզմների ուսումնասիրությունը կատարում է միկրոբիոլոգիա գիտությունը: Բույսերի հիվանդություններով զբաղվում է բուսախտաբանությունը (ֆիտոպաթոլոգիան):
Բուսաբանական հիմնական սկզբունքը դա բույսերի սիստեմատիկան է, որով բուսական աշխարհի բազմաթիվ տեսակները միմյանց հետ համեմատելով բաժանում են ըստ տաքսոնների (դասակարգում), առաջ է քաշվում նրանց անվանակարգումը (նոմենկլատուրա), պարզվում է նրանց ազգակցական կապերը և փոխհարաբերությունները (ֆիլոգենետիկա):
Որոշակի տարածքի ուսումնասիրված բուսատեսակների ամբողջությունը անվանվում է ֆլորա, իսկ դրանով զբաղվող գիտությունը` ֆլորիստիկա: Առանձին տեսակների, ցեղերի և ընտանիքների արեալները որոշող գիտությունը` ֆիտոխորոլոգիա: Ծառերը և թփերը ուսումնասիրող գիտությունը անվանվում է ծառագիտություն (դենդրոլոգիա):
Սիստեմատիկայի հետ սերտորեն կապված է նաև բույսերի մորֆոլոգիան, որը ուսումնասիրում է բույսերի ձևաբանությունը, նրանց անհատական (օնտոգենեզ) և պատմական զարգացումը (ֆիլոգենեզ): Նեղ իմաստով` մորֆոլոգիան ուսումնասիում է բույսերի արտաքին ձևը և նրա մասերը, իսկ լայն իմաստով այն ընգրկում է բույսերի անատոմիան, որն ուսումնասիրում է բույսերի ներքին կազմությունը, սաղմնաբանությունը (էմբրիոլոգիան) և բջջաբանությունը (ցիտոլոգիան), որը ուսումնասիրում է բուսական բջիջը: Մորֆոլոգիայում ևս առանձնացվում են մի շարք բաժիններ, ինչպիսին են օրինակ` օրգանոգաֆիա` բույսերի օրգանների նկարագրություն, պալինտոլոգիա` բույսերի փոշեհատիկների և սպորների ուսումնասիրություն, կարպոլոգիա` պտուղների տեսակների նկարագրում և դասակարգում, տերատոլոգիա`բույսերի կառուցվածքային շեղումները և անոմալիաները: Առանձնացնում են բույսերի համեմատական, էվոլյուցիոն, էկոլոգիական մորֆոլոգիաներ:
Բույսերի փոխհարաբերությունը ապրելու միջավայրի հետ ուսումնասիրում է բույսերի էկոլոգիան: Նեղ իմաստով էկոլոգիան ուսումնասիրում է բույսերի վրա արտաքին պայմանների ազդեցությունը և միջավայրով պայմանավորված` բույսերի բազմազանությունը: Երկրի մակերեսին բույսերը ձևավորում են որոշակի համակեցություններ կամ ֆիտոցենոզներ (անտառներ, տափաստաններ, սավաննաներ և այլն): Այս համակեցությունների ուսումնասիրմամբ զբաղվող գիտությունը անվանվում է երկրաբուսաբանություն կամ ֆիտոցենոլոգիա (որոշ երկրներում նաև` ֆիտոսոցիոլոգիա): Կախված ուսումնասիրության առարկայից երկրաբուսաբանության մեջ առանձնացվում է` անտառագիտություն, ճահճաբանություն և այլն: Առանձնացվում է նաև բիոգեոցենոլոգիան, որը ուսումնասիրում է բուսածածկի, կենդանական աշխարհի, հողի և հողառաջացնող ապարների միջև եղած փոխհարաբերությունները: Այս համակարգը անվանվում է կենսաերկրացենոզ:
Երկրի մակերեսին բույսերի բաշխման ուսումնասիրմամբ զբաղվում է բույսերի աշխարհագրությունը: Բույսերի բրածոների ուսումնասիրմամբ զբաղվում է պալեոբուսաբանությունը կամ ֆիտոպալեոնտոլոգիան, որի տվյալները մեծ նշանակություն ունեն սիստեմատիկայի, մորֆոլոգիայի և բույսերի պատմական աշխարհագրություն համար:
Բույսերի տնտեսական դերը ուսումնասիրում է տնտեսական բուսաբանությունը: Սրա հետ սերտորեն կապված է էթնոբուսաբանությունը, որը ուսումնասիրում է տարբեր էթնիկական խմբերի կողմից բուսատեսակների օգտագործումը:
Բույսերի ֆիզիոլոգիան և բույսերի կենսաքիմիան ոչ միշտ են համարում բուսաբանության բաժիններ, քանի որ բուսական օրգանիզմում կատարվող պրոցեսները շատ դեպքերում համընկնում են կենդանիների օրգանիզմում կատարվող պրոցեսների հետ և ուսումնասիրվում են նույն մեթոդներով: Սակայն բույսերի կենսաքիմիան և ֆիզիոլոգիան առանձնանում են որոշակի հատկանիշներով, որոնք պայմանավորված են միայն բուսական օրգանիզմին բնորոշ առանձնահատկություններով:
Բույսերի գենետիկան հաճախ համարում են հենց գենետիկայի մի բաժինը, չնայած որ, նրա որոշ ուսումնասիրությունները կապված են բիոսիստեմատիկայի, բույսերի էկոլոգիայի և երկրաբուսաբանության հետ:
Վերը նշված բուսաբանության բաժինների միջև սահմանները, որոշակի առումով պայմանական են, քանի որ նրանց մեթոդները, տվյալները, ուսումնասիրման առարկաները հաճախ համընկնում են:
Բուսաբանական անվանակարգում
Բացի կենսաբանության մեջ ընդունված անվանակարգման, բուսաբանությունը, ինչպես կենսաբանության բոլոր ենթաբաժինները, լրացուցիչ կերպով տեսակը բաժանում է տարատեսակի, ենթատեսակի և ձևի: Ընդունված է բուսաբանական անվանակարգումը անվանել` բինար նոմենկլատուրա, իսկ կենդանաբանական անվանակարգումը` բինոմինալ նոմենկլատուրա:
Բուսաբանության պատմությունը
Վաղ բուսաբանություն
Բուսաբանության պատմությունը սկսվում հնագույն աղբյուրներում առկա բույսերի նկարագրությամբ և դասակարգմամբ: Բուսաբանական աշխատությունների օրինակներ գտնվել են Հին Հնդկաստանում, Միջագետքում, Զրադաշտական և Հին Չինական ձեռագրերում:
Առաջին աշխատությունները , որոնք չեն նկարագրել բույսերը ըստ իրենց սննդային կամ բուժական նշանակության համարվում են`
- Արիստոտելի աշխատությունները,
- Արիստոտելի աշակերտ Թեոֆրաստի «Բույսերի պատմություն»-ը ( հին հունարեն՝ Περὶ φυτῶν ἱστορίας, լատին․՝ Historia plantarum ), որտեղ նկարագրված է շուրջ 500 բույսերի տեսակներ, տրված է դասակարգման հիմքերը և բույսերը բաժանված են ըստ կենսական ձևերի, տրված է ֆիզիոլոգիայի հիմքերը, ծաղկի կառուցվածքը,
- Պլինիուս Ավագի «Naturalis Historia»-ն որտեղ նա նկարագրել է շուրջ 1000 տեսակի բույսեր:
- Այուրվեդան հնդկական աշխատություն, որը դասվում է մ.թ.ա առաջին հազարամյակին
- Պարսիկ Աբու Ալի Իբն Սինայի (Ավիցեննա) «Բշկագիտության կանոն»-ը
- Գերմանացի բնագետ և փիլիսոփա Ալբերտ ֆոն Բոլշտեյն-ի (Ալբերտ Մեծ) աշխատությունները:
Միջնադարյան մուսուլմանական աշխարհից հայտնի է Աբու Հանիֆա Դինավարիի (828-896) «Բույսերի գիրք»-ը, Իբն Բասսալի «Հողերի դասակարգում»-ը և այլն: 13-րդ դարի սկզբում Աբու-ալ-Աբբաս ալ-Նաբաթին և Իբն ալ-Բայթարը նույնպես գրել են բուսաբանության մասին:
Վաղ Ժամանակակից բուսաբանություն
Լեոնարդ Ֆուքսը (1501–1566), Օտտո Բրունֆելսը (1489-1534) և Հիերոնիմ Բոկը (1498–1554) համարվում են ժամանակակից բուսաբանական գիտության հիմնադիրները:
Ժամանակակից բուսաբանություն
Բուսաբանությունը, որպես գիտություն, ձևավորվել է XVII–XVIII դարերում: Ստեղծվեցին առաջին «չոր այգիները»՝ հերբարիումները, ապա կազմվեցին բուսաբանական այգիներ: Իտալացի բժիշկ-բուսաբան Ա. Ցեզալպինոն «Բույսերի մասին» իր գրքում դասակարգեց բույսերը: Շվեյցարացի բուսաբան Կ. Բաուհինը ստեղծեց երկանուն անվանակարգություն՝ յուրաքանչյուր բույս անվանելով 2 բառով, որոնցից մեկը ցույց է տալիս բույսի ցեղը, մյուսը՝ տեսակը: Այդ անվանակարգը հետագայում օրինականացրեց Կ. Լիննեյը, որը գործում է մինչև օրս: Բույսերի կարգաբանության վրա որոշիչ նշանակություն ունեցավ Չ. Դարվինի էվոլյուցիոն տեսությունը:
Բուսաբանական գիտությունը Հայաստանում
Մեր օրերում Հայաստանի հարուստ ու հետաքրքիր բուսական աշխարհով զբաղվում են դեռևս 1939 թ-ին բացված Բուսաբանության ինստիտուտի և Բուսաբանական այգու գիտնականներն ու մասնագետները: Հայտնի բուսաբաններ են Ա. Թախտաջյանը, Հ. Մաղաքյանը, Դ. Բաբայան-Տետերևնիկովան, Պ. Ղանդիլյանը, Գ. Դավթյանը, Լ. Օսիպյանը և ուրիշներ:
Հայտնի բուսաբաններ
- Իբն ալ-Բայթար (մ. 1248), արաբ գիտնական, բուսաբան, բժիշկ, դեղաբան, ամենամեծ բուսաբանական հանրագիտարաններից մեկի հեղինակը
- Աբու ալ-Աբբաս ալ-Նամաբի (1200), արաբ բուսաբան և գյուղատնտես, փորձարարական բուսաբանության հիմնադիրներից
- Ավգուստին Պիրամուս դը Կոնդոլ (1778–1841), տվել է գոյության կռվի գաղափարը
- Աբու Հանիֆա Դինավարի (828-896), պարսիկ բուսաբան, պատմաբան, աշխարհագրագետ, աստղագետ, մաթեմատիկ
- Թեոֆրաստ (371 – 287 ՔԱ), բուսաբանության հայրը
- Լեոնարդո դա Վինչի (1452–1519), իտալացի գիտնական, ինժեներ, անատոմ, նկարիչ, քանդակագործ, բուսաբան, երաժիշտ, գրող
- Արմեն Թախտաջյան (1910-2009), հայ աշխարհահռչակ գիտնական, 20-րդ դարի էվոլյուցիոն բուսաբանության, բույսերի սիստեմատիկայի ամենանշանավոր դեմքերից մեկը, բույսերի դասակարգման «Թախտաջյանական համակարգի» ստեղծողը:
Օգտագործված աղբյուրներ
- Ботаника - статья из Большой советской энциклопедии (ռուսերեն)
- Ռուսերեն Վիքիպեդիայի «Բուսաբանություն» (Ботаника) հոդվածը (ռուսերեն)
- Անգլերեն Վիքիպեդիայի «Բուսաբանություն» (Botany) հոդվածը (անգլերեն)