Մարտին Լյութեր Քինգ
Մարտին Լյութեր Քինգ (անգլ.՝ Martin Luther King, հունվարի 15, 1929[1][2][3][…], Ատլանտա[1] - ապրիլի 4, 1968[1][2][3][…], Մեմֆիս, Թենեսի, ԱՄՆ[1]), ամերիկացի բապտիստ (բողոքական եկեղեցու հետևորդ), հոգևորական և ակտիվիստ, որը դարձել է քաղաքացիական իրավունքների շարժման ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը՝ սկսած 1954 թվականից մինչև 1968 թվականը՝ իր մահը։ Քինգը ավելի շատ հայտնի է քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանությամբ, որը պետք է իրականացվի ոչ բռնի և քաղաքացիական անհնազանդության միջոցով՝ ոգևշնչվելով իր քրիստոնեական գաղափարներով և Մահաթմա Գանդիի ծավալած ոչ բռնի գործունեությամբ։
Քինգն առաջնորդում էր 1955 թվականի Մոնտգոմերիի ավտոբուսային բոյկոտը և 1957 թվականին դարձավ Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի առաջին նախագահը։ Այս կոնֆերանսի շրջանակներում նա առաջնորդեց 1962 թվականի ձախողված պայքարը սեգրեգացիայի (խտրականություն, զատում) դեմ Օլբանիում (Ջորջիա) և օժանդակեց 1963 թվականի ոչ բռնի բողոքի ցույցերի կազմակերպմանը Բիրմինգհեմում, Ալաբամայում։ Նա նաև օժանդակել է 1963 թվականի դեպի Վաշինգտոն երթի կազմակերպմանը, որի ժամանակ էլ հնչեցրել է իր հայտնի «Ես երազանք ունեմ» ելույթը։
1964 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Քինգը Նոբելյան խաղաղության մրցանակ է ստացել ռասայական խտրականության դեմ ոչ բռնի դիմադրություն ցույց տալու համար[8]։ 1965 թվականին նա օգնել է Սելմայից Մոնտգոմերի ցույցերի կազմակերպմանը։ Հաջորդ տարում նա և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը շարժում սկսեցին Չիկագոյի հյուսիսում։ Կյանքի վերջին տարիներին նա իր ուշադրությունը կենտրոնացրեց նաև աղքատության և Վիետնամական պատերազմի վրա։ Նա իր լիբերալ դաշնակիցներին հեռացրեց իրենից 1967 թվականի ելույթով, որը վերնագրված է «Վիետնամից անդին»։ Էդգար Հուվերը Քինգին համարում էր արմատական և 1963 թվականից սկսած նրան դարձրեց Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի Քօինտելպրոյի (COINTELPRO-counter intelligence program) հետաքննության օբյեկտ։ Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի գործակալները նրան կասկածում էին կոմունիստների հետ կապերի մեջ, բացահայտում էին նրա արտամուսնական կապերը և դրանց մասին զեկուցում կառավարական պաշտոնյաներին։ Եղել է դեպք, երբ նրան սպառնալիքներով անանուն նամակ են ուղարկել, որը Քինգի կողմից մեկնաբանվում էր որպես իրեն ինքնասպանության մղելու փորձ։
1968 թվականին Քինգը նախապատրաստում էր Վաշինգտոնի ազգային օկուպացիան, որը կոչվելու էր աղքատ մարդկանց արշավ, երբ սպանվեց Մեմֆիսում (Թենեսի) ապրիլի 14-ին։ Նրա մահը խռովություններ հրահրեց ԱՄՆ մի շարք քաղաքներում։ Պնդումները, որ Ջեյմս Ըրլ Ռեյը՝ Քինգի սպանության մեջ մեղադրվողը, գործել է կառավարության գործակալների հետ, ի հայտ եկան սպանությունից տասնամյակներ անց։
Քինգը հետմահու պարգևատրվել է Ազատության նախագահական շքանշանով և Կոնգրեսի ոսկե շքանշանով։ Մարտին Լյութեր Քինգի օրը 1971 թվականից սկսած տոն է հայտարարվել մի շարք քաղաքներում և նահանգներում, իսկ արդեն 1986 թվականից սկսած այն համարվում է ԱՄՆ դաշնային տոն։ ԱՄՆ շատ փողոցներ վերանվանվել են Քինգի անունով, Վաշինգտոն նահանգի վարչական շրջաններից մեկը նույնպես կապվում է նրա անվան հետ։ 2011 թվականին Վաշինգտոնի Ազգային ծառուղում բացվել է Մարտին Լյութեր Քինգի հուշարձանը
Կյանքի առաջին տարիներ և կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգը ծնվել է 1929 թվականի հունվարի 15-ին Ատլանտայում (Ջորջիա) եկեղեցական Մարտին Լյութեր Քինգի և Ալբերտա Վիլիամս Քինգի ընտանիքում[9]։ Քինգի ծննդյան անունը Մայքլ Քինգ էր, ինչպես և հոր ծննդյան անունը, բայց, 1934 թվականին հայրը փոխեց և՛ իր, և՛ որդու անունները[10][11]։ Հայր Քինգը որոշ ժամանակ անց պնդում էր, որ Մայքլը որդու ծնունդ ընդունող բժշկի սխալն էր[12], և երիտասարդ Քինգի ծննդյան վկայականը վերափոխվեց Մարթին Լյութեր Քինգի 1957 թվականին[13]։ Քինգի երկու ծնողներն էլ աֆրոամերիկացիներ են։ Նրա երակներով հոսում է նաև իռլանդական արյուն, քանի որ հոր մեծ պապը իռլանդական արյուն ուներ[14][15][16]։
Քինգը տան միջնեկ երեխան էր. նա ուներ ավագ քույր՝ Քրիստին Քինգ Ֆարրիսը և կրտսեր եղբայր՝ Ա.Դ.Քինգը[17]։ Քինգը եկեղեցական երգչախմբի հետ 1939 թվականին երգեց Քամուց քշվածները ֆիլմի առաջին դիտմանը Ատլանտայում[18]. նա սիրում էր երգ ու երաժշտությունը։ Նրա մայրը հմուտ երգեհոնահար և երգչախմբի խմբավար էր և որդուն տանում էր տարբեր եկեղեցիներում երգելու։ Հատկապես ուշադրության էր արժանի նրա կատարմամբ «Ցանկանում եմ լինել ավելի ու ավելի նման Հիսուսին» երգը։ Քինգը հետագայում դարձավ իր եկեղեցու երիտասարդական երգչախմբի անդամ[19]։
Քինգը պատմում էր, որ հայրը մինչև 15 տարեկան դառնալը պարբերաբար ծեծում էր իրեն. հարևանը հայտնել էր, որ լսել է, թե ինչպես է Քինգ Ավագը ասում որդուն, որ նրան կստիպի կարևոր մարդ դառնալ անգամ եթե ստիպված լինի ծեծել նրան մինչև մահանալը։ Քինգը տեսնում էր հոր հպարտ և անվախ անհնազանդությունները սեգրեգացիայի դեմ, երբ, օրինակ, Քինգը մերժում էր ենթարկվել ճանապարհային ոստիկանի հորդորներին, երբ վերջինս իրեն դիմում էր «տղա»-ով, կամ դուրս էր գալիս կոշիկի խանութից որդու հետ այն բանից հետո, երբ կոշկավաճառը նրանց ասում էր, որ տեղափոխվեն խանութի հետևի հատվածը, որտեղ էլ կսպասարկվեն[20]։
Երբ Քինգը դեռ երեխա էր, ընկերացել էր մի սպիտակամորթ տղա երեխայի հետ, ում հայրը Քինգի հայրական տան կողքին բիզնես ուներ։ Երբ երեխաները 6 տարեկան էին, սկսեցին հաճախել դպրոց։ Քինգը ստիպված էր հաճախել աֆրոամերիկացիների համար նախատեսված դպրոց, իսկ նրա ընկերը՝ սպիտակամորթների համար նախատեսված (հանրային դպրոցները այն օբյեկտների շարքում էին, որոնք սեգրեգացվում էին պետական օրենքով)։ Քինգը կորցրեց ընկերոջը, քանի որ վերջինիս հայրը չէր ցանկանում, որ երեխաները շարունակեին խաղալ միասին[21]։
Քինգը իր կյանքի մեծ մասը անց է կացրել դեպրեսիայի մեջ։ Դեռահասության շրջանում նա սպիտակների նկատմամբ չարացած էր, ինչը պայմանավորված էր այն ռասայական նվաստացումներով, որոնց ենթարկվում էր ինքը, իր ընտանիքն ու հարևանները սեգրեգացված հարավում[22]։ 12 տարեկանում՝ մորական տատիկի մահվանից անմիջապես հետո, Քինգն իրեն էր մեղադրում, ինչի պատճառով էլ դուրս էր նետվել երկրորդ հարկի պատուհանից, սակայն ողջ էր մնացել[23]։
Քինգը սկզբում թերահավատությամբ էր մոտենում քրիստոնեական մի շարք պնդումներին։ 13 տարեկանում նա մերժում էր Հիսուսի մարմնական հարության տեսությունը կիրակնօրյա դպրոցի ընթացքում[24]։ Այս տեսանկյունից նա պնդում էր, որ «կասկածները առաջանում են անգութորեն»[25][24]։ Այնուամենայնիվ, նա ավելի ուշ եկավ այն եզրակացության, որ Աստվածաշունչը «ունի անառարկելի ճշմարտություններ, որոնցից անհնար է խուսափել» և որոշում կայացրեց ընդունվել հոգևոր ճեմարան[24]։
Մեծանալով Ատլանտայում՝ Քինգը հաճախում էր Բուկեր Տ. Վաշինգտոն ավագ դպրոցը։ Նա հայտնի էր դարձել հրապարակային ելույթների հմտություններով և անդամակցում էր դպրոցի բանավեճի ակումբին[26]։ 1942 թվականին, երբ Քինգը 13 տարեկան էր, նա դարձավ ամենաերիտասարդ մենեջերի օգնականը Ատլատնա ամսագրի առաքման կայանում[27]։ Դեռահաս տարիներին նա առաջին տեղը նվաճեց հռետորական մրցույթում, որը հովանավորվում էր Նեգրո Էլսկ ակումբի կողմից (Դուբլին, Ջորջիա)։ Ավտոբուսով Ատլանտա վերադառնալու ճանապարհին վարորդը նրան և իր ուսուցչին հորդորեց կանգնել և նստելու տեղը զիջել սպիտակամորթ ուղևորներին։ Քինգը սկզբում հրաժարվեց, սակայն ի վերջո զիջեց իր տեղը, քանի որ ուսուցիչը հիշեցրեց, որ եթե չենթարկվի, ապա դա կնշանակի օրենքի խախտում։ Այս միջադեպի ընթացքում Քինգը ասաց, որ կյանքում երբեք ավելի բարկացած չի եղել, քան այդ ժամանակ[26]։ Որպես առաջադեմ աշակերտ՝ նա չուսուցանեց ավագ դպրոցի 9-րդ և 12-րդ դասարաններում[28]։
Մորհաուս քոլեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգի ավագ դպրոցում ուսումնառության տարիներին Մորհաուս քոլեջը՝ պատմականորեն սևերի քոլեջը, հայտարարեց, որ պատրաստ է ընդունել ավագ դպրոցի այն երիտասարդ աշակերտներին, ովքեր կարող են հանձնել ընդունելության քննությունները։ Այդ ժամանակ շատ աշակերտներ թողնում էին ուսումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում կամավոր զինծառայություն իրականացնելու համար։ Դրա շնորհիվ Մորհաուսը շահագրգռված էր դասասենյակներում աշակերտների թիվը մեծացնելով։ 15 տարեկանում Քինգը հանձնեց քննությունները և ընդունվեց Մորհաուս[26]։ 1947 թվականին՝ Մորհաուսում ուսումնառության վերջին տարուն նախորդող ամռանը, 18 ամյա Քինգը որոշեց աշխատանքի անցնել հոգևոր կառույցում։ Նա եկել էր այն եզրակացության, որ եկեղեցին առաջարկում է մարդկությանը ծառայելու ներքին մղումը գտնելու ամենաերաշխավորված տարբերակը։ Քինգի ներքին մղումը սկսել էր զարգանալ, և նա համաձայնության եկավ բապտիստական եկեղեցու հետ, քանի որ հավատում էր, որ ինքը կլինի ռացիոնալ հոգևորական, ով անում է քարոզներ, «որոնք մտքերի, անգամ սոցիալական անհնազանդությունների համար համապատասխան ուժ են պարունակում»[29]։
Քրոզերի աստվածաբանական ճեմարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1948 թվականին Քինգը 19 տարեկան հասակում ավարտեց Մորհաուսը՝ ստանալով բակալավրի աստիճան սոցիոլոգիայի ոլորտում։ Այնուհետև նա ընդունվեց Քրոզերի աստվածաբանական ճեմարան, որը գտնվում է Չեստերում, Փենսիլվանիա, որն ավարտեց 1951 թվականին[30][31]։ Հայրը քաջալերում էր որդուն ուսումը շարունակելու հարցում և նախապայմաններ էր ստեղծում, որ որդին աշխատի Պիուս Բարբորի՝ իրենց ընտանիքի ընկերոջ հետ, ով Չեստերում Կալվարի բապտիստական եկեղեցու հոգևոր հովիվն էր[32]։ Քինգը հայտնի դարձավ որպես «Կալվարի որդիներից մեկը». այդ պատվին էին արժանացել նաև Վիլիամ Ագուստ Ջոնսը և Սամուել Պրոկտորը, ով դարձավ սև եկեղեցու հանրահայտ քարոզիչ[33]։
Քրոզեր հաճախելու տարիներին Քինգը հանդիպեց Վոլտեր ՄըքՔոլլին՝ Մորհաուսում իր դասընկերոջը[34]։ Քրոզերում Քինգը ընտրվեց ուսանողական խորհրդի նախագահ[35]։ Քրոզերի աֆրոամերիկյան ուսանողները իրենց սոցիալական գործունեությունը մեծ մասամբ ծավալում էին Էդվարդ փողոցում։ Քինգը սիրում էր փողոցը, քանի որ նրա դասընկերոջ հորաքույրը նրանց համար գանգրակաղամբ էր պատրաստում, որը երկուսն էլ շատ էին սիրում[36]։
Քինգը մի անգամ մեկ այլ ուսանողի հանդիմանել էր սենյակում գարեջուր պահելու համար, նշելով, որ իրենք որպես աֆրոամերիկացիներ կրում են նեգրոիդ ռասայի բեռը տանելու պատասխանատվությունը։ Որոշ ժամանակ նա հետաքրքրվում էր Վոլտեր Ռաուշենբուշի «սոցիալական քարոզով»։ Քրոզերում սովորելու երրորդ տարում Քինգը սիրահարվեց սրճարանում խոհարար աշխատող գերմանացի ներգաղթյալ կնոջ դստերը։ Աղջիկը մինչ Քինգի հետ հարաբերություններ սկսելը հարաբերություններ էր ունեցել մի դասախոսի հետ։ Քինգը ծրագրում էր ամուսնանալ նրա հետ, սակայն ընկերները խորհուրդ էին տալիս հրաժարվել այդ գաղափարից, ասելով, որ ռասաների միջև ամուսնությունը թշնամանք է առաջացնելու և՛ սևերի, և՛ սպիտակների մոտ, ինչի արդյունքում կնվազեն նրա՝ եկեղեցում հովվապետ դառնալու հնարավորությունները հարավում։ Քինգը արցունքն աչքերին պատմել էր ընկերոջը, որ չի կարող այդ ամուսնությամբ նման ցավ պատճառել իր մորը և 6 ամիս անց վերջ տվեց այդ հարաբերություններին։ Բաժանումից հետո անգամ նա շարունակում էր զգացմունքներ ունենալ այն կնոջ հանդեպ, ում լքել էր, անգամ իր ընկերներից մեկն ասում էր, որ «Նա այդպես էլ չվերականգնվեց»[35]։
Քինգը ամուսնացավ 1953 թվականի հունիսի 18-ին Կորետա Սքոթի հետ աղջկա ծնողների տանը, որը գտնվում էր Հեյբերգում (Ալաբամա)[37]։ Նրանք ունեցան 4 երեխա՝ Յոլանդա Քինգը (1955–2007), Մարտին Լյութեր Քինգ III-ը (ծնված 1957 թվականին), Դեքստեր Սքոթ Քինգը (ծնված 1961 թվականին) և Բերնիս Քինգը (ծնված 1963 թվականին)[38]։ Ամուսնական տարիների ընթացքում Քինգը սահմանափակեց Կորետայի դերը քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարում՝ նախընտրելով տեսնել նրան որպես տնային տնտեսուհի և մայր[39]։
1954 թվականին՝ 25 տարեկան հասակում Քինգը դարձավ Մոնտգոմերիի (Ալաբամա) Դեքստեր Ավենյուի բապտիստական եկեղեցու հովվապետը[40]։
Դոկտորական կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգի դոկտորական կրթությունը սկսել է Բոստոնի համալսարանի պարբերական աստվածաբանության ոլորտում։ Նա դոկտորական աստիճան ստացել է 1955 թվականի հունիսի 5-ին «Աստծո վերաբերյալ հասկացողությունների տարբերությունը Փոլ Թիլիչի և Հենրի Նելսոն Վիմանի մտածողություններում» վերնագրված ատենախոսության պաշտպանությամբ[41]։ Ատենախոսության ղեկավարը սկզբում Էդգար Բրայթմանն էր, ում մահից հետո արդեն դարձավ Լոթան Հարոլդ Դևոլֆը։ Դոկտորական կրթության տարիներին Քինգը աշխատում էր Բոստոնի պատմական Թվելֆի բապտիստական եկեղեցում որպես օգնական Վիլիամ Հանթեր Հեստերի հետ։ Հեստերը Քինգի հոր հին ընկերներից էր և մեծ ազդեցություն ուներ Քինգի վրա[42]։
Տասնամյակներ անց՝ 1991 թվականի հոկտեմբերին անցկացված ակադեմիական հետաքննությունը եզրակացրեց, որ Քինգի ատենախոսության որոշ հատվածներ գրագողության արդյունք են։ Այնուամենայնիվ, անկախ այդ հետազոտությունից, կոմիտեն որոշեց, որ Քինգի դոկտորի աստիճանն անվավեր ճանաչելու հարց չի քննարկվում. դա կլիներ գործողություն, որը ոչ մի նպատակի չէր ծառայելու[12][41][43]։ Կոմիտեն նաև բացահայտեց, որ ատենախոսությունը շարունակում է մնալ գիտության ոլորտում կարևոր ներդրում։ Համալսարանի գրադարանում պահվող Քինգի ատենախոսության պատճենին ներկայումս մի նամակ է կցված, որում նշվում է, որ ատենախոսության մի շարք հատվածներ չունեն համապատասխան նշումներ և հղումներ աղբյուրներին[44]։ Ներկայումս էլ շարունակում է գոյություն ունենալ այն բանավեճը, թե ինչպես մեկնաբանել Քինգի գրագողությունը[45]։
Մոնտգոմերիի ավտոբուսային բոյկոտը 1955 թվականին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1955 թվականի մարտին Կլաուդեթ Կոլվինը՝ 15 ամյա մոնտգոմերացի դպրոցական աղջիկը, հրաժարվեց իր տեղը զիջել սպիտակամորթ տղամարդուն, ինչը Ջիմ Քրոուի օրենքի խախտում էր. դա Միացյալ Նահանգների հարավում տեղական օրենքներ են, որոնք պահանջում են ռասայական սեգրեգացիա։ Քինգը Բիրհինգհեմի կողմից Աֆրո-ամերիկյան միության կոմիտեի կազմում էր, որը քննում էր գործը։ Է.Դ. Նիքսոնը և Քլիֆորդ Դուրը որոշեցին սպասել ավելի լավ գործի քննմանը, քանի որ այս մեկում ներառված է անչափահաս անձ[46]:
Ինը ամիս անց՝ 1955 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, նման մի դեպք պատահեց, երբ Ռոզա Փարքսը ձերբակալվեց իր տեղը սպիտակամորթին չզիջելու մեղադրանքով[47]։ Այս երկու իրադարձությունները հանգեցրին Մոնտգոմերիի ավտոբուսային բոյկոտին, որը նախաձեռնել էր Նիքսոնը, իսկ առաջնորդել՝ Քինգը։ Բոյկոտը տևեց 385 օր[48], և իրավիճակը այնքան լարվեց, որ Քինգի տունը ռմբակոծվեց[49]։ Քինգը այս արշավի ընթացքում ձերբակալվեց, ինչը ավարտվեց «Բրոուդերը ընդդեմ Գեյլի» գործով ԱՄՆ տարածքային դատարանի որոշմամբ, որով վերջ դրվեց ռասայական սեգրեգացիային Մոնտգոմերիի բոլոր հասարակական ավտոբուսներում[50][51]:Քինգի դերակատարումը ավտոբուսների բոյկոտի ընթացքում վերածեց նրան ազգային դերակատարի և քաղաքացիական իրավունքների շարժման ամենահայտնի ներկայացուցչի[52]։
Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1957 թվականին Քինգը, Ռալֆ Աբերնատին, Ֆրեդ Շաթլսվորթը, Ջոզեֆ Լովերին և այլ քաղաքացիական իրավունքի պաշտպանության ակտիվիստներ հիմնեցին Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը։ Այս խումբը ստեղծվել էր սև եկեղեցու բարոյական հեղինակությունն ու կազմակերպչական ուժը քաղաքացիական իրավունքներում բարեփոխումներ իրականացնելուն ուղղելու համար։ Խումբը ոգեշնչվել էր շրջիկ քարոզիչ Բիլլի Գրեհեմի արշավներից, ով ընկերացավ Քինգի հետ 1957 թվականին Նյու Յորքում Գրեհեմի արշավից հետո[53]։ Քինգը շարունակեց ղեկավարել կոնֆերանսը մինչև իր մահը[54]։ Կոնֆերանսի 1957 թվականի Ազատության համար աղոթելու ուխտագնացության ժամանակ Քինգը առաջին անգամ դիմեց ազգային լսարանին[55]։ Քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարող և Քինգի հետ միասին կոնֆերանսում ներառված մյուս առաջնորդներն են՝ Ջեյմս Բևելը, Ալեն Ջոնսոնը, Կուրտիս Հարիսը,Վոլտեր Ֆաունտրոյը, Տ. Վիվիանը, Էնդրյու Յանգը, Ազատության երգիչները, Չարլզ Էվերսը, Քլիվլենդ Ռոբինսոնը, Ռենդոլֆ Բլեքվելը, Էնի Բելլ Ռոբինսոն Դեյվինը, Չարլզ Ստիլը, Ալֆրեդ Դենիել Վիլիամս Քինգը, Բենջամին Հուքսը, Աարոն Հենրին և Բայարդ Ռուստինը[56]։
1958 թվականի սեպտեմբերի 20-ին Քինգը ստորագրում էր իր «Քայլ դեպի ազատություն» գրքի օրինակները Հարլեմի Բլումսթեյնի առևտրի տանը[57], երբ նա հազիվ խուսափեց մահից։ Իզոլա Քուրին՝ հոգեկան հիվանդություն ունեցող սևամորթ մի կին, ով կարծել էր, որ Քինգը կոմունիստների հետ իր դեմ դավադրություն է նախապատրաստում, նամակներ բացելու դանակով հարվածել էր Քինգի կրծքավանդակին։ Քինգը վիրահատվեց երեք բժիշկների կողմից՝ Ա. Լամբերտ Մայնարդ, Էմիլ Նակլերիո և Ջոն Կորդիս, և նրա հոսպիտալացումը տևեց մի քանի շաբաթ։ Քուրին հետագայում անմեղսունակ ճանաչվեց[58][59]։ 1959 թվականին նա հրատարակեց մի փոքրածավալ գիրք, որը վերնագրված էր «Մարդու չափը», որը պարունակում էր Քինգի «Ի՞նչ է մարդը» և «Ամբողջական կյանքի ծավալները» քարոզները, որոնք պնդում էին, որ մարդն ունի Աստծո սիրո կարիքը և քննադատում էին Արևմտյան քաղաքակրթության ռասայական խտրականությունները[60]։
Հարրի Վոտչելը միացավ Քինգի իրավաբանական հարցերով խորհրդատու Կ. Ջոնսին Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի չորս անդամներին պաշտպանելու հարցում Նյու Յորք Թայմս-Սուլիվան զրպարտության մեղադրանքով գործում. գործը դատարան էր մտել թերթի «Ուշադրություն դարձրեք նրանց բարձրացող ձայներին» գովազդի պատճառով։ Վոտչելը հիմնադրեց հարկումից ազատված ֆոնդ՝ հայց ներկայացնելու ծախսերը փակելու և ոչ բռնի քաղաքացիական իրավունքների շարժմանը աջակցելու համար՝ կիրառելով դրամահավաքի առավել արդյունավետ միջոցները։ Այս կազմակերպությունը կոչվեց «Մարդու իրավունքների Գանդիի հասարակություն»։ Քինգը այս խմբի պատվո նախագահն էր։ Քինգը դժգոհ էր սեգրեգացիայի հարցը լուծելուն ուղղված նախագահ Քենեդու քայլերից։ 1962 թվականին Քինգը և Գանդիի հասարակությունը մշակեցին փաստաթուղթ, որը կոչ էր անում նախագահին հետևել Աբրահամ Լինքոլնի քայլերին և քաղաքացիական իրավունքների հարցում առաջընթաց գրանցելու համար գործադիր հրաման հրապարակել, օրինակ «Ստրուկների երկրորդ ազատագրման հռչակագիր»։ Քենեդին այդպիսի հրաման չընդունեց[61]։
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն ուներ գլխավոր դատախազ Ռոբերտ Քենեդու գրավոր հանձնարարությունը, որի հիման վրա 1963 թվականի աշնանը սկսեց գաղտնալսել Քինգի հեռախոսը[62]։ Քենեդին մտահոգված էր, որ կոնֆերանսում կոմունիստների հասարակական հայտարարությունները կձախողեն վարչակարգի քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում նախատեսվող նախաձեռնությունները։ Նա զգուշացրեց Քինգին, որ դադարեցնի ասոցացիայի գործունեությունը, իսկ այնուհետև արդեն գրավոր հանձնարարական ներկայացրեց, ինչը հնարավորություն տվեց բյուրոյին գաղտնալսել Քինգի և կոնֆերանսի մյուս առաջնորդների հեռախոսները[63]։ Դաշնային բյուրոյի ղեկավար Էդգար Հուվերը մտահոգված էր քաղաքացիական իրավունքների շարժումով և հետաքննում էր կոմունիստական ներթափանցման մեղադրանքները։ Երբ դրա մասին վկայություններ չկային, բյուրոն հետագա հինգ տարիների ընթացքում օգտագործում էր պատահական տվյալներ, որոնք ձեռք էր բերել գաղտնալսումների արդյունքում՝ փորձելով ստիպել Քինգին կորցնել իր առաջնորդի դիրքը[64]։
Քինգը հավատում էր, որ կազմակերպված, ոչ բռնի բողոքի ակցիաները հարավային սեգրեգացիայի համակարգի դեմ, որը հայտնի է Ջիմ Քրոուի օրենքներ անվամբ, հանգեցնելու է սևերի հավասարության և ընտրական իրավունքի վառ լուսաբանմանը։ Լրագրողական հրապարակումները և հեռուստատեսային տեսանյութերը հարավում ապրող սևամորթների ամենօրյա զրկանքների և ստորացումների, ինչպես նաև սեգրեգացիոն բռնությունների և աշխատողների և ցուցարարների քաղաքացիական իրավունքների հետապնդման մասին առաջացրեցին կարեկցող բնույթ ունեցող հասարակական կարծիք, որը համոզեց ամերիկացիների մեծ մասին, որ քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարը ամերիկյան քաղաքականության ամենակարևոր հարցերից մեկն է 1960-ականների սկզբին[65][66]։
Քինգը կազմակերպել և առաջնորդել է մի շարք երթեր սևերի ընտրելու իրավունքի, սեգրեգացիայի դեմ պայքարի, աշխատանքային իրավունքների և այլ հիմնական քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության նպատակով[50]։ Այս իրավունքների մեծ մասը տեղ գտան ԱՄՆ իրավական համակարգում 1964 թվականին Քաղաքացիական իրավունքների և 1965 թվականին Ընտրական իրավունքի ակտերի ընդունման արդյունքում[67][68]։
Քինգը և կոնֆերանսը կիրառելի դարձրեցին ձախ քրիստոնյաների մի շարք սկզբունքներ և ներմուծեցին ոչ բռնի բողոքի ակցիաների հաջողված մարտավարությունը՝ ճիշտ ընտրելով այդ բողոքների անցկացման ձևերը և վայրերը։ Հաճախ սեգրեգացիոն իշխանությունների հետ բախումներ էին առաջանում, որոնք երբեմն բռնությունների էին հանգեցնում[69]։
Քինգը քննադատության է ենթարկվել մի շարք խմբերի կողմից քաղաքացիական իրավունքների համար շարժմանը մասնակցելու ընթացքում։ Դա ներառում էր առավել ռազմատենչ սևամորթներից բաղկացած ընդդիմությանը, օրինակ՝ Իսլամի ազգ խմբավորման անդամ Մալկոլմ Իքսին[70]։ Ստոքլի Կարմիքլը անջատողական էր և դեմ էր Քինգի ռասայական ինտեգրման գաղափարին, քանի որ գտնում էր, որ դա վիրավորանք է միասնական աֆրո-ամերիկյան մշակույթին[71]։ Օմալի Յեշիտելան պահանջում էր, որ աֆրիկացիները հիշեն բռնի եվրոպական գաղութացման պատմությունը և թե ինչպես եվրոպացիների կողմից իշխանությունը երաշխավորվեց ոչ թե ինտեգրացիայի, այլ բռնության և ուժի շնորհիվ[72]։
Ալբանիի շարժում, 1961 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալբանիի շարժումը սեգրեգացիայի դեմ պայքարի կոալիցիա էր, որը ձևավորվել էր Ալբանիում (Ջորջիա) 1961 թվականի նոյեմբերին։ Դեկտեմբերին շարժման մեջ ներգրավվեցին նաև Քինգը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը։ Շարժումը մոբիլիզացրեց հազարավոր քաղաքացիների լայնամասշտաբ, ոչ բռնի գործողությունների իրականացման համար քաղաքի ներսում սեգրեգացման օբյեկտների դեմ և ձգտեց համաշխարհային ուշադրություն գրավել։ Երբ Քինգը առաջին անգամ եկավ այս քաղաք 1961 թվականի դեկտեմբերի 15-ին, նա ծրագրավորել էր մի կամ մի քանի օր մնալ և խորհուրդներ տալուց հետո վերադառնալ տուն[73]։ Հաջորդ օրը նա մասսայական ձերբակալությունների ընթացքում ձերբակալվեց խաղաղ ցուցարարների հետ, և մերժեց գրավը մինչև քաղաքի կողմից զիջումների իրականացումը։ Ըստ Քինգի՝ այդ համաձայնությունը քաղաքի կողմից ոտնահարվեց իր՝ քաղաքը լքելուց հետո[73]։
Քինգը վերադարձավ 1962 թվականի հուլիսին և հնարավորություն ստացավ ընտրելու՝ կա՛մ 45 օրյա բանտարկություն կա՛մ 178 դոլլար տուգանք. Քինգն ընտրեց բանտարկությունը։ Բանտարկության երրորդ օրը ոստիկանապետ Լ. Պրիտչետը նախապատրաստեց Քինգի գրավի վճարումը և հրամայեց ազատ արձակել։ «Մենք ականատես ենք եղել, թե ինչպես են մարդկանց ստիպում վեր կենալ ճաշարանի աթոռներից.... արտաքսում եկեղեցիներից....նետում բանտերը....բայց առաջին անգամ ականատես եղանք, թե ինչպես են դուրս նետում բանտից[74]»: Քինգի կենտրոնի կողմից ավելի ուշ ընդունեցին, որ Բիլլի Գրեհեմն է այն մարդը, ով Քինգին այս ընթացքում դուրս բերեց բանտից[75]։
Մոտավորապես մեկ տարի ինտենսիվ, ակտիվ գործունեությունից հետո, որը այդքան էլ շոշափելի արդյունքներ չգրանցեց, շարժումը սկսեց վատթարանալ։ Քինգը պահանջեց դադարեցնել բոլոր ցույցերը և ապաշխարելու օր հայտարարել ոչ բռնի միջոցները խրախուսելու և բարոյական բարձր մակարդակը պահպանելու նպատակով։ Սև հասարակության և զգուշավոր մարդկանց տարբերակումները, ինչպես նաև տեղական կառավարման գործունեության զուսպ աստիճանը թույլ չտվեցին, որ այդ ջանքերը հաջողությամբ պսակվեն[76]։ Չնայած որ Ալբանիի փորձը դաս եղավ Քինգի և ազգային քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության համար[77], ազգային մամուլը խիստ քննադատել է Քինգի ունեցած դերը պարտության մեջ, իսկ կոնֆերանսի գործունեության արդյունքում արդյունքների չգրանցումը նպաստեց հակասությունների առաջացմանը կազմակերպության և ավելի ծայրահեղական հայացքներ ունեցող Ուսանողների ոչ բռնի համակարգող կոմիտեի միջև։ Ալբանիից հետո Քինգը ձգտում էր կոմիտեն ընդգրկել այնպիսի խնդիրներում, որտեղ նա կկարողանար վերահսկել տարբեր հանգամանքներ, ոչ թե ներգրավվել արդեն գոյություն ունեցող իրավիճակներում[78]։
Բիրմինգհեմի արշավ, 1963 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1963 թվականի ապրիլին Քինգը սկսեց ռասայական սեգրեգացիայի և տնտեսական անարդարությունների դեմ պայքար Բիրմինգհեմում (Ալաբամա)։ Արշավի ժամանակ կիրառվում էր ոչ բռնի, սակայն միտումնավոր հակասական մարտավարություն, որը մասամբ զարգացվել է Վ.Լ. Վոլկերի կողմից։ Բիրհինգհեմի սևամորթները Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի հետ կազմակերպված հասարակական վայրերում երթեր և նստացույցեր էին կազմակերպում՝ բացահայտ կերպով խախտելով այն օրենքները, որոնք համարում էին անարդար:
Քինգի նպատակն էր հրահրել մասայական ձերբակալություններ և հասնել այնպիսի քաոսային իրավիճակի ստեղծման, որը անխուսափելիորեն ճանապարհ կբացեր բանակցությունների համար[79]։ Արշավի սկզբնական մասնակիցներին չհաջողվեց հաջողության հասնել քաղաքը կաթվածահար անելու գործում, կամ էլ զլմների ուշադրությունը ոստիկանության գործողություններին հրավիրելու գործում։ Անվճռական Քինգի մտահոգությունների պատճառով Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի ստրատեգ Ջեյմս Բևելը փոխեց արշավի կուրսը՝ ցույցերի մեջ ներգրավելով երեխաներին և երիտասարդներին[80]։ Նյուզվիքի կողմից այս ռազմավարությունը կոչվեց «Երեխաների խաչակրաց արշավանք»[81][82]։
Բողոքի ակցիաների ընթացքում Բիրմինգհեմի ոստիկանական բաժինը Էուխեն Քոննորի գլխավորությամբ ցուցարարների, այդ թվում նաև երեխաների դեմ օգտագործում էր բարձր ճնշման ջրի շիթեր և ոստիկանական շներին։ Ոստիկանական գործողությունների տեսանյութերը հեռարձակվեցին ազգային հեռուստատեսությամբ և հրավիրեցին մարդկանց ուշադրությունը՝ շոկի ենթարկելով շատ սպիտակամորթ ամերիկացիների և մի շարք սևամորթ ամերիկացիների համախմբելով շարժման շուրջը[83]։ Ի հեճուկս առաջնորդության կոնֆերանսի հռչակած մտադրությունների՝ ոչ բոլոր ցուցարարներն էին խաղաղ։ Որոշ դեպքերում ցուցարարները հարձակվում էին ոստիկանների վրա, իսկ վերջիններս արձագանքում էին ուժի կիրառմամբ։ Քինգը և կոնֆերանսը քննադատության էին ենթարկվում երեխաներին այս վտանգավոր ճանապարհին դնելու համար։ Բայց այս արշավը հաջողված էր. Քոնորը հեռացվեց աշխատանքից, «Ջիմ Քրոուի» նշանները հեռացվեցին, իսկ հասարակական վայրերը դարձան սևամորթների համար առավել հասանելի։ Քինգի հեղինակությունը մեծացավ հսկայական չափսերով[81]։
Արշավի սկզբում Քինգը կալանավորվեց և բանտարկվեց. դա Քինգի 13-րդ ձերբակալությունն էր[84] ընդհանուր 29-ից[85]։ Այս բանտախցում նա շարադրեց իր հայտնի «Նամակ Բիրհինգեմի բանտից»-ը, որի նպատակն էր պատասխանել շարժման սոցիալական փոփոխությունների հասնելու օրինական տարբերակներ գտնելուն ուղղված փորձերին։ Քինգը պնդում էր, որ ռասիզմի շուրջ ձևավորված ճգնաժամը շատ հրատապ է, իսկ ներկայիս համակարգը՝ չափազանց արմատացած. «Ցավալի փորձի շնորհիվ մենք գիտենք, որ բռնակալների կողմից ազատությունը երբեք ինքնակամ չի զիջվում, այն պետք է պահանջվի ճնշման ենթարկվողների կողմից»[86]։ Նա մատնանշում էր, որ Բոստոնի թեյի խնջույքը՝ ամերիկյան գաղութներում ապստամբության գործողությունը, որը անօրինական քաղաքացիական անհնազանդություն էր, և դրան հակադրում Ադոլֆ Հիտլերի գործողությունները Գերմանիայում, որոնք բոլորը օրինական էին[86]։ Քինգը նաև իր հիասթափությունն էր հայտնում սպիտակամորթ չափավոր հայացքների տեր մարդկանցից և հոգևորականությունից, ովքեր չափազանց երկչոտ էին անարդար համակարգի դեմ պայքարելու համար.
- Ես եկել եմ այն տխուր եզրակացությանը, որ ազատության համար պայքարում սևամորթների հիմանական խոչընդոտը ոչ թե սպիտակ քաղաքացիների խորհրդականներն ու Կու կլուքս կլանն է, այլ սպիտակամորթ չափավոր հայացքների տեր մարդիկ, ովքեր նախընտրում են նեգատիվ խաղաղությունը, որը ենթադրում է լարվածության բացակայություն, պոզիտիվ խաղաղությունից, որը ենթադրում է արդարության առկայություն։ Այդ մարդիկ պարբերաբար ասում են. «Մենք ընդունում ենք այն նպատակները, որոնք դուք դրել եք ձեր առջև, բայց չենք կարող ընդունել անմիջական գործողությունների իրականացման ձեր մեթոդները» և հայրենասիրաբար հավատում, որ կարող են այլ մարդու ազատության համար ժամանակացույց սահմանել, ապրում են ժամանակի առասպելական ընկալմամբ և պարբերաբար խորհուրդ տալիս սևամորթներին սպասել առավել պատեհ առիթի[86]։
Սուրբ Ագուստին, Ֆլորիդա, 1964 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1964 թվականի մարտին Քինգը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը ուժերը միավորեցին Ռոբերտ Հայլինգսի այդ ժամանակ հակասական համարվող շարժման հետ Սուրբ Ագուստինում, Ֆլորիդա։ Հայլինգսի խումբը Գունավոր հասարակության աջակցության ազգային ասոցացիայի (NAACP) մի մասն էր հանդիսանում, բայց դուրս հանվեց կազմակերպությունից ոչ բռնի գործողությունների հետ համատեղ զինված ինքնապաշտպանություն քարոզելու համար։ Այնուամենայնիվ, խաղաղություն քարոզող առաջնորդության կոնֆերանսը ընդունում էր նրանց[87]։ Քինգը և առաջնորդության կոնֆերանսը աշխատում էին սպիտակամորթ հյուսիսային ակտիվիստներին Սուրբ Ագուստին բերելու ուղղությամբ, որոնց թվում էին րաբունիները և Մասսաչուսեթսի կառավարչի 72-ամյա մայրը, ովքեր բոլորը ձերբակալվեցին[88][89]։ Հունիսի ընթացքում շարժումը տարածվում էր ամբողջ քաղաքով՝ հաճախ դիմակայելով հակացույցերի կլանի կողմից, արդյունքում հրահրվում էր բռնություն, որը գրավում էր ազգային լրատվության ուշադրությունը։ Հարյուրավոր ցուցարարներ ձերբակալվեցին և բանտարկվեցին։ Այս շարժման ընթացքում ընդունվեց Քաղաքացիական իրավունքների ակտը 1964 թվականին[90]։
Սելմա, Ալաբամա, 1964 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1964 թվականի դեկտեմբերին Քինգը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը ուժերը միավորեցին Ուսանողների ոչ բռնի կոորդինացնող կոմիտեի հետ (SNCC) Սելմայում (Ալաբամա), որտեղ կոմիտեն մի քանի ամիս գործունեություն էր ծավալում ընտրողների գրանցման ոլորտում[91]։ Տեղի դատավորը որոշում էր ընդունել, որով արգելվում էր SNCC, SCLC, DCVL կազմակերպություններից որևէ մեկին առնչվող 3 և ավելի անձանց հավաքվելը մի վայրում, կամ էլ 41 մարդկանց հավաքվելը, ովքեր իրենց կոչում են քաղաքացիական իրավունքների առաջնորդներ։ Այս դատական որոշման շնորհիվ ժամանակավորապես դադարեց քաղաքացիական իրավունքներին ուղղված գործունեության ակտիվությունը մինչև Քինգը անտեսեց այդ որոշումը 1965 թվականի հունվարի 2-ին՝ ելույթ ունենալով Բրաուն եկեղեցում[92]։ 1965 թվականի Մոնտգոմերիի արշավի ժամանակ ոստիկանության և այլոց կողմից բռնության կիրառումը խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ բերեց մեծ հասարակայնության, ինչը Ալաբամայում տիրող ռասիզմը տեսանելի դարձրեց ամբողջ ժողովրդին։
Նյու Յորք սիթի, 1964 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1964 թվականի փետրվարի 6-ին Քինգը «Նոր դպրոցում» հանդես եկավ դասախոսությունների շարքի «Ամերիկյան ռասայի ճգնաժամը» վերնագրված անդրանիկ ելույթով։ Այս էլույթի աուդիոձայնագրությունը չի պահպանվել, բայց 2013 թվականի օգոստոսին, մոտ 50 տարի անց, դպրոցը հայտնաբերեց 15 րոպե տևողությամբ հարց ու պատասխանի աուդիոձայնագրություն, որը հաջորդել էր Քինգի ելույթին։ Այս պատասխաններում Քինգը հիշատակում է Ջավահառլար Ներույի հետ ունեցած խոսակցությունը, որտեղ նա համեմատականներ է տանում աֆրոամերիկացիների ծանր դրության և հնդիկ ցածր դասի միջև[93]։
Արշավ դեպի Վաշինգտոն, 1963 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգը, ով ներկայացնում էր Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը, քաղաքացիական իրավունքների կազմակերպությունների «Մեծ վեցնյակի» առաջնորդներից էր, ովքեր կազմակերպության ներսում նպաստում էին Աշխատանքի և ազատության համար դեպի Վաշինգտոն արշավի կազմակերպմանը, որը տեղի ունեցավ 1963 թվականի օգոստոսի 28-ին։ Մեծ վեցնյակում ներառված այլ կազմակերպություններն ու առաջնորդներն են՝ Ռոյ Վիլկինսը Գունավոր ժողովուրդների առաջընթացի ազգային ասոցացիայից, Վիթնի Յանգը Ազգային քաղաքային լիգայից, Ֆիլիպ Ռանդոլֆը Քնած մեքենաների բեռնափոխադրող լիգայից, Ջոն Լևիսը Ուսանողների ոչ բռնի համակարգող կոմիտեից և Ջեյմս Ֆարմեր Կրտսերը Ռասայական հավասարության կոնգրեսից[94]։
Բայարդ Ռուստինի բացեիբաց հոմոսեքսուալությունը, ժողովրդավարական սոցիալիզմին աջակցությունը և ԱՄՆ Կոմունիստական կուսակցության հետ ունեցած նախկին կապերը ստիպեցին շատ սպիտակամորթ և աֆրոամերիկացի առաջնորդների պահանջել հեռու մնալ Ռուստինից[95], ինչն էլ ընդունվեց Քինգի կողմից[96]։ Այնուամենայնիվ, նա 1963 թվականին համագործակցում էր Ռուստինի հետ դեպի Վաշինգտոն արշավի ժամանակ, քանի որ Ռուստինը արշավի հիմնական լոգիստիկ և ռազմավարական կազմակերպիչն էր[97][98]։ Քինգի համար սա մեկ այլ հակասական դեր էր, քանի որ նա այն կարևոր դերակատարներից մեկն էր, ով համաձայնել էր ԱՄՆ նախագահ Ջոն Քենեդիի արշավի ուղղությունը փոխելու ցանկությանը[99][100]։
Քենեդին սկզբում վճռական կերպով դեմ էր արտահայտվում արշավին, քանի որ մտահոգված էր, որ այն բացասական ազդեցություն կունենա քաղաքացիական իրավունքների օրենսդրության անցկացման վրա։ Այնուամենայնիվ կազմակերպիչները վստահ էին, որ արշավը հաջողություն կունենա[101]։ Քանի դեռ արշավը շարունակվում էր, Քենեդին որոշեց, որ անհրաժեշտ է շարունակել աշխատանքները հաջողության հասնելու համար։ Քենեդիին մտահոգում էր, որ 100.000-ից պակաս մարդ կհավաքվի։ Հետևաբար նա հավելյալ եկեղեցական առաջնորդներին և Միացյալ ավտոմոբիլային աշխատողների նախագահ Վոլտեր Ռեուտորին ցուցակագրեց օգնություն տրամադրելու նպատակով, որպեսզի նրանք կարողանան մոբիլիզացնել ցուցարարներին[102]։
Արշավն ի սկզբանե նախատեսված էր որպես իրադարձություն, որը դրամատիկ կերպով կներկայացնի ԱՄՆ հարավում սևամորթների հուսահատ դրությունը և որպես հնարավորություն, որը կազմակերպիչների մտահոգություններն ու բողոքները ուղղակիորեն կհասցնի մայրաքաղաքային իշխանություններին։ Կազմակերպիչները նպատակ էին հետապնդում դաշնային իշխանություններին մեղադրել քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանությունը ձախողելու և քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարողների և սևամորթների ֆիզիկական անվտանգությունն ապահովել չկարողանալու մեջ։ Խմբավորումն ի վերջո զիջեց նախագահական ճնշումներին և ազդեցությանը, և արշավը ոչ այնքան կտրուկ բնույթ կրեց[103]։ Արդյունքում քաղաքացիական իրավունքի որոշ ակտիվիստներ դա համարեցին ռասայական ներդաշնակության ներկայացում. Մալքոլմ Իքսը այն անվանեց «Զավեշտախաղ դեպի Վաշինգտոն», իսկ Իսլամական ազգը արգելեց իր անդամներին միանալ արշավին[103][104]։
Արշավն ուներ սահմանված հստակ պահանջներ՝ հասարակական դպրոցներում ռասայական սեգրեգացիայի բացառում, քաղաքացիական իրավունքների խելամիտ օրենսդրություն, որը կներառի աշխատավայրերում ռասայական խտրականությունն արգելող օրենք, ոստիկանների կողմից բռնություններից քաղաքացիական իրավունքի ակտիվիստների պաշտպանություն, նվազագույնը 2 դոլլար աշխատավարձ (որը համապատասխանում է 2017 թվականի 16 դոլլարին) բոլոր աշխատակիցների համար և ինքնակառավարում Վաշինգտոնի համար, որը նախկինում կառավարվում էր կոնգրեսական կոմիտեի կողմից[105][106][107]։ Անկախ լարվածություններից՝ արշավը հնչեղ հաջողություն գրանցեց[108]։ Տարբեր էթնիկ ծագում ունեցող ավելի քան քառորդ միլիոն մարդ մասնակցում էր արշավին՝ տեղակայվելով Լինքոլնի հուշարձանի աստիճաններից դեպի Ազգային առևտրի կենտրոն ընկած հատվածում։ Այն ժամանակ դա ամենաբազմամարդ ցուցարարների հավաքն էր Վաշինգտոնի պատմության մեջ[108]։
Քինգը հանդես եկավ 17 րոպե տևողությամբ ելույթով, որը հետագայում հայտնի դարձավ «Ես երազանք ունեմ» անվամբ։ Այդ ելույթի ամենահայտնի հատվածում, որտեղ նա շեղվել էր նախօրոք պատրաստված տեքստից, ենթադրաբար պատասխան տալով Մահալիա Ջեքսոնին, ով մեջքի հետևից բղավեց՝ «Պատմի՛ր նրանց երազանքի մասին[109][110]», Քինգն ասաց[111].
|
Այսօր ես ձեզ ասում եմ, բարեկամներ, նույնիսկ չնայած այսօրվա և վաղվա դժվարություններին, որոնց մենք բախվում ենք, ես դեռ ունեմ երազանք։ Այդ երազանքը խոր արմատներ է ձգել Ամերիկյան երազանքի մեջ։ Ես երազանք ունեմ, որ մի օր այս ժողովուրդը ոտքի կկանգնի, որ ապրի իր դավանանքի իրական իմաստով. «մենք կրում ենք այս հավատը, որ ինքներս ենք բացահայտել՝ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար»։ Ես երազանք ունեմ, որ մի օր Ջորջիայի կարմիր բլուրների վրա նախկին ստրուկների ու նախկին ստրկատերերի որդիները կկարողանան միասին նստել եղբայրության սեղանի շուրջ։ Ես երազանք ունեմ, որ մի օր անգամ Միսիսիպիի նման նահանգը, որ անարդարության ամենաթեժ հնոցն է, ամենաուժգին ճնշումների օջախը, կփոխակերպվի ազատության և արդարության օազիսի։ Ես երազանք ունեմ, որ իմ չորս փոքրիկ երեխաները մի օր կապրեն մի երկրում, ուր նրանց կդատեն ըստ իրենց արժանիքների, ոչ թե ըստ մաշկի գույնի։ Ես այսօր երազանք ունեմ։ Ես երազանք ունեմ, որ մի օր Ալաբամայում, իր թշնամական ռասիստների և նահանգապետի հետ, որի շուրթերից միջակությունն ու նողկանքն են կաթկթում, մի օր հենց այդ նույն Ալաբամայում փոքրիկ սևամորթ տղաներն ու փոքրիկ սևամորթ աղջիկները կմիացնեն իրենց ձեռքերը փոքրիկ սպիտակ տղաների և փոքրիկ սպիտակ աղջիկների հետ որպես իսկական քույրեր ու եղբայրներ։
Ես այսօր երազանք ունեմ։ |
|
I say to you today, my friends, so even though we face the difficulties of today and tomorrow, I still have a dream. It is a dream deeply rooted in the American dream. I have a dream that one day this nation will rise up and live out the true meaning of its creed: 'We hold these truths to be self-evident: that all men are created equal.' I have a dream that one day on the red hills of Georgia the sons of former slaves and the sons of former slave owners will be able to sit down together at the table of brotherhood. I have a dream that one day even the state of Mississippi, a state sweltering with the heat of injustice, sweltering with the heat of oppression, will be transformed into an oasis of freedom and justice. I have a dream that my four little children will one day live in a nation where they will not be judged by the color of their skin but by the content of their character. I have a dream today. I have a dream that one day, down in Alabama, with its vicious racists, with its governor having his lips dripping with the words of interposition and nullification; one day right there in Alabama, little black boys and black girls will be able to join hands with little white boys and white girls as sisters and brothers. I have a dream today.
 | |
| I Have a Dream | |
| 30-վայրկենանոց հատված Մարտին Լյութեր Քինգի «Ես երազանք ունեմ» ելույթից 1963 թվականի օգոստոսի 28-ին Աշխատանքի և ազատության Վաշինգտոնյան արշավի ժամանակ։ | |
«Ես երազանք ունեմ»-ը Ամերիկյան հռետորաբանության մեջ ընդունվում է որպես լավագույն ելույթներից մեկը[112]։ Արշավը, և հատկապես Քինգի ելույթը նպաստեցին քաղաքացիական իրավունքների ներառմանը ԱՄՆ բարեփոխումների օրակարգում և Քաղաքացիական իրավունքների ակտի ընդունմանը 1964 թվականին[113][114]։
Ելույթի օրիգինալ տպագիր տարբերակը, որը պարունակում է Քինգի ձեռագիր հատվածներ, հայտնաբերվել է 1984 թվականին Ջորջ Ռավելինգի՝ Այովայի համալսարանի առաջին աֆրոամերիկացի բասկետբոլի մարզիչի մոտ։ 1963 թվականին 26 ամյա Ռավելինգը հռետորական ելույթից անմիջապես հետո էմոցիոնալ կերպով խնդրում է Քինգին իրեն տալ ելույթի պատճենը, և ստանում է[115]։
Սելմայի ընտրելու իրավունքի շարժում և «Արյունոտ կիրակի», 1965 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջեյմս Բևելի Սելմայից Մոնտգոմերի արշավ իրականացնելու կոչերին արձագանքելով՝ Քինգը, Բևելը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը, մասնակիորեն համագործակցելով Ուսանողների ոչ բռնի համակարգող կոմիտեի հետ, փորձում էին արշավ կազմակերպել երկրի մայրաքաղաքում։ 1965 թվականի մարտի 7-ին արշավ սկսելու առաջին փորձը ձախողվեց ամբոխի և ոստիկանության կողմից ցուցարարների նկատմամբ իրականացված բռնի գործողությունների արդյունքում։ Այս օրը հայտնի դարձավ «Արյունոտ կիրակի» անվամբ և քաղաքացիական իրավունքների շարժման մեջ հասարակական աջակցությունը ստանալու հարցում լուրջ շրջադարձ էր։ Մինչ այդ պահը դա Քինգի ոչ բռնի ռազմավարության դրամատիկ ներուժի ամենապարզ ցուցադրումն էր, չնայած որ Քինգը ներկա չէր[25]։
Մարտի 5-ին Քինգը հանդիպեց Ջոնսոնի վարչակազմի պաշտոնյաների հետ՝ պահանջելու համար դատական վճիռ ընդունել ցուցարարների նկատմամբ ցանկացած հետապնդման դեմ։ Նա չմասնակցեց արշավին, քանի որ եկեղեցական պարտականությունները թույլ չէին տալիս, բայց ավելի ուշ գրեց. «Եթե ես իմանայի, որ կկիրառվեն բռնության այն ձևերը, որոնք կիրառվեցին պետական ոստիկանության կողմից, ես ստիպված կլինեի դադարեցնել հոգևորականի պարտականություններս՝ առաջնորդելու համար արշավը»[116]։ Ցուցարարների նկատմամբ ոստիկանական բռնությունների տեսանյութերը լայնորեն տարածվում էին և հարուցում հասարակության զայրույթը[117]։
Քինգը հաջորդ արշավը փորձեց կազմակերպել մարտի 9-ին։ Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը հայց ներկայացրեց դաշնային դատարան Ալաբամա նահանգի դեմ. հայցը մերժվեց և դատավորը որոշում ընդունեց, որով արգելվեց արշավը մինչև մյուս լսումը։ Այնուհանդերձ Քինգը մարտի 9-ին ցուցարարներին առաջնորդեց դեպի Սելմայի Էդմունդ Պետտուս կամուրջ, որտեղ կարճատև աղոթք հնչեցրեց մինչև ցուցարարներին իր շուրջը հավաքելը և նրանց հորդորելը տեղակայվել այնպես, որ չոտնահարեն դատավորի որոշումը։ Այս երկրորդ արշավի անսպասելի ավարտը հարուցեց տեղական շարժման մեջ ներառված շատ մասնակիցների զարմանքն ու բարկությունը[118]։ Արշավը ամբողջապես առաջ ընթացավ 1965 թվականի մարտի 25-ին[119][120]։ Արշավի եզրապակիչ հատվածում նահանգային կապիտոլիումում Քինգը հանդես եկավ ելույթով, որը հայտնի դարձավ «Շատ երկար, ոչ այնքան երկար» անվամբ։ Քինգը պնդում էր, որ աֆրոամերիկացիների համար հավասար իրավունքները չեն կարող շատ հեռու լինել, «Քանի որ բարոյական տիեզերքի աղեղը երկար է, բայց այն ճկվում է արդարության առջև» և «Դու հնձում ես այն, ինչ ցանել ես»[Ն 1][121][122][123]:
Չիկագոյի բնակարանային շարժում, 1966 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1966 թվականին հարավում որոշակի հաջողություններից հետո, Քինգը, Բևելը և քաղաքացիական իրավունքներով զբաղվող այլ կազմակերպությունների առաջնորդներ շարժումը տեղափոխեցին հյուսիս՝ առաջին թիրախ ընտրելով Չիկագոն։ Քինգը և Ռալֆ Աբերնատին, ովքեր երկուսն էլ միջին դասի ներկայացուցիչներ էին, տեղավորվեցին Ս. Համլին պողոտայի 1550 հասցեում գտնվող շինությունում՝ Հյուսիսային Լոնդեյլի[124] ետնախորշերում, որը գտնվում է Չիկագոյի արևմտյան հատվածում՝ կրթական փորձ ձեռք բերելու և աղքատեներին իրենց աջակցությունն ու համակրանքը ցուցադրելու նպատակով[125]։
Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը կոալիցիա կազմեց Համայնքային կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի հետ (Coordinating Council of Community Organizations), որի հիմնադիրը Ալբերտ Ռաբին էր, և միավորված կազմակերպությունների ջանքերը համախմբվում էին Չիկագոյի ազատության շարժման հովանու ներքո[126]։ Այդ ամռան ընթացքում անշարժ գույքի գործակալություններում սպիտակամորթ/սևամորթ զույգերի թեստերում հայտնաբերել են ռասայական վերաբերմունք. բնակարաններ տրամադրելիս ակնհայտ էր խտրական վերաբերմունքի դրսևորումը այն զույգերի նկատմամբ, ովքեր ունեն նույն եկամուտները, ծագումը, երեխաների քանակը և այլ հատկանիշներ[127]։ Մի քանի ավելի մեծ արշավներ ծրագրվեցին և կազմակերպվեցին Բոգանում, Բելմոնտ Կրագինում, Ջեֆերսոն այգում, Էվերգրին Այգում, Գեյգ այգում, Մակետ այգում և այլ վայրերում[126][128][129]։
Քինգը հետագայում հավաստեց, Աբերնատին էլ գրեց, որ Չիկագոյում շարժումն ավելի վատ ընկալվեց, քան հարավում։ Արշավները, հատկապես 1966 թվականի օգոստոսի 5-ի արշավը Մարկետ այգում, ուղեկցվեցին միմյանց վրա շշեր նետելով և ամբոխի բղավոցներով։ Խռովությունների սկսելը շատ հավանական էր թվում[130][131]։ Քինգի համոզմունքները հակասում էին բռնի գործողությունների իրականացմանը, և նա մայոր Ռիչարդ Դալեյի հետ բանակցեց համաձայնագրի շուրջ, որով արշավը դադարեցվում էր՝ խուսափելու համար այն բռնություններից, որ Քինգը կարծում էր տեղի կունենան[132]։ Արշավի ժամանակ Քինգը քարով հարված ստացավ, բայց շարունակում էր առաջնորդել արշավը անգամ սեփական անվտանգության սպառնալիքն անտեսելով[133]։
Երբ Քինգն ու իր դաշնակիցները վերադարձան հարավ, նրանք Ջես Ջեքսոնին (հոգևոր ճեմարանի աշակերտ, ով միացել էր շարժմանը հարավում) թողեցին Չիկագոյում՝ որպես իրենց կազմակերպության պատասխանատու[134]։ Ջեքսոնը քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարը շարունակեց և կազմակերպեց Բրեդբազկետ շարժումը, որը թիրախավորում էր այն խանութների ցանցերը, որոնք անարդար էին վարվում սևամորթների հետ[135]։
1967 թվականի Կենտրոնական հետախուզական վարչության փաստաթղթերից մեկը գաղտնազերծվեց 2017 թվականին։ Դրանում նսեմացվում էր Քինգի դերը Չիկագոյի դեպքերում, սակայն պարունակում էր նաև աղբյուր, որը հավաստում էր, որ Քինգը «ներկայացրել է կառուցողական, դրական նախագծեր»[136]։
Ընդդիմություն Վիետնամական պատերազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 Արտաքին ձայնաֆայլեր
| |
|---|---|
|
|
Կարող եք լսել Մարտին Լյութեր Քինգի «Ինչու եմ ես դեմ Վիետնամական պատերազմին» ելույթն այստեղ. |
Քինգը երկար ժամանակ դեմ էր ԱՄՆ ներգրավմանը Վիետնամական պատերազմում[137], բայց սկզբնական շրջանում ձեռնպահ էր մնում այս խնդրի մասին հանրային ելույթների ընթացքում խոսելուց՝ չցանկանալով, որ այս հարցը շոշափեն քաղաքացիական իրավունքների նպատակների հետ, ինչը կարող էին անել նախագահ Ջոնսոնի քաղաքականության քննադատները[137]։ Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի նախկին ուղղակի գործողությունների ղեկավար, իսկ այժմ Վիետնամական պատերազմին վերջ տալու գարնանային հավաքագրման կոմիտեի ղեկավար Ջեյմս Բևելի[138] հորդորներով Քինգն ի վերջո համաձայնեց հասարակայնորեն դեմ հանդես գալ պատերազմին։ Դրան նպաստեց նաև այն, որ ամերիկյան հասարակության մեջ գնալով ավելանում էր ընդդիմության թիվը[137]։
1967 թվականի ապրիլի 4-ին, հայտնվելով Նյու Յորք սիթիի Ռիվերսայդ եկեղեցում մահվանից մեկ տարի առաջ, Քինգը ելույթ ունեցավ, որը վերնագրվեց «Վիետնամից անդին. լռությունը կոտրելու ժամանակը»[139]։ Նա կտրուկ դեմ արտահայտվեց պատերազմում ԱՄՆ դերին, նշելով, որ ԱՄՆ-ն Վիետնամում է «այն որպես ամերիկյան գաղութ օկուպացնելու նպատակով[140]» և անվանում էր ամերիկյան կառավարությանը «ներկայումս աշխարհում բռնության ամենամեծ մատակարարը»[141]։ Նա առնչություններ էր տեսնում պատերազմի և տնտեսական անարդարության միջև, պնդելով, որ երկիրը լուրջ բարոյական փոփոխությունների կարիք ունի.
|
|
Արժեքների իրական հեղափոխությունը շուտով բավական բարդ կթվա աղքատության և հարստության նման խորը հակադրության ֆոնին։ Արդարացված վրդովմուքով այն կանցնի ծովերի միջով և կտեսնի Արևմուտքի անհատ կապիտալիստներին, ովքեր հսկայական գումարներ են ներդնում Ասիայում, Աֆրիկայում և Հարավային Ամերիկայում միայն մտահոգվելով ստացվելիք շահույթի մասին և չմտածելով սեփական երկրի սոցիալական բարելավման մասին, ասելով՝ «Սա արդար չէ»։[142] |
|
Քինգը դեմ էր Վիետնամական պատերազմին նաև այն պատճառով, որ դա պահանջում էր ծախսեր և ռեսուրսներ, որոնք կարող էին ծախսվել սեփական երկրի բարեկեցությունը բարելավվելու վրա։ ԱՄՆ Կոնգրեսը միաժամանակ ծախսում էր ավելի շատ միջոցներ ռազմական և ավելի քիչ միջոցներ աղքատության դեմ իրականացվող ծրագրերի վրա։ Ամփոփելով վերը նշվածը, Քինգը նշում էր. «Այն երկիրը, որը տարեցտարի շարունակում է ավելի շատ միջոցներ ծախսել ռազմական պաշտպանության վրա, քան սոցիալական մակարդակի բարձրացման ծրագրերի վրա, մոտենում է իր հոգևոր մահին»[142]։ Նա պնդում էր, որ Հյուսիսային Վիետնամը «չէր ուղարկում շատ մեծ քանակությամբ պաշարներ և մարդկանց մինչև ամերիկյան ուժերի ժամանումը 10000-ներով[143]» և մեղադրում էր ԱՄՆ-ին միլիոնավոր վիետնամացիներ ու հատկապես երեխաներ սպանելու մեջ[144]։ Քինգը մեղադրում էր նաև ամերիկյան ընդդիմությանը հյուսիսային վիետնամցիների տարածքային ռեֆորմների համար[145]։
Քինգի ընդդիմությունը նրա համար արժեցավ մի շարք սպիտակամորթ դաշնակիցների աջակցության կորուստ, որոնց թվում էին նախագահ Ջոնսոնը, Բիլի Գրեհեմը[146], միության առաջնորդներն ու մի շարք ազդեցիկ հրատարակիչներ[147]։ «Մամուլը իմ դեմ է ուղղորդվում», նշում էր Քինգը, բողոքելով, որ դա երկակի ստանդարտների կիրառում է, երբ նրա կողմից ոչ բռնի գործողությունների քաջալերումը ծափահարություններով է ընդունվում տանը, սակայն քննադատվում է, երբ վերաբերում է փոքրիկ վիետնամցի երեխաներին[148]։ Լայֆ ամսագիրը ելույթն անվանեց դեմագոգիկ զրպարտություն, որը կարծես ռադիո Հանոյի ձեռագիրը լիներ[142], իսկ Վաշինգտոն փոստը հայտարարեց, որ Քինգը սրանով նվազեցրեց իր օգտակարությունը սեփական գործի, ժողովրդի և երկրի համար[148][149]։
«Վիետնամից անդին» ելույթը արտացոլում էր Քինգի մոտ զարգացող քաղաքական շահերի պաշտպանությունը վերջին տարիներին, որը զուգակցվում էր զարգացող Հայլանդերի հետազոտական և կրթական կենտրոնի ուսմունքներին, որի մի մասն էր Քինգը[150][151]։ Քինգը սկսեց խոսել երկրի քաղաքական և տնտեսական կյանքում հիմնարար փոփոխությունների անհրաժեշտության մասին և առավել հաճախ արտահայտել իր դժգոհությունը պատերազմի նկատմամբ և ցանկությունը տեսնել ռեսուրսների վերաբաշխում ռասայական և տնտեսական անարդարությունները վերացնելու նպատակով[152]։ Նա հասարակության մեջ շատ չէր խոսում թշնամիների կողմից կոմունիզմի հետ առնչություններ ունենալու մեջ չմեղադրվելու համար, սակայն մտերիմ շրջապատում նա երբեմն իր աջակցությունն էր հայտնում ժողովրդավարական սոցիալիզմին[153][154]։
1952 թվականին Կորետա Սքոթին գրած նամակում նա ասում էր. «Ենթադրում եմ, որ դու արդեն գիտես, որ իմ տնտեսական թեորիաներում ես ավելի շատ սոցիալիստ եմ քան կապիտալիստ...»[155]: Ելույթներից մեկում նա պնդում էր, որ «Կապիտալիզմի հետ մի բան այն չէ» և ավելացնում, որ «Պետք է գոյություն ունենա հարստության առավել ճիշտ բաշխում, և միգուցե Ամերիկան պետք է ընտրի դեմոկրատական սոցիալիզմը»[156]։ Մորհաուսի տարիներին Քինգը Մարքս էր կարդում, բայց ավանդական կապիտալիզմը մերժելիս, նա մերժեց նաև կոմունիզմը, դրա պատմության մատերիալիստական մեկնաբանության համար, որը մերժում է կրոնը, էթիկական հարաբերականության և դրա քաղաքական տոտալիտարիզմի համար[157]։
Քինգը պնդում էր «Վիետնամից անդին»-ում, որ «Իրական կարեկցանքը մուրացկանին մետաղադրամ տալը չէ....դա տեսնելն է, որ աղքատներ արտադրող շինությունը վերանորոգման կարիք ունի»[158]։ Քինգը մեջբերում է ԱՄՆ այն պաշտոնյային, ով ասում էր, որ Վիետնամից Լատինական Ամերիկան աշխարհում բարեփոխումներ իրականացնելու սխալ ճանապարհ է ԱՄՆ-ի համար[158]։ Քինգը դատապարտում էր Ամերիկայի դաշինքը Լատինական Ամերիկայի մանր ազնվականության հետ և ասում, որ ԱՄՆ պետք է ավելի շուտ աջակցի Երրորդ աշխարհի հագուստ չունեցող և բոկոտն մարդկանց, քան ճնշի նրանց հեղափոխական փորձերը[158]։
Քինգի դիրքորոշումը Վիետնամի հարցում ոգևորեց Ալարդ Լոենշտեյնին Վիլիամ Սլոան Քոֆին և Նորման Թոմասին, ովքեր հակապատերազմական դեմոկրատների աջակցությամբ փորձեր ձեռնարկեցին համոզել Քինգին գործել նախագահ Ջեֆերսոնի դեմ 1968 թվականի ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում։ Քինգը մտածեց այդ առաջարկի շուրջ, սակայն ի վերջո մերժեց այն, քանի որ չէր տեսնում իրեն քաղաքականության մեջ և իրեն ավելի լավ էր զգում որպես ակտիվիստ[159]։
1967 թվականի ապրիլի 15-ին Քինգը մասնակցեց և ելույթ ունեցավ Մանհեթենի կենտրոնական այգուց դեպի ՄԱԿ-ի շենք կազմակերպված հակապատերազմական արշավին։ Արշավը կազմակերպվել էր Վիետնամական պատերազմը դադարեցնելու գարնանային մոբիլիզացման կոմիտեի կողմից, իսկ նախաձեռնությունը նախագահ Ջեյմս Բևելինն էր։ ՄԱԿ-ում Քինգը խոսեց քաղաքացիական իրավունքի խնդիրների մասին և ներկայացրեց սևագիր տարբերակը։
{{Quote |Ես քաղաքացիական իրավունքների և խաղաղության շարժման միավորման կոչ չեմ հնչեցրել։ Կան մարդիկ, ովքեր եկել են տեսնելու հավասարության բարոյական հրամայականը, բայց ովքեր դեռ չեն կարողանում տեսնել համաշխարհային եղբայրության բարոյական հրամայականը։ Ես ցանկանում եմ տեսնել քաղաքացիական իրավունքների շարժման ավյունը, որը հագեցած կլինի խաղաղության շարժումով՝ նրան ավելի մեծ ուժ հաղորդելու համար։ Եվ ես հավատում եմ, որ յուրաքանչյուրը պարտավոր է լինել և՛ քաղաքացիական իրավունքների և՛ խաղաղության շարժումներում։ Բայց ես հույս ունեմ, որ նրանք, ովքեր այսօր ընտրում են դրանցից որևէ մեկը, ի վերջո կտեսնեն այս երկուսի արմատների ընդհանրությունը[160]։
Տեսնելով քաղաքացիական իրավունքների և հակապատերազմական ակտիվիստների միավորման հնարավորություն[138] Բևելը համոզեց Քինգին ավելի մեծ ակտիվություն ցուցաբերել հակապատերազմական ջանքերում[138]։ Չնայած Քինգի աճող հասարակական ընդդիմությանը Վիենտնամական պատերազմում, Քինգին դուր չէր գալիս այն հիպի մշակույթը, որը զարգանում էր հակապատերազմական շարժումից[161]։ 1967 թվականի Մասեյի դասախոսության մեջ Քինգը պնդում էր.
|
|
Հիպիների կարևորությունը կայանում է ոչ թե նրանց ոչ ստանդարտ վարքագծի մեջ, այլ այն փաստի, որ 100 հազարավոր երիտասարդներ, փախչելով իրականությունից, արտահայտում են խիստ քննադատական տեսակետ այն հասարակության մասին, որից նրանք ծագում են[161]։ |
|
1968 թվականի հունվարի 13-ին Քինգը Վաշինգտոնում լայնամաշտաբ արշավի կոչ էր անում պատմության ամենադաժան և անիմաստ պատերազմի դեմ[162][163]։
|
|
Այս քաղաքական տարվա ընթացքում մենք պետք է երկու կողմերի կոնգրեսականներին և ԱՄՆ նախագահին պարզ ցույց տանք, որ մենք այլևս չենք հանդուրժի, երբեք չենք քվեարկի այն մարդու օգտին, ում համար վիետնամցիների և ամերիկացիների մահը ազատության և ինքնորոշման հասնելու ամենալավ ճանապարհն է Հարավարևելյան Ասիայում[162][163]։ |
|
Աղքատ մարդկանց արշավ, 1968 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1968 թվականին Քինգը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը կազմակերպեցին Աղքատ մարդկանց արշավը՝ դրանով տնտեսական արդարության խնդիրները բարձրաձայնելով։ Քինգը ճանապարհորդում էր երկրով մեկ՝ նպատակ ունենալով հավաքագրել աղքատների տարբեր ռասաների պատկանող մարդկանց բանակ, որը կարշավի Վաշինգտոն և կընդգրկվի ոչ բռնի քաղաքացիական անհնազանդության գործողություններում Կապիտոլիումում՝ մինչև Կոնգրեսի կողմից տնտեսական իրավունքների օրինագծի ընդունումը աղքատ ամերիկացիների համար[164][165]։
Արշավը նախորդում էր Քինգի վերջին գրքին՝ «Դեպի ու՞ր ենք մենք գնում այստեղից. դեպի քաոս թե դեպի հասարակություն», որը ներկայացնում է սոցիալական հարցերին ու աղքատությանն անդրադառնալու Քինգի տեսակետները։ Քինգը մեջբերումներ է անում Հենրի Ջորջի «Զարգացում և աղքատություն» գրքից՝ հատկապես ի պաշտպանություն երաշխավորված հիմնական եկամուտի[166][167][168]։ Արշավը ավարտվեց դեպի Վաշինգտոն արշավով, որը պահանջում էր տնտեսական աջակցություն ԱՄՆ ամենաաղքատ համայնքների համար։
Քինգը և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը կոչ էին անում կառավարությանը ներդրումներ կատարել Ամերիկայի քաղաքները վերակառուցելու համար։ Նա կարծում էր, որ Կոնգրեսը թշնամական վերաբերմունք է ցույց տվել աղքատների նկատմամբ՝ նման պատրաստակամությամբ և շռայլորեն վատնելով ռազմական ֆոնդերը։ Նա սա հակադրության մեջ էր դնում այն իրավիճակի հետ, որին բախվում էին աղքատ ամերիկացիները՝ պնդելով, որ Կոնգրեսը պարզապես ժլատորեն է գումարներ հատկացնում աղքատների համար նախատեսված ֆոնդերին[165]։ Նրա տեսությունը ենթադրում էր փոփոխություն, որը ավելի շատ հեղափոխական բնույթ ուներ, քան սովորական բարեփոխումը։ Նա մեջբերում էր ռասիզմի, աղքատության, միլիտարիզմի և մատերիալիզմի պարբերական թերություններ՝ պնդելով, որ հասարակության վերակառուցումն է այն հիմնական խնդիրը, որին պետք է բախվեն[169]։
Աղքատ մարդկանց արշավը հակասական էր անգամ քաղաքացիական իրավունքների համար շարժման ներսում։ Ռուստինը դուրս եկավ արշավից՝ նշելով, որ դրա նպատակները բավականին լայն են, պահանջները՝ անիրականանալի, և որ նա կարծում է, որ այս արշավները կմեծացնեն աղքատների և սևերի նկատմամբ վատ վերաբերմունքն ու ճնշումները[170]։
Քինգի մահից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաշինգտոնում խրճիթների քաղաքի նախագիծը ծրագրվել է ապրիլի 4-ի սպանությունից անմիջապես հետո։ Քինգի նախագծի քննադատությունը մարեց նրա սպանությունից հետո և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը ստացավ աննախադեպ քանակով նվիրատվություններ ադ նախագիծն ի կատար ածելու համար։ Արշավը պաշտոնապես սկսվեց մայիսի 2-ին Մեմֆիսի այն հյուրանոցում, որտեղ սպանվել է Քինգը[171]։
Հազարավոր ցուցարարներ ժամանել էին Ազգային առևտրի կենտրոն և հիմնել ճամբար, որն անվանում էին «Վերակենդանացման քաղաք»։ Նրանք այստեղ մնացին 6 շաբաթ[172]։
Սպանություն և հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1968 թվականի մարտի 29-ին Քինգը մեկնեց Մեմֆիս (Թենեսի)՝ աջակցելու համար սանիտարական հասարակական աշխատանքներ իրականացնող սևամորթ աշխատողներին, ովքեր ներկայացվում էին Պետության, վարչական շրջանի և համայնքնային աշխատողների ամերիկյան դաշնության կողմից։ Մարտի 12-ից աշխատողները գործադուլի էին դուրս եկել ավելի բարձր աշխատավարձների և ավելի լավ վերաբերմունքի համար։ Մի միջադեպ էր տեղի ունեցել, երբ փողոցը վերանորոգող սևամորթ աշխատակիցը ստացել էր աշխատավարձ երկու ժամի համար նրա արդյունքում, որ վատ եղանակի պատճառով նրանց տուն էին ուղարկել, սակայն նույն աշխատանքը կատարող սպիտակամորթները ստացել էին մեկ օրվա աշխատավարձ[173][174][175]։
Ապրիլի 3-ին Քինգը հանրահավաք կազմակերպեց և հանդես եկավ իր «Ես եղել եմ լեռան գագաթին» կոչով Մասոնական տաճարում՝ աշխարհի Քրիստոսի եկեղեցու կենտրոնակայաններից մեկում։ Քինգի թռիչքը Մեմֆիս հետաձգվեց նրա ինքնաթիռը պայթեցնելու սպառնալիքի պատճառով[176]։ Իր կյանքի վերջին ելույթում, որը մարգարեական բնույթ ուներ, խոսելով պայթյունի սպառնալիքից, Քինգը ասաց հետևյալը.
|
|
Եվ ես հասա Մեմֆիս։ Եվ ոմանք սկսեցին խոսել սպառնալիքների լեզվով, կամ խոսել այն սպառնալիքների մասին, որոնք շրջանառվում են։ Ի՞նչ կարող են անել ինձ հետ մեր որոշ սպիտակամորթ հիվանդ եղբայրները։
Լավ, ես չգիտեմ, թե ինչ կարող է պատահել ինձ հետ հիմա։ Բայց հիմա դա ինձ չի հետաքրքրում։ Առջևում մենք շատ դժվար օրեր ենք ունենալու։ Բայց հիմա դա ինձ չի հետաքրքրում, քանի որ ես եղել եմ լեռան գագաթին։ Եվ ես չեմ անհանգստանում։ Ինչպես ցանկացած մարդ, ես նույնպես ցանկանում եմ երկար ապրել։ Երկարակեցությունն իր տեղն ունի։ Բայց ես այժմ դրա մասին չեմ մտածում։ Ես պարզապես ցանկանում եմ իրականացնել Աստծո կամքը։ Եվ նա ինձ թույլ է տվել բարձրանալ լեռան գագաթը։ Եվ ես նայում էի շուրջս։ Եվ ես տեսա խոստացված երկիրը։ Հնարավոր է, որ ես ձեզ հետ այնտեղ չհասնեմ։ Բայց այսօր ես ուզում եմ, որ դուք իմանաք, որ մենք որպես մարդ հասնելու ենք խոստացված երկիր։ Այսպիսով, ես այսօր ուրախ եմ։ Ես ոչնչի մասին չեմ մտածում։ Ես ոչ ոքից չեմ վախենում։ Իմ աչքերը տեսել են Աստծո գալիք հաղթանակը[177]։ |
|
Քինգը զբաղեցնում էր Մեմֆիսի Լորային մոթելի, որի սեփականատերը Վոլտեր Բեյլին էր, 306-րդ սենյակը։ Աբերնատին, ով ներկա էր սպանության ժամանակ, վկայություն տալով Սպանությունների հարցերով ԱՄՆ ընտրական կոմիտեին, նշել էր, որ Քինգը և նրա շրջապատի մարդիկ այնքան շատ էին մնում հյուրանոցի այդ համարում, որ այդ համարը հայտնի էր դարձել որպես Քինգ-Աբերնատի սենյակ[178]։ Ըստ Ջես Ջեքսոնի, ով նույնպես ներկա էր, սպանությունից առաջ Քինգի արտասանած վերջին բառերը պատշգամբում ուղղված էին երաժիշտ Բեն Բրանչին, ով ելույթ էր ունենալու այն միջոցառման ժամանակ, որին մասնակցելու էր նաև Քինգը։ «Բեն, անպայման այսօրվա միջոցառման ժամանակ կնվագես «Բռնի՛ր իմ ձեռքը, թանկագին Տեր»-ը։ Բավականին լավ կներկայացնես այն»[179]։
1968 թվականի ապրիլի 4-ին՝ 18:01-ին, Քինգը սպանվեց Ջեյմս Ըրլ Ռեյի կողմից այն պահին, երբ կանգնած էր մոթելի երկրորդ հարկի պատշգամբում։ Փամփուշտը մտել էր աջ այտից, անցել ողնուղեղով և խրվել ուսի մեջ[180][181]։ Աբերնատին կրակոցի ձայնը լսել է մոթելի սենյակի ներսից և վազել պատշգամբ, որտեղ էլ տեսել է հատակին ընկած Քինգին[182]։ Կրակոցից հետո Ջեքսոնը պնդում էր, որ ինքը տարուբերել է Քինգի գլուխը, երբ նա պառկած էր պատշգամբում, սակայն Քինգի այլ գործընկերները հերքում էին այդ վարկածը. ավելի ուշ փոխեց իր ցուցմունքները, նշելով, որ նա փորձել է ձեռք մեկնել Քինգին[183]։
Կրծքավանդակի շտապ վիրահատությունից հետո Քինգը մահացավ Սրբ. Ջոզեֆի հիվանդանոցում 19:05-ին[184]: Համաձայն Թեյլոր Բրենչի՝ դիահերձման արդյունքները ցույց են տվել, որ չնայած նրան, որ Քինգը 39 տարեկան էր, նա ուներ 60 տարեկան մարդու սիրտ, ինչը նա կապում էր 13 տարի քաղաքացիական շարժման հարուցած սթրեսի հետ[185]։
Հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սպանությունը հանգեցրեց համատարած ռասայական խռովությունների Վաշինգտոնում, Չիկագոյում, Բալթիմորում, Լուիսվիլում, Կանզասում և մի շարք այլ քաղաքներում[186][187]։ Նախագահի թեկնածու Ռոբերտ Քենեդին Ինդիանապոլիս մեկնելու ճանապարհին էր ընտրարշավի շրջանակներում, երբ տեղեկացավ Քինգի մահվան մասին։ Նա ունեցավ կարճ, հանպատրաստից ելույթ, որի ժամանակ իրեն սատարողներին տեղեկացրեց Քինգի մահվան մասին և խնդրեց նրանց շարունակել Քինգի ոչ բռնի գործողությունների մասին գաղափարները[188]։ Հաջորդ օրը նա արդեն պատրաստված ելույթ ունեցավ Քլիվլենդում[189]։ Ջեյմս Ֆարմերը և քաղաքացիական իրավունքների այլ առաջնորդներ նույնպես բռնությունների չդիմելու կոչեր էին անում։ Այս ընթացքում առավել ռազմատենչ հայացքներ ունեցող Սթոքլի Կարմիշելը կոչ էր անում ուժային պատասխան տալ[190]։ Մեմֆիսում անմիջապես գործադուլ սկսվեց, որը սանիտարական աշխատողների համար բարենպաստ պայմաններ էր առաջարկում[191]։
Նախագահ Լինդոն Ջոնսոնը ապրիլի 7-ը հայտարարեց քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարող առաջնորդի հիշատակի օր[192]։ Փոխնախագահ Ուբերտ Համֆրին ներկա էր գտնվել Քինգի թաղմանը նախագահի անունից, քանի որ մտահոգություն կար, որ Ջոնսոնի ներկայությունը կարող է բողոքի ալիք և անգամ բռնություններ հրահրելու առիթ հանդիսանալ[193]։ Այրու պահանջով թաղման արարողության ժամանակ Էբենեզերի բապտիստական եկեղեցում Քինգի վերջին քարոզը հնչեցվեց[194], որը նա ներկայացրել էր 1968 թվականի փետրվարի 4-ին։ Այդ քարոզում Քինգը պահանջել էր, որ իր թաղմանը չհիշատակեն իր մրցանակներն ու պարգևները, այլ նշեն, որ նա փորձել է կերակրել սովածներին, հագցնել աղքատներին, ճիշտ դիրք ունենալ Վիետնամական պատերազմում և սիրել ու ծառայել մարդկությանը[195]։
Նրա լավ ընկերներից Մահալիա Ջեքսոնը թաղման ժամանակ երգեց Քինգի կողմից սիրված երգերից մեկը՝ «Բռնի՛ր իմ ձեռքը, թանկագին Տեր»-ը[196]։
Քինգի մահվանից 2 ամիս անց Ջեյմս Ըրլ Ռեյը, ով փախել էր բանտից նախորդ հանցանքի համար դատապարտվելուց հետո, ձերբակալվեց Լոնդոնի Հիթրոու օդանավակայանում, երբ փորձում էր լքել Անգլիան կեղծ կանադական անձնագրով։ Նա օգտագործում էր Ռամոն Ջորջ Սնեյդ կեղծանունը սպիտակների կողմից կառավարվող Ռոդեսիա մեկնելիս[197]։ Նրան անմիջապես հանձնեցին Թենեսիին, որտեղ նրան դատական մեղադրանք ներկայացվեց Քինգի սպանության կասկածանքով։ 1969 թվականի մարտի 10-ին նա խոստովանեց մեղքը, սակայն երեք օր անց հրաժարվեց այդ խոստովանությունից[198]։ Իր փաստաբան Պերսի Ֆորմանի խորհրդով նա ինքն իրեն մեղավոր ճանաչեց՝ խուսափելու համար դատական քննադատությունից, հետևաբար՝ մահապատժից։ Նրան դատարանը դատապարտեց 99 տարվա ազատազրկման[198][199]։ Ռեյը հետագայում պնդում էր, որ այն մարդը, ում ինքը հանդիպել էր Մոնրեալում (Քվեբեկ) և ում կեղծանունը Ռաուլ էր, ևս ներգրավված էր սպանություն մեջ, որը ուներ դավադրության բնույթ[200][201]։ Կյանքի մնացած հատվածում նա ձգտում էր թեթևացնել իր մեղքը և հասնել դատական գործընթացի իրականացման, սակայն ապարդյուն[199]։ Ռեյը մահացել է 1998 թվականին 70 տարեկան հասակում։
Դավադրության չհիմնավորված պնդումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռեյի փաստաբանները պնդում էին, որ իրենց պաշտպանյալը քավության նոխազ է ճիշտ այնպես, ինչպես Ջոն Քենեդուն սպանող ԼԻ Հարվի Օսվալդն էր դավադրության տեսաբանների կողմից համարվում քավության նոխազ[202]։ Այս հայտարարությանը համակարծիք անձինք ասում էին, որ Ռեյը վկայություն է տվել գտնվելով ճնշման տակ և որ նրան սպառնացել են մահապատժով[199][203]։ Նրանք ընդունում էին, որ Ռեյը գող և ավազակ էր, բայց պնդում էին, որ զենք կիրառելու միջոցով բռնի գործողությունների իրականացում նրա կողմից չի իրականացվել[201]։ Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ տարբեր քաղաքների բանտերի արձանագրությունները վկայում են, որ մի շարք դեպքերում Ռեյը ձերբակալվել է զինված կողոպուտ իրականացնելու մեղադրանքով[204]։ 2008 թվականին ՍիԷնԷն (CNN)- ին տված հարցազրույցում Ջերի Ռեյը՝ Ջեյմս Ռեյի փոքր եղբայրը, նշում էր, որ Ջեյմսը խելացի էր և երբեմն ունակ էր իրականացնել զինված կողոպուտ։ Նա նշում էր, որ նման կողոպուտներից մեկի ժամանակ օգնել է եղբորը։ «Ես երբեք ոչ ոքի հետ այդքան հանդուգն չեմ եղել, ինչպես նա էր», նշում էր Ջերին։ «Նա պարզապես ներս մտավ և հրացանն ուղղեց մեկի վրա այնպես, ասես դա ամեն օր էր անում»[204]:
Սպանության մեջ դավադրություն կասկածողները մատնանշում էին 2 բալիստիկ թեստերը, որոնք ապացուցում էին, որ սպանությունը կատարվել էՌեյի Ռեինգտոն Գեյմմաստերին նմանվող հրացանով։ Այդ թեստերը չէին մատնանշում հենց Ռեյի հրացանը[199][205]։ Մահվան պահին Քինգի մոտ գտնվող վկաները պնդում էին, որ կրակոցը այլ կողմից է եղել։ Նրանք նշում էին, որ կրակել են հյուրատան մոտ գտնվող խիտ թփերի հետևից, որոնք հատվել են սպանությունից հետո, այլ ոչ թե հյուրատան պատուհանից[206]։ Այնուամենայնիվ, Ռեյի մատնահետքերը հայտնաբերվել են տարբեր առարկաների վրա (հրացան, հեռադիտակ, հագուստի մասեր, թերթ), որոնք հայտնաբերվել են այն լոգարանում, որտեղից ենթադրվում է, որ կրակել են[204]։ Ռեյի մատնահետքերով հրացանի ուսումնասիրության արդյունքները ևս վկայում են, որ առնվազն 1 կրակոց արձակվել է սպանության պահին[204]։
1997 թվականին Քինգի որդի Դեքստեր Սքոթ Քինգը հանդիպեց Ռեյին և հրապարակայնորեն հայտարարեց, որ միանում է Ռեյի նոր դատավարության պահանջին[207]։
Երկու տարի անց Քինգի այրի Կորետա Սքոթ Քինգը և զույգի երեխաները շահեցին Լոյդ Ջոյերսի և այլ անհայտ համախոհների դեմ պահանջը։ Ջոյերսը պնդում էր, որ հարյուր հազար դոլլար գումար է ստացել Քինգի սպանությունը կազմակերպելու համար։ 6 սևամորթներից և 6 սպիտակամորթներից բաղկացած ժյուրին որոշում կայացրեց Քինգի ընտանիքի օգտին՝ Ջոյերսին Քինգի դեմ դավադրության կազմակերպման մեջ մեղավոր ճանաչելով, ինչպես նաև նշելով, որ կառավարական գործակալությունները ևս մասնակից էին սպանությանը[208][209]։ Քինգի ընտանիքին ներկայացնում էր Վիլիամ Փեփըրը[210]։
2000 թվականին ԱՄՆ Արդարադատության դեպարտամենտը ավարտեց Ջոյերսի վկայությունների հիման վրա իրականացվող հետաքննությունը, սակայն դավադրությունն ապացուցող փաստեր չգտավ։ Հետաքննության զեկույցով հետագա հետաքննություն չէր նախատեսվում, եթե իհարկե նոր, վստահելի փաստեր ի հայտ չգան[211]։ Ջոյերսի քույրը խոստովանեց, որ Ջոյերսն այս պատմությունը հորինել է հետագայում այն երեք հարյուր հազար դոլլարով վաճառելու նպատակով, ինքն էլ հաստատել է եկամտահարկը մուծելու համար[212][213]։
2002 թվականին Նյու Յորք Թայմսը գրում էր, որ եկեղեցական Ռ. Ռոնալդ Դենտոն Վիլսոնը պնդում է, որ ոչ թե Ջեյմս Ռեյը, այլ իր հայրը՝ Հենրի Քլեյ Վիլսոնն է սպանել ՔԻնգին։ Նա պնդում էր. «Դա ռասիստական քայլ չէր. նա կարծում էր, որ Քինգը կապեր ունի կոմունիստների հետ և այդ պատճառով էլ ցանկանում էր հեռացնել նրան ճանապարհից»։ Վիլսոնը չկարողացավ ապացույցներով հաստատել իր պնդումները[214]։
Քինգի հետազոտողներ Դեյվիդ Գերոուն և Ջերալդ Պոզները չեն կիսում Վիլիամ Փեփըրսի այն տեսակետը, որ կառավարությունն է սպանել Քինգին[215]։ 2003 թվականին Փեփըրսը գիրք է հրատարակում հետաքննության և դատավարության մասին, ինչպես նաև դատավարության համար դիմումի մեջ ներկայացնում է Ջեյմս Ռեյին՝ ի ցույց դնելով ապացույցները և քննադատելով այլ մոտեցումները[216][217]։ Քինգի ընկեր և գործընկեր Ջեյմս Բևելը նույնպես չէր հավատում, որ Ռեյը միայնակ է գործել, պնդելով որ «Անհնար է, որ 10 ցենտանոց սպիտակամորթ տղան կարողանա միայնակ ծրագրել միլիոն դոլլարանոց սևամորթ տղամարդու սպանությունը»[218]։ 2004 թվականին Ջես Ջեքսոնը նշում էր.
|
|
Փաստ է, որ կային սաբոտաժ իրականացնողներ, ովքեր պետք է տապալեին արշավը։ Մեր կազմակերպության ներսում մենք գտանք այն մարդուն, ով կար կառավարական ցուցակներում։ Այսպիսով՝ ներսում՝ ներթափանցում, դրսում՝ սաբոտաժ իրականացնողներ և մամուլի հարձակումներ:... Ես երբեք չեմ հավատա, որ Ջեյմս Ռեյը ուներ դրդապատճառ, գումար և տեղաշարժի այնպիսի հնարավորություն, որ կարողանար միայնակ իրականացնել դա։ Մեր կառավարությունը բավականաչափ ներգրավված էր թատերաբեմի ստեղծման, կարծում եմ նաև Ռեյի համար փախուստի ուղու որոնման մեջ[219]։ |
|
Կտակ, ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգի հիմնական ժառանգությունը ԱՄՆ-ում քաղաքացիական իրավունքների բնագավառում առաջընթացի ապահովումն է։ Քինգի սպանությունից օրեր անց Կոնգրեսը ընդունեց 1968 թվականի քաղաքացիական իրավունքների ակտը[220]։ Այդ ակտի 8-րդ գլուխը, որը հայտնի է Արդար բնակարանային օրենք անվամբ (Fair Housing Act), արգելում է բնակարանային գործարքներում ռասայական, կրոնական կամ ազգային ծագման հիման վրա (հետագայում ներառվեցին նաև սեռը, ընտանեկան կարգավիճակը, հաշմանդամությունը) խտրականության կիրառումը։ Այս օրենքը ընկալվում է որպես Քինգի կյանքի վերջին տարիներին ԱՄՆ-ում բնակվելու խտրականության դեմ պայքարի արդյունք[220]։
Միջազգայնորեն Քինգի գործունեության արդյունքն են համարվում Սևերի գիտակցության շարժումը (Black Consciousness Movement) և Հարավային Աֆրիկայում քաղաքացիական իրավունքների շարժումը[221][222]։ Քինգի գործունեությամբ ոգեշնչվում և նրան անընդհատ ցիտում էր հարավաֆրիկացի առաջնորդ Ալբերտ Լուտուլին, ով մտահոգված էր իր երկրում ռասայական հավասարությամբ և ով հետագայում Նոբելյան մրցանակի արժանացավ[223]։ Քինգի սպանությանը հաջորդող օրը դպրոցի ուսուցիչ Ջեյն Էլիոթը առաջին անգամ «Կապույտ աչքեր/ շագանակագույն աչքեր» վարժությունը փորձեց Ռիշվելի (Այովա) դպրոցի տարրական դասարանի իր աշակերտների հետ։ Նպատակն էր օգնել նրանց հասկանալ Քինգի մահվան և ռասիզմի մեջ եղած կապը, սակայն նրանք դա այնքան էլ չէին հասկանում, քանի որ ապրում էին հասարակությունում, որը գերազանցապես սպիտակամորթներից է բաղկացած[224]։
Ամերիկյան լիբերալիզմի և ամերիկյան պրոգրեսիվիզմի մեջ Քինգը դարձավ ազգային խորհրդանիշ[225]։ Քինգը ազդեցություն է ունեցել նաև իռլանդացի քաղաքագետ և ակտիվիստ Ջոն Հյումի վրա։ Սոցիալ-դեմոկրատական և աշխատանքային կուսակցության նախկին առաջնորդ Հյումը նշում է, որ Քինգի թողած ժառանգությունը բնորոշ է նաև Հյուսիսային Իռլանդիայում քաղաքացիական իրավունքների շարժմանը և «Լավ ուրբաթ համաձայնագրի» ստորագրմանը՝ անվանելով Քինգին «ինձ համար դարի ամենամեծ հերոսներից մեկը»[226][227][228]։
Քինգի կինը՝ Կորետա Սքոթ Քինգը շարունակում էր շարժվել ամուսնու հետքերով և ակտիվ գործունեություն էր ծավալում սոցիալական հավասարության և քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում մինչև իր մահը (2006 թվական)։ Քինգի սպանության տարում նա հիմնեց Քինգ կենտրոնը Ատլանտայում (Ջորջիա). կենտրոնը նվիրված էր Քինգի թողած ժառանգության պահպանմանը և աշխարհում հակամարտությունների լուծմանը ոչ բռնի մեթոդներով, ինչպես նաև հանդուրժողականության տարածմանը[229]։ Նրանց որդին՝ Դեքստեր Քինգը, ղեկավարում էր կենտրոնը[230][231]։ Դուստրը՝ Յոլանդա Քինգը, ով մահացավ 2007 թվականին, մոտիվացնող բանախոս, հեղինակ և Higher Ground Productions-ի հիմնադիրն է. սա կազմակերպություն է, որը մասնագիտացված է բազմազանության ուսուցմամբ[232]։
Անգամ Քինգի ընտանիքի ներսում անդամները տարբեր կարծիքներ ունեին Քինգի կրոնական և քաղաքական հայացքների վերաբերյալ, որոնք առնչվում էին ԼԳՏԲ մարդկանց։ Քինգի կին Կորետան հրապարակայնորեն նշում էր, որ ինքը կարծում է, որ ամուսինը պետք է պաշտպաներ նաև գեյերի իրավունքները[233]։ Այնուամենայնիվ, նրանց ամենափոքր երեխան էլ հրապարակայնորեն դեմ էր գեյերի ամուսնությանը[234]։
1968 թվականի փոտրվարի 4-ին Էբենեզերի բապտիստական եկեղեցում խոսելով այն մասին, թե ինչպես կցանկանար որ իրեն հիշեն մահվանից հետո Քինգը ասել է՝
|
|
Ես կցանկանայի, որ ինչ որ մեկն այդ օրը նշեր, որ Մարտին Լյութեր Քինգը փորձում էր ուրիշներին ծառայելու համար իր կյանքը տալ։ Ես կցանկանայի, որ ինչ որ մեկն այդ օրը ասեր, որ Մարտին Լյութեր Քինգը փորձում էր սիրել մեկին։
Ես ուզում եմ այդ օրը ասել, որ փորձել եմ ճիշտ կողմնորոշվել պատերազմի հարցում։ Ես ցանկանում եմ, որ դուք ի վիճակի լինեք ասել, որ ես փորձել եմ կերակրել աղքատին։ Ես ցանկանում եմ, որ դուք ի վիճակի լինեք ասել, որ ես իմ կյանքում փորձել եմ ծածկել նրան, ով մերկ է։ Ես ցանկանում եմ, որ դուք այդ օրը ասեք, որ ես իմ կյանքում փորձել եմ այցելել նրանց, ովքեր բանտում են։ Ես ցանկանում եմ, որ դուք ասեք, որ ես փորձել եմ սիրել և ծառայել մարդկությանը։ Այո, եթե կցանկանաք, ասեք որ ես գլխավոր թմբկահար եմ։ Ասեք, որ ես արդարության թմբկահարն եմ։ Ասեք, որ ես խաղաղության թմբկահարն եմ։ Ես ճշմարտացիության թմբկահարն եմ։ ԵՎ մնացած բոլոր մանր բաները կարևոր չեն։ Ես չեմ ունենա գումար, որ թողնեմ ինձանից հետո։ Ես չեմ ունենա կյանքի բոլոր թանկարժեք և լավ բաները, որ թողնեմ ինձանից հետո։ Ես պարզապես ցանկանում եմ թողնել մի նվիրված կյանք[190][235]։ |
|
Մարտին Լյութեր Քինգի օր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1971 թվականից սկսած Ս. Լուիսի, Միսսուրիի նման քաղաքները և մի շարք նահանգներ Քինգի պատվին ամեն տարի հիշատակի օր հայտարարեցին[236]։ Սպիտակ տան Վարդերի պարտեզում 1983 թվականի նոյեմբերի 2-ին նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը ստորագրեց օրինագիծ, որով Քինգի պատվին դաշնային հանգստյան օր հայտարարվեց։ 1986 թվականի հունվարի 20-ից այն կոչվեց Մարտին Լյութեր Քինգի օր։ Նախագահ Ջորջ Հ. Վ. Բուշի 1992 թվականի հռչակագրից հետո տոնը նշվում է յուրաքանչյուր տարվա հունվար ամսվա երրորդ երկուշաբթի օրը, որը մոտ է լինում Քինգի ծննդյան օրվան[237][238]։ 2000 թվականի հունվարի 17-ին Մարտին Լյութեր Քինգի օրը պաշտոնապես սկսեց նշվել առաջին անգամ բոլոր 50 նահանգներում[239]։ Արիզոնան (1992), Նյու Հեմփշիրը (1999) և Յուտան (2000) վերջին երեք նահանգներն են, որոնք ճանաչել են տոնը։ Յուտայում նախկինում այդ օրը նշվում էր որպես մարդու իրավունքների օր[240]։
Ծիսակարգային միջոցառումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգը ԱՄՆ եպիսկոպոսական եկեղեցու կողմից հիշատակվում է որպես մարտիրոս, ում օրը նշվում է ամեն տարի նրա մահվան օրը՝ ապրիլի 4-ին[241]։ Ամերիկայում ավետարանչական լյութերանական եկեղեցին Քինգի հիշատակման օրը նշում է Քինգի ծննդյան օրը՝ հունվարի 15-ին[242]։
Միացյալ թագավորության ժառանգություն և Մարտին Լյութեր Քինգի խաղաղության կոմիտե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միացյալ թագավորությունում Նորթումբրիայի և Նյուքասլի համալսարանների Մարտին Լյութեր Քինգի խաղաղության կոմիտեն[243] ստեղծվել է՝ պատվելու համար Քինգի թողած ժառանգությունը, ինչպես և ներկայացվում էր Միացյալ թագավորություն կատարած Քինգի վերջին այցելության ժամանակ, որի նպատակն էր Նյուքասլի համալսարանի կողմից պատվավոր աստիճանի ստացումը 1967 թվականին[244]։ Խաղաղության կոմիտեն գործում է քաղաքի երկու համալսարանների՝ Նորթումբրիայի և Նյուքասլի քահանայապետությունից դուրս, որոնք երկուսն էլ շարունակում են մնալ Մարտին Լյութեր Քինգի և ԱՄՆ քաղաքացիական իրավունքների շարժման կենտրոններ։ Ոգևորված Քինգի տեսությունով՝ այն իրականացրեց մի շարք գործողություններ Միացյալ թագավորության տարածքում ձգտելով «կառուցել խաղաղության մշակույթ»։
2017 թվականին Նյուքասլի համալսարանում տեղադրվեց Քինգի բրոնզաձույլ արձանը՝ նշելու համար Քինգի պատվավոր աստիճան ստանալու 50-րդ տարելիցը[245]։ Ուսանողական միությունը քվեարկում էր նաև իրենց բարը «Լյութեր» անվանակոչելու օգտին[246]։
Գաղափարներ, ազդեցություններ և քաղաքական հայացքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
_-_NARA_-_542015_-_Restoration.jpg)
Որպես քրիստոնյա առաջնորդ՝ Քինգի վրա հիմնականում ազդեցություն են ունեցել Հիսուս Քրիստոսը և քրիստոնյա քարոզիչները, որոնց նա հաճախ էր ցիտում իր կրոնական հանդիպումների, եկեղեցական ելույթների և հասարակական քննարկումների ժամանակ։ Քինգի հավատը հիմնված էր Հիսուսի՝ «Սիրի՛ր հարևանիդ ինչպես ինքդ քեզ ես սիրում», «Սիրի՛ր Աստծուն ամեն ինչից առավել», «Սիրի՛ր քո թշնամիներին, աղոթի՛ր նրանց համար և օրհնի՛ր նրանց» պատգամների վրա։ Նրա բռնությանը դեմ մտքերը հիմնված էին նաև Լեռան քարոզում հնչեցված երկրորդ այտդ դեմ տալու պատգամի, ինչպես նաև Հիսուսի սուրը պատյանը դնելու ուսմունքի հիման վրա[247]։ Իր հայտնի Բիրինգհեմ բանտից նամակում Քինգը կոչ էր անում գործել ելնելով Քրիստոսի հանդեպ «ծայրահեղական» սիրուց։ Նա մեջբերումներ էր անում նաև այլ քրիստոնյա խաղաղասեր հեղինակներից։ Իր քարոզներից մեկում նա պնդում էր.
|
|
Մինչ քաղաքացիական իրավունքների առաջնորդ դառնալը ես ավետարանի քարոզիչ էի։ Սա իմ առաջին կոչումն էր և դեռ շարունակում է մնալ իմ մեծագույն պարտականությունը։ Գիտեք, այն ինչ ես արել եմ քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում, ես արել եմ, քանի որ դա համարել եմ իմ քարոզչության մի մասը։ Ես կյանքում բացի քրիստոնեական ծառայության մեջ գերազանցության հասնելը այլ տենչ չունեմ։ Ես չեմ ծրագրում զբաղեցնել որևէ քաղաքական պաշտոն։ Ես չեմ ծրագրում բացի քարոզիչ մնալուց որևէ այլ բան անել։ Եվ այն, ինչ ես անում եմ այս պայքարի ընթացքում այլոց հետ միասին, գալիս է այն զգացումից, որ քարոզիչը պետք է մտահոգվի ողջ մարդկության համար[248][249]։ |
|
Իր՝ «Ես եղել եմ լեռան գագաթին» ելույթում Քինգը պնդում էր, որ ինքը պարզապես ցանկանում էր կատարել Տիրոջ կամքը։
Առանց բռնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աֆրոամերիկյան քաղաքացիական իրավունքների փորձառու ակտիվիստ Բայարդ Ռուստինը Քինգի ոչ բռնի գործողությունների իրականացման հարցերում առաջին մշտական խորհրդատուն էր[250]։ Քինգը խորհրդակցում էր նաև սպիտակամորթ ակտիվիստներ Հարիս Վոֆորդի և Գլեն Սմայլիի հետ[251]։ Ռուստինը և Սմայլին առաջնորդվում էին խաղաղասիրական ավանդույթներով, իսկ Վոֆորդն ու Ռուստինը ուսումնասիրում էին Գանդիի ուսմունքը։ Ռուստինը ոչ բռնի գործողությունների մարտավարությունը կիրառում էր 1940-ականների Հաշտության ճանապարհորդություն արշավի ժամանակ[252], իսկ Վոֆորդը գանդիզմ էր քարոզում հարավի սևերի շրջանում 1950-ականներին[251]։
Քինգը սկզբում քիչ բան գիտեր Գանդիի մասին և 1950-ականներին՝ իր ակտիվ գործունեության սկզբնական շրջանում, հազվադեպ էր օգտագործում ոչ բռնի տերմինը։ Քինգը սկզբում հավատում և կիրառում էր ինքնապաշտպանությունը, անգամ իր տան մեջ զենք էր պահում հնարավոր հարձակման ժամանակ ինքնապաշտպանվելու համար։ Խաղաղասերները Քինգին այլընտրանքային ուղի ցույց տվեցին՝ պնդելով, որ դա ավելի լավ ուղի է քաղաքացիական իրավունքների բնագավառում հաջողություն գրանցելու համար, քան ինքնապաշտպանությունը։ Դրանից հետո Քինգը երդվեց, որ երբեք անձնապես զենք չի օգտագործելու[253][254]։
Բոյկոտից հետո Քինգը գրեց «Քայլ դեպի ազատություն» գիրքը, որն ընդգրկում էր «Ուխտագնացություն դեպի ոչ բռնություն» գլուխը։ Քինգը ընդգծում էր ոչ բռնի գործողությունների մասին իր պատկերացումները, որն ավելի շատ ենթադրում էր հակառակորդին դաշնակցի, ընկերոջ վերածելը, քան թե նրան նվաստացնելն ու պարտության մատնելը։ Այս գլուխը սկսվում էր Վոֆորդի ուղերձով, իսկ Ռուստինը և Սթենլի Լևիսոնը գլխում ներառել էին նաև խորհուրդներ և ոչ անվանական գրություններ[255]։
Քինգը ոգեշնչված էր Մահաթմա Գանդիով և ոչ բռնի ակտիվիստական գործողությունների միջոցով նրա գրանցած հաջողություններով, և որպես աստվածաբան ուսանող՝ Քինգը նկարագրում էր Գանդիին որպես «անհատի, ով մեծապես բացահայտում է աստվածային հոգու աշխատանքը»[256]։ Քինգը երկար ժամանակ երազում էր այցելել Հնդկաստան[257]։ Հարիս Վոֆորդի աջակցությամբ Ամերիկյան ընկերների աջակցության կոմիտեն և այլ աջակիցները հնարավորություն ընձեռեցին նրան ֆինանսական միջոցներ գտնել այդ ճանապարհորդությունը 1959 թվականի ապրիլին իրականացնելու համար[258][259]։ Հնդկաստան կատարած ճանապարհորդությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ Քինգի վրա, խորացրեց նրա ըմբռնումները ոչ բռնի դիմադրության մասին և մեծացրեց նրա նվիրումը Ամերիկայում քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարին։ Հնդկաստանում գտնվելու վերջին երեկոյի ընթացքում նա ռադիո ուղերձով հանդես եկավ, որում նշում էր. «Հնդկաստանում լինելուց ի վեր ես առավել քան երբևէ համոզվեցի, որ ոչ բռնի դիմադրության մեթոդը ճնշված մարդկանց ամենահզոր զենքն է արդարության և մարդկային արժանապատվության համար պայքարում»։
Քինգի հիացմունքը Գանդիով տարիների ընթացքում չանհետացավ։ Ավելին, 1964 թվականին Նոբելյան մրցանակ ստանալիս նա բերեց Գանդիի օրինակը՝ ողջունելով ոչ բռնի գործողությունների կիրառման հաջողված փորձը Մոհանդաս Գանդիի կողմից առաջարկված հրաշալի ձևով, այն է՝ Բրիտանական կայսրության հզորությանը մարտահրավեր ներկայացնելով. նա պայքարում էր միայն ճշմարտություն, հոգևոր ուժ, ոչ մի վնասվածք և քաջություն կոչվող զենքերով[260]։
Քինգի ոչ բռնի մեթոդների վրա ազդեցություն է ունեցել նաև Հենրի Դ. Տորեաույի քաղաքացիական անհնազանդության մասին էսսեն, ինպես նաև սատանայական համակարգի հետ համագործակցությունը մերժելու գաղափարը[261]։ Նրա վրա ազդեցություն են ունեցել նաև բողոքական եկեղեցականներ Ռեյնոլդ Նիեբրուի և Փոլ Տիլիչի գործերը[262]։ Ասում են նաև, որ Վոլտեր Ռաուշենբուշի «Քրիստոնեություն և սոցիալական ճգնաժամ»-ը նրա մտածողության վրա անջնջելի հետք է թողել՝ նրան տալով եկեղեցական հիմք սոցիալական մտահոգությունները արտահայտելու համար[263][264]։ Քինգը առաջնորդվում էր Ռաուշենբուշի տեսլականով, որը ենթադրում էր, որ քրիստոնյաները սոցիալական անհնազանդություն են տարածում պետության հետ մշտական, սակայն բարեկամական հակամարտության ժամանակ, միաժամանակ քննադատում են պետությանը և կոչ անում հանդես գալ որպես արդարության գործիք[265]։ Քինգը ակնհայտորեն անտեղյակ էր քրիստոնեական խաղաղության ամերիկյան ավանդույթից, որի օրինակները առկա էին Ադին Բալոուի և Վիլիամ Լլոյդ Գարրիսոնի մոտ[266]։ Քինգը հաճախ էր հղում կատարում Հիսուսի Լեռան քարոզին, որը կենտրոնական էր համարվում իր աշխատանքների համար[263][267][268][269]։ Քինգը երբեմն օգտագործում էր նաև «ագապե» տերմինը (եղբայրական քրիստոնեական սեր)[270]։ Այնուամենայնիվ, 1960 թվականից հետո նա դադարեց հիշատակել այն իր գրություններում[271]։
Անգամ հրաժարվելով զենքի անձնական օգտագործումից՝ Քինգը շարժման ընթացքում ինքնապաշտպանության երևույթով պայմանավորված դժվարությունների առջև կանգնեց։ Նա հասարակայնորեն դեմ էր ինքնապաշտպանության լայնորեն կիրառմանը, սակայն գիտակցում էր, որ երբեմն դա պարզապես անհրաժեշտություն է[272]։ Իր գործունեության ընթացքում Քինգը հաճախ պաշտպանվել է քաղաքացիական իրավունքների զինված ակտիվիստների կողմից, ում թվում էին գնդապետ Սթոն Ջոնսոնը[273], Ռոբերտ Հեյլինգը և Պաշտպանության և արդարության սարկավագները[274][275]։
Քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որպես Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի առաջնորդ՝ Քինգը հավատարիմ էր մնում ԱՄՆ քաղաքական կուսակցությանը կամ թեկնածուին հասարակայնորեն չաջակցելու քաղաքականությանը. «Ես կարծում եմ, որ ինչ-որ մեկը պետք է չեզոք դիրք զբաղեցնի, որպեսզի կարողանա օբյեկտիվորեն դիտարկել երկու կուսակցությունները և հանդիսանա երկուսի խիղճը, այլ ոչ թե որևէ մեկի ծառան կամ տերը»[276]։ 1958 թվականի հարցազրույցում նա ներկայացրեց իր տեսակետը, նշելով, որ ոչ մի կուսակցություն կատարյալ չէ, ասելով՝ «Ես չեմ կարծում, որ Հանրապետական կուսակցությունը լի է աստվածային ամենակարողությամբ. ոչ էլ դեմոկրատական կուսակցությունը։ Նրանք երկուսն էլ թուլություններ ունեն։ Եվ ես անքակտելիորեն նրանցից ոչ մեկին կապված չեմ»[277]։ Քինգը գովաբանում էր Իլինոյսից դեմոկրատական սենատոր Պոլ Դուգլասին՝ անվանելով նրան «մեծագույնը բոլոր սենատորներից» նրա՝ մոլեգին կերպով տարիներ շարունակ քաղաքացիական իրավունքների քարոզչության համար[278]։
Ռասայական հավասարության պայքարի շրջանում Քինգը քննադատում էր երկու կուսակցություններին.
|
|
Իրականում սևամորթներին դավաճանեցին և՛ Հանրապետական և՛ Դեմոկրատական կուսակցությունները։ Դեմոկրատները դավաճանեցին՝ ենթարկվելով դիքսիկրատների (քաղաքական կուսակցություն Ամերիկայում 1948 թվականին) քմահաճույքներին։ Հանրապետականները դավաճանեցին՝ ենթարկվելով հյուսիսային հանրապետականների աջ թևի ակնհայտ երեսպաշտությանը։ Ե՛վ հարավային դիքսիկրատների և՛ աջակողմյա հյուսիսային հանրապետականների այս դաշինքը ձախողեց քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում ազատականացված օրենսդրության ստեղծմանն ուղղված ցանկացած օրինագիծն ու ցանկացած քայլը[279]։ |
|
Չնայած որ Քինգը երբեք հրապարակայնորեն չի աջակցել որևէ քաղաքական կուսակցության կամ նախագահի թեկնածուի, 1956 թվականի հոկտեմբերին քաղաքացիական իրավունքների աջակցին գրած նամակում նա ասում էր, որ չի կողմնորոշվում՝ ում օգտին քվեարկի՝ Ա. Սթիվենսոնի թե Դ. Էյզենհաուերի, բայց նախկինում միշտ քվեարկել է դեմոկրատների օգտին[280]։ Իր ինքնակենսագրականում Քինգն ասում էր, որ 1960 թվականին նա անձամբ քվեարկել է դեմոկրատ թեկնածու Ջոն Քենեդիի օգտին. «Ես կարծում էի, որ Քենեդին կդառնա լավագույն նախագահը։ Ես ոչ ոքի չեմ աջակցել։ Հայրս աջակցել է, ես՝ ոչ»։ Քինգը հավելում է, որ հնարավոր է բացառություն աներ և խախտեր նախագահի թեկնածուին չաջակցելու իր քաղաքականությունը, ասելով՝ «Եթե նախագահ Քենեդին ողջ լիներ, ես հնարավոր է, որ աջակցեի նրան 1964 թվականին»[281]։
1964 թվականին Քինգը կոչ էր անում իր աջակիցներին և բարի կամք ունեցող բոլոր մարդկանց դեմ քվեարկել նախագահի հանրապետական թեկնածու, սենատոր Բերի Գոլդվոթերին, ասելով որ նրա ընտրությունը «աղետալի կլինի, անգամ ինքնասպանությանը հավասարազոր պետության և աշխարհի համար»[282]։
Քինգը ժողովրդավարական սոցիալիզմի գաղափարների կողմնակից էր, չնայած որ ստիպված էր ուղղակիորեն չխոսել այդ աջակցության մասին, քանի որ այդ ժամանակ ամբողջ ԱՄՆ-ում տարածված էին հակակոմունիստական հայացքներ, իսկ սոցիալիզմը ասոցացվում էր կոմունիզմի հետ։ Քինգը կարծում էր, որ կապիտալիզմը չի կարող համապատասխան ձևով բավարարել շատ ամերիկացիների, հատկապես աֆրոամերիկյան համայնքի հիմնական կարիքները[283]։
Փոխհատուցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգը պնդում էր, որ սևամորթ ամերիկացիները, ինչպես նաև մյուս անապահով ամերիկացիները պետք է ստանան փոխհատուցում պատմական անարդարության համար։ 1965 թվականին Փլեյբոյի համար տված հարցազրույցում Քինգը նշում էր, որ սևամորթ ամերիկացիներին հավասարության շնորհումը իրապես չի փոխում այն տնտեսական անդունդը, որն առկա է նրանց և սպիտակամորթ ամերիկացիների միջև։ Քինգն ասում էր, որ նա չի ձգտում հասնել ստրկության ընթացքում կորցված աշխատավարձերի ամբողջական փոխհատուցման, քանի որ նրա կարծիքով դա անհնար էր, սակայն առաջարկում էր կառավարական փոխհատուցման ծրագիր, որով 10 տարվա ընթացքում նախատեսվում էր 50 միլիարդ դոլլար տրամադրել մարդկանց անապահով խմբերին[284]։
Նա պնդում էր․ «Ծախսված գումարները ամբողջությամբ կարդարացվեն այն օգուտներով, որ կունենա երկիրը, երբ կկրճատվի դպրոցից դուրս մնացողների, ընտանիքների բաժանումների, հանցանքների թիվը, անօրինականությունը, զոհերի թիվը, զանգվածային անկարգությունները և այլ սոցիալական չարիքները»[285]։ Նա այս գաղափարը ներկայացնում էր որպես ընդհանուր օրենքի կիրառում չվճարված աշխատանքի հարցերը կարգավորելու նպատակով, բայց հստակեցնելով, որ կարծում է, որ այդ գումարները չպետք է տրամադրվեն բացառապես սևամորթներին։ Նա պնդում էր. «Դրանից պետք է օգտվեն բոլոր ռասաների անապահովները»[286]։
Ընտանիքի պլանավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1966 թվականի մայիսի 5-ին պարգևատրվելով Ամերիկայի պլանավորված հայրության/մայրության ֆեդերացիայի Մարգարետ Սանգեր մրցանակով, Քինգն ասաց.
|
|
Վերջերս մամուլը հեղեղված է թռչող ափսեների պատկերների մասին հաղորդումներով։ Մինչ մենք կարիք ունենք չհավատալու այս պատմություններին, նրանք թույլ են տալիս մեր երևակայությանը պատկերացնել, թե ինչպես են տիեզերքից եկած այցելուները մեզ դատում։ Վախենում եմ, որ նրանք կզարմանան մեր վարքագծից։ Նրանք հետազոտելով կպարզեն, որ սպանություն նախագծելու համար մենք միլիարդներ ենք ծախսում պատերազմի ընթացքում զենքի և ռազմավարության վրա։ Նրանք հետազոտելով կպարզեն նաև, որ մենք միլիոններ ենք ծախսում հիվանդությունների կամ այլ պատճառներով մահերը կանխելու վրա։ Վերջապես, նրանք հետազոտելով կպարզեն, որ մենք չնչին գումարներ ենք ծախսում բնակչության պլանավորման վրա, չնայած որ բնակչության ինքնաբուխ աճը մեր մոլորակում կյանքի հրատապ սպառնալիք է։ Տիեզերքից մեր հյուրերը կներվեն, եթե նրանք զեկույց ներկայացնեն իրենց տուն այն մասին, որ մեր մոլորակը բնակեցված է խելագար մարդկանց ռասայով, ում ապագան դժգույն և երերուն է։
Չկա ավելի ողբերգական իրավիճակ մարդկության համար, քան վնասակար պայմանների շարունակական գոյությունը այն դեպքում, երբ դրա դեղամիջոցը հասանելի է։ Ընտանիքի պլանավորումը, որի նպատակն է մարդկությանը բնական ռեսուրսների հետ կապելը, հնարավոր է, կիրառելի և անհրաժեշտ։ Ի տարբերություն ժանտախտի և մի շարք ժամանակակից հիվանդությունների, որոնք մենք դեռևս չենք հասկանում, գերբնակեցման ներկայիս ժանտախտը բուժվում է այն միջոցներով, որ մենք հայտնաբերել ենք և այն ռեսուրսներով, որոնք մեր ձեռքում են։ Միակ թերությունը այդ լուծման մասին բավարար գիտելիքների բացակայությունն է, բայց խնդրի լրջության համընդհանուր գիտակցումն ու դրա միլիարդավոր զոհերի կրթությունը....[287][288] |
|
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն և Քինգի անձնական կյանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի հսկողություն և գաղտնալսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի ղեկավար Էդգար Հուվերը անձամբ է հրամայել հսկողության տակ վերցնել Քինգին, ինչը նպատակ էր հետապնդում խաթարել Քինգի հեղինակությունը որպես քաղաքացիական իրավունքների առաջնորդ[147][289]։ Ըստ եկեղեցական կոմիտեի և 1975 թվականի ԱՄՆ կոնգրեսի կողմից իրականացված հետազոտության՝ «1963 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1968 թվական՝ իր մահը, Մարտին Լյութեր Քինգը Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի կողմից իրականացվող ինտենսիվ արշավի թիրախն էր, որի նպատակն էր չեզոքացնել նրան որպես քաղաքացիական իրավունքների առաջնորդ»[290]։
1963 թվականի աշնանը Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն գլխավոր դատախազ Ռոբերտ Ֆ. Քենեդու կողմից Քինգի հեռախոսը գաղտնալսելու լիազորություն ստացավ[291]։ Բյուրոն տեղեկացրեց նախագահ Ջոն Քենեդուն։ Նա և իր եղբայրը ապարդյուն կերպով փորձում էին համոզել Քինգին հեռու մնալ Սթենլի Լևիսոնից, ով փաստաբան էր Նյու Յորքից, ով ԱՄՆ կոմունիստական կուսակցության հետ կապեր ուներ[292][293]։ Չնայած որ Ռոբերտ Քենեդին գրավոր համաձայնություն էր տվել որոշ սահմանափակումներով գաղտնալսել Քինգի հեռախոսազանգերը «փորձնական հիմունքներով, մոտավորապես մեկ ամիս»[294], Հուվերը այդ թույլտվությունը այնքան ընդլայնեց, որ իր մարդիկ իրենց ազատ էին զգում ապացույցներ ման գալ Քինգի կյանքի ցանկացած բնագավառում, որը նրանք կարևոր էին համարում[63]։
Բյուրոն գաղտնալսող սարքեր էր տեղադրում Լևիսոնի և Քինգի տան և աշխատավայրի հեռախոսային գծերի վրա և գաղտնալսում էր Քինգի հյուրանոցային սենյակները, երբ նա ճանապարհորդում էր երկրով մեկ[292][295]։ 1967 թվականին Հուվերը Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը համարեց սևամորթ ազգայնականների ատելության խումբ՝ տալով հետևյալ ցուցումները. «Չպետք է բաց թողնվի հակահետախուզության մեթոդների կիրառման ոչ մի հնարավորություն՝ օգտվելով թիմի ղեկավարների կազմակերպչական և անձնական կոնֆլիկտներից.... համոզվելով, որ թիրախավորված խումբը ջախջախված, ծաղրուծանակի ենթարկված և վարկաբեկված է»[289][296]։
Ազգային անվտանգության ծառայության կողմից Քինգի հաղորդակցությունների մշտադիտարկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գաղտնի գործողության ընթացքում, որի ծածկանունը «Մինարեթ» էր, Ազգային անվտանգության ծառայությունը մշտադիտարկում էր ամերիկյան առաջնորդների, այդ թվում Քինգի հաղորդակցությունները, ով քննադատում էր ԱՄՆ պատերազմը Վիետնամում[297]։ Ազգային անվտանգության ծառայության կողմից իրականացված վերանայման մեջ եզրակացվում է, որ «Մինարեթ»–ը ոչ պատվաբեր է, եթե չասենք անօրինական[297]։
Կոմունիզմի պնդումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարիներ շարունակ Հուվերը կասկածում էր, որ սոցիալական շարժումներում, որոնցից են աշխատավորական միավորումները և քաղաքացիական իրավունքները, առկա է կոմունիզմի հնարավոր ազդեցություն[298]։ Հուվերը ուղղորդում էր Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյին հետևել Քինգին 1957 թվականին, և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսին նրա հիմնադրումից հետո (մինչ 1960 թվականը կոնֆերանսը չուներ գործադիր տնօրեն[64])։ Մինչ 1962 թվականը հետաքննությունը գերազանցապես մակերեսային էր․ բայց այդ ժամանակ Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն իմացավ, որ Քինգի ամենավստահելի խորհրդատուներից մեկը Նյու Յորքից իրավաբան Սթենլի Լևիսոնն է[299]։
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն մտահոգություններ ուներ, որ Լևիսոնը Քինգի մոտ հանդես էր գալիս որպես ազդեցության գործակալ՝ ի հեճուկս 1963 թվականի սեփական զեկույցների այն մասին, որ Լևիսոնը դուրս է եկել կուսակցությունից և այլևս նրանց հետ գործնական կապեր չունի[300]։ Քինգի մտերիմ լեյտենանտներից Հանթեր Փիթս Օ՚Դելլը ըստ վկայությունների նույնպես կապեր ուներ կոմունիստական կուսակցության հետ մինչև Հակաամերիկյան գործունեության հետազոտության կոմիտեն (HUAC)[301]։ Ինչևէ, մինչև 1976 թվականը Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն ընդունեց, որ ինքը չուներ բավարար վկայություններ, որ Քինգն անձամբ կամ Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսը իրականում ներգրավված են որևէ կոմունիստական կազմակերպության մեջ[290]։
Ինչ վերաբերում է Քինգին, ապա նա բացառապես հերքում էր կոմունիզմի հետ որևէ կապի առկայությունը։ 1965 թվականին Փլեյբոյին տված հարցազրույցում նա պնդում էր, որ «Այս շարժման մեջ այնքան կոմունիստներ կան, որքան էսկիմոսներ՝ Ֆլորիդայում»[302]։ Նա ասում էր, որ Հուվերը հետևում է հարավի քաղաքական ուժերի հանդարտեցման ուղուն, և նրա մտահոգությունը կոմունիզմի քաղաքացիական իրավունքների շարժման մեջ ներթափանցելու առիթով միտված են օգնելու և աջակցելու հարավի ռասիստների և ծայրահեղական աջաթևյա տարրերի պահանջներին[290]։ Հուվերը չէր հավատում Քինգի անմեղության կանխավարկածին և պատասխանում էր, նշելով, որ Քինգը երկրի ամենահռչակավոր ստախոսն է[303]։ 1963 թվականի օգոստոսի 28–ին Վաշինգտոնյան արշավի ընթացքում հնչեցված հռչակավոր «Ես երազանք ունեմ» ելույթից հետո Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն Քինգին նկարագրեց որպես երկրի ամենավտանգավոր սևամորթ առաջնորդ[295]։ Դրանից ենթադրվում է, որ նա «գիտակցորեն, սեփական կամքով և պարբերաբար համագործակցում և առաջնորդվում է կոմունիստների կողմից»[304]։
Քինգի կոմունիստ լինելը ապացուցելուն ուղղված քայլերը պայմանավորված են մի շարք սեգրեգացիոնիստների այն կարծիքով, որ հարավի սևամորթները բավարարվում են իրենց ունեցածով, սակայն աշխուժանում են կոմունիստների և արտաքին խառնակիչների կողմից[305]։ Ամեն դեպքում 1950–ականների և 1960–ականների քաղաքացիական իրավունքների շարժումը ծագել է սևամորթ հասարակության մեջ դեռ մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը ծագած ակտիվությամբ։ Քինգն ասել է․ «Սևամորթների հեղափոխությունը իսկական հեղափոխություն է, որը ծնվել է այն նույն արգանդից, որն արտադրում է բոլոր մասայական սոցիալական ցնցումները՝ անտանելի պայմանների և անհանդուրժելի իրավիճակների արգանդից»[306]։
Կենտրոնական հետախուզական վարչության հսկողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2017 թվականին Կենտրոնական հետախուզական վարչության գաղտնազերծած փաստաթղթերը բացահայտում են, որ գործակալությունը հնարավոր կապեր էր ման գալիս Քինգի և Կոմունիզմի միջև այն բանից հետո, երբ 1964 թվականի նոյեմբերի 4–ի Վաշինգտոն փոսթի հոդվածում նշվում էր, որ Քինգը հրավիրվել է ԽՍՀՄ և որ Ռալֆ Աբերնատին, ով այս հարցերով խոսնակն էր, հրաժարվել է մեկնաբանություններ անել այդ հրավերի մասին[307]։
Ամուսնական դավաճանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եզրակացնելով, որ Քինգը վտանգավոր է կոմունիստական ներթափանցման պատճառով, Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն փորձում էր վարկաբեկել Քինգին՝ բացահայտումներ անելով նրա անձնական կյանքից։ Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի հսկողությունը Քինգի նկատմամբ, որի մի մասը բացահայտ կերպով էր իրականացվում, նպատակ ուներ ցույց տալ, որ Քինգը նույնպես ընդգրկված է մի շարք արտամուսնական կապերում[295]։ Լինդոն Ջոնսոնը մի անգամ ասել է, որ Քինգը «կեղծավոր քարոզիչ է»[308]։
1989 թվականի Ռալֆ Աբերնատին իր «Եվ պատերը սկսում են խարխլվել» ինքնակենսագրականում պնդում էր, որ Քինգը կանանց հանդեպ թուլություն ուներ, չնայած որ «Նրանք բոլորը հավատում և ընդունում էին ամուսնությունից դուրս սեքսի աստվածաշնչյան արգելքը։ Պարզապես նրա համար բավական բարդ ժամանակ էր այդ գայթակղությանը դիմանալու համար»[309]։ Ավելի ուշ տված հարցազրույցում Աբերնատին ասում էր, որ նա պարզապես գրել է «կնամոլություն» տերմինը, որ նա առանձին չի ասել, որ Քինգը արտամուսնական կապեր է ունեցել, և որ նրա անհավատարմությունը ավելի շատ զգացմունքային է, քան սեքսուալ[310]։
Աբերնատին մամուլին քննադատում էր Քինգի կապերի մասին իր գրածներից սենսացիա ստեղծելու համար[310], ինչպիսին է օրինակ այն անհիմն պնդումը, որ նա իր գրքում ընդունում է, որ Քինգը այլ կնոջ հետ հարաբերություններ է ունեցել սպանությանը նախորդող գիշերը[310]։ Բնօրինակ տեքստում Աբերնատին պնդում է, որ նա Քինգին տեսել է մի կնոջ հետ իր սենյակից դուրս գալուց, երբ առավոտյան արթնացել է, և հետո պնդում էր, որ «հնարավոր է, որ նրանք այնտեղ են եղել քննարկելու, բանավիճելու համար․ Քինգը փորձել է համոզել նրան միանալ շարժմանը, ես չգիտեմ»[310]։
1986 թվականի իր «Կրելով խաչը» գրքում Դևվիդ Գերոուն գրել է մի շարք արտամուսնական կապերի մասին, որոնց մեջ հիշատակվում էր կապը մի կնոջ հետ, ում Քինգը տեսել է գրեթե ամեն օր։ Ըստ Գերոուի՝ «Այդ կապը․․․ աստիճանաբար դարձավ Քինգի կյանքի զգացմունքային անկյունքարերից մեկը, բայց դա չկրճատեց Քինգի ճանապարհորդության պատահական կապերը»։ Նա վկայակոչում էր, որ Քինգը բնորոշում էր իր արտամուսնական կապերը որպես անհանգստությունը նվազեցնելու ձև։ Գերոուն պնդում էր, որ Քինգի ենթադրյալ խառը կապերը նրա մոտ ցավալի և երբեմն ճնշող մեղքի զգացում էին առաջացնում[311]։ Քինգի կինը՝ Կորետան, կարծես թե սառնասրտորեն հաշտվել էր այդ կապերի հետ մի անգամ ասելով, որ «Այդ բոլոր կապերը տեղ չունեն այն բարձր մակարդակի հարաբերություններում, որ մենք ունենք»[312]։ Կրելով խաչը գրքի հրատարակումից կարճ ժամանակ անց քաղաքացիական իրավունքների հեղինակ Հ․ Ռեյնսը գրքի մասին դրական եզրակացություն տվեց, սակայն կարծիք հայտնեց, որ Քինգի սեքսուալ կյանքի մասին հեղինակի պնդումները սենսացիոն են և պնդեց, որ Գերոուն ավելի շատ հավաքում, քան թե վերլուծում է փաստերը[313]։
Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն նման հարաբերությունների մասին տեղեկատվություն է տրամադրում գործադիր թևին, լրագրողներին, պոտենցիալ կոալիցիոն դաշնակիցներին և Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսի ֆինանսավորող աղբյուրներին, ինչպես նաև Քինգի ընտանիքին[314]։ Բյուրոն անանուն նամակներ է ուղարկում Քինգին, սպառնալով, որ եթե նա չդադարեցնի քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում ծավալած գործունեությունը, նրանք կհրապարակեն այդ տեղեկատվությունը[315]։ Դաշնային բյուրո–Քինգ ինքնասպանության նամակը ուղարկվել է Քինգին Նոբելյան խաղաղության մրցանակ ստանալուց առաջ․
Ամերիկյան հասարակությունը, կրոնական կազմակերպությունները, որոնք աջակցում էին հեղափոխականներին, կաթոլիկներն ու հրեաները կիմանան, թե դու ով ես, սատանայական հրեշ։ Կիմանան նաև նրանք, ովքեր աջակցել են քեզ։ Քո վերջը եկել է։ Քինգ, քեզ միայն մի բան է մնում անելու։ Դու գիտես՝ դա ինչն է։ Դու ունես միայն 34 օր ժամանակ դա անելու համար (այս թվի ընտրությունը իր հատուկ պատճառն ունի, այն ունի որոշակի գործնական նշանակություն)։ Քո վերջը եկել է։ Քեզ համար միայն մի ելք կա։ Ավելի լավ է դա անես մինչև քո գարշելի, նենգ էությունը կբացահայտվի հանրության առաջ:[317]
Նամակը ուղեկցվում էր նաև դաշնային բյուրոյի աշխատակիցների կողմից գաղտնալսված ձայնագրությամբ, որտեղ նշվում էր Քինգի մի քանի արտամուսնական կապերի մասին[318]։ Քինգը այս ծանրոցը մեկնաբանում էր որպես իրեն ինքնասպանության մղելու փորձ[319], չնայած որ այդ ժամանակվա ներքին հետախուզության բաժնի պետ Վիլիամ Սուլիվանը նշում էր, որ դրա միակ նպատակը կարող էր լինել «Պարոն Քինգին համոզելը դուրս գալ Հարավային քրիստոնեության առաջնորդության կոնֆերանսից»[290]։ Քինգը այդ սպառնալիքներին չենթարկվեց[295]։
1977 թվականին դատավոր Ջոն Լյուիս Սմիթը կարգադրեց 1963 թվականից 1968 թվականն ընկած ժամանակահատվածում դաշնային բյուրոյի կողմից Քինգին հսկողության տակ առնելու արդյունքում ձեռք բերված բոլոր ձայնագրությունները և գրառումները պահել Ազգային արխիվում և դրանք մարդկանց համար անհասանելի դարձնել մինչև 2027 թվականը[320]։
Ոստիկանության հետաքննությունը սպանության ընթացքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լորային մոթելի դիմաց գտնվում էր հրշեջ ծառայություն, որը այն հյուրատան կողքին էր, որտեղ տեղակայվել էր Ջեյմս Ռեյը։ Ոստիկանության աշխատակիցները տեղակայվել էին հրշեջ ծառայությունում, որպեսզի Քինգին հսկողության տակ պահեին[321]։ Գործակալները հետևում էին Քինգին այն ժամանակ, երբ կրակոցն արձակվեց[322]։ Կրակոցից անմիջապես հետո ոստիկանները շտապեցին մոթել։ Մերըլ ՄըքՔոլլոն՝ ընդհատակյա ոստիկանը, առաջինն էր, ով առաջին օգնություն ցույց տվեց Քինգին[323]։ Քինգի և Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի միջև հակամարտությունը, մարդասպանին գտնելու համար անհրաժեշտ բոլոր կետերով տեղեկագրի բացակայությունը և ոստիկանության մոտակայքում գտնվելը տանում են այն ենթադրությունների, որ սպանության մեջ մասնակցություն ուներ նաև Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն[324]։
Մրցանակներ և ճանաչում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քինգը պարգևատրվել է նվազագույնը 50 պատվավոր աստիճաններով տարբեր քոլեջների և համալսարանների կողմից[325]։ 1964 թվականի հոկտեմբերի 14–ին Քինգը դարձավ Նոբելյան խաղաղության մրցանակի ամենաերիտասարդ դափնեկիրը․ նա այս մրցանակին արժանացավ ԱՄՆ–ում ռասայական նախապաշարմունքների դեմ ոչ բռնի գործողությունների միջոցով պայքարելու համար[326]։ 1965 թվականին նա Ամերիկյան ազատության մեդալ ստացավ Ամերիկյան հրեական կոմիտեի կողմից իր՝ մարդկային ազատության սկզբունքների բացառիկ պաշտպանության համար[325][327]։ Իր ընդունելության նշումներում Քինգն ասել է․ «Ազատությունը մի բան է։ Դու այն ունես կամ դու ազատ չես»[328]։
1957 թվականին նա ստացավ Սպինգարնի մեդալը Գունավոր բնակչության առաջընթացի աջակցության ազգային ասոցացիայի (NAACP) կողմից։ Երկու տարի անց նա արժանացավ Անիսֆիլդ վոլֆ գրքի մրցանակին իր« Քայլ դեպի ազատություն․ Մոնտգոմերիի պատմությունը» գրքի համար[329]։
1966 թվականին Ամերիկայի պլանավորված հայրության/մայրության ֆեդերացիան Քինգին պարգևատրեց Մարգարետ Սանգեր մրցանակով իր՝ ֆանատիզմի հանդեպ դրսևորած խիզախ դիմադրության և սոցիալական արդարության և մարդկային արժանապատվության առաջընթացն ապահովելու նվիրման համար[330][331]։ Նույն 1966 թվականին Քինգը ընտրվեց Արվեստի և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիայի անդամ[332]։ 1967 թվականի նոյեմբերին նա 24 ժամ տևողությամբ այցելություն կատարեց Միացյալ թագավորություն՝ Նյուքասլի համալսարանի կողմից պատվավոր աստիճան ստանալու համար․ նա առաջին աֆրոամերիկացին էր, ով այդպես մեծարվեց Նյուքասլի կողմից[333]։ Իր հանպատրաստից խոսքում նա ասաց[334]․
Աշխարհում գոյություն ունեն 3 հրատապ և իրապես լուրջ խնդիրներ, որոնց մենք առնչվում ենք ոչ միայն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, այլ ամբողջ աշխարհում։ Դա ռասիզմի խնդիրն է, աղքատության խնդիրը և պատերազմի խնդիրը։
1971 թվականին նա հետմահու արժանացավ Գրեմմի մրցանակի՝ ամենաշատ քննարկված ալբոմ անվանակարգում իր՝ «Ինչու՞ եմ ես դեմ պատերազմին Վիետնամում»–ի համար[335]։
Իսկ 1977 թվականին նա հետմահու արժանացավ Ազատության նախագահական մեդալին Ջիմի Քարթերի կողմից։ Մեջբերում․
Մարտին Լյութեր Քինգը իր սերնդի խիղճն էր։ Նա բարձրացավ սեգրեգացիայի մեծ պատի վրա և տեսավ, որ սիրո ուժը կարող է տապալել այն։ Հասարակ քաղաքացիների համար հիմնադիր հայրերին տրված խոստումները կատարելուն ուղղված ցավոտ և հյուծող պայքարով նա իր մեջ խեղդեց Ամերիկայի մասին ունեցած իր պերճախոս պնդումները։ Նա մեր երկիրն ավելի ուժեղ դարձրեց, քանի որ նա այն ավելի լավը դարձրեց։ Նրա երազանքները մինչ օրս մեզ ուժ են տալիս[336]։
Քինգը և իր կինը արժանացել են նաև Կոնգրեսի ոսկե մեդալի 2004 թվականին[337]։
Քինգը Գալուփսի 20–րդ դարի հիացմունքի արժանի մարդկանց ցուցակում երկրորդն էր[338]։ 1963 թվականին նրան Թայմը արժանացրեց «Տարվա մարդ» կոչմանը, իսկ 2000 թվականին նույն ամսագրի կողմից անցկացվող օնլայն «Դարի մարդը» անվանակարգում նա վեցերորդն էր[339]։ Դիսքավերի ալիքի և Ամերիկա օնլայնի (AOL) «Մեծագույն ամերիկացի»–ների ցուցակում Քինգը երրորդն էր[340]։
Հինգ դոլլարանոց թղթադրամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2016 թվականի ապրիլի 20–ին գանձապետարանի քարտուղար Ջեյքոբ Լյուն հայտարարեց, որ 5, 10 և 20 դոլլարանոց թղթադրամները մինչ 2020 թվականը կվերաձևափոխվեն։ Նա ասաց, որ 5 դոլլարանոցի մի կողմում կմնա Լինքոլնը․ իսկ մյուս կողմը կվերաձևափոխվի այնպես, որ այնտեղ հայտնվեն Լինքոլնի հուշահամալիրի հետ կապ ունեցող տարբեր պատմական իրադարձություններ։ Նախատեսվող պատկերներից մեկը Քինգի նկարն է «Ես երազանք ունեմ» ելույթի ժամանակ, մյուսն էլ 1939 թվականի օպերային երգչուհի Մարիան Անդերսոնի համերգը[341]։
Մարտին Լյութեր Քինգի ճառը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Ես երազանք ունեմ» ճառը Մարտին Լյութեր Քինգը արտաբերվել է 1963 թվականի օգոստոսի 28-ին Լինքոլնի հուշակոթողի աստիճաններից։ Մարտին Լյութեր Քինգը այս ճառը կարդացել է այն ժամանակ, երբ ստորագրել է սևամորթների ազատագրման հայտարարությունը։
|
|
Ես չեմ մոռանում, որ ձեզանից շատերը այստեղ են ժամանել` անցնելով մեծ փորձությունների և տառապանքների միջով։ Ձեզանից ոմանք ուղիղ այստեղ են եկել նեղ բանտային խցերից։ Ձեզանից ոմանք այստեղ են ժամանել այնպիսի շրջաններից, որտեղ ձեր ազատության ձգտման համար ձեզ վրա է տարածվել հետապնդումների հողմեր և ոստիկանանական դաժանության փոթորիկներ։ Դուք դարձել եք ստեղծագործ տառապանքի վետերաններ։ Շարունակեք աշխատել` հավատալով այն բանին, որ անարժան տառապանքը կփոխհատուցվի։
Վերադարձե՜ք Միսսիսիպի, վերադարձե՜ք Ալաբամա, վերադարձե՜ք Լուիզիանա, վերադարձե՜ք մեր հյուսիսային քաղաքների ետնախորշերը և գետտոները` իմանալով, որ այսպես թե այնպես այս իրավիճակը կարող է փոխվել և կփոխվի։ Եկեք չտառապենք հուսահատության հովիտում։ Ես այսօր ձեզ ասում եմ, իմ ընկերներ, որ չնայած դժվարություններին և հիասթափություններին, ես երազանք ունեմ։ Այդ երազանքը խորը արմատավորվել է ամերիկյան երազանքում։ Ես երազանք ունեմ, որ կգա օրը, որ մեր ազգը ոտքի կկանգնի և կապրի մինչև իր նշանաբանի իրական իմաստը. «Մեզ համար ակնհայտ է, որ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար»։ Ես երազանք ունեմ, որ Ջորջիայի կարմիր բլուրների վրա կգա մի օր, երբ նախկին ստրուկների որդիները և նախկին ստրկատերերի որդիները կկարողանան միասին նստել եղբայրության սեղանի շուրջը։ Ես երազանք ունեմ, որ կգա օրը, որ նույնիսկ Միսսիսիպի նահանգը` անապատային նահանգը, ուժասպառ եղած անարդարության և կեղեքման շիկացումից, կվերածվի արդարության և ազատության օազիսի։ Ես երազանք ունեմ, որ կգա օրը, երբ իմ չորս երեխաները կապրեն մի երկրում, որտեղ նրանց մասին կդատեն ոչ թե ըստ նրանց մաշկի գույնի, այլ ըստ նրա, թե ինչ են իրենք իրենցից ներկայացնում։ Ես երազանք ունեմ այսօր։ Ես երազանք ունեմ, որ կգա օրը, երբ Ալաբամա նահանգում, որի նահանգապետը այժմ հայտարարում է նահանգի ներքին գործերին միջամտելու և Կոնգրեսի ընդունած օրենքների գործողությունների չճանաչման մասին, կստեղծվի իրավիճակ, որտեղ փոքր սև տղաները և աղջիկները կկարողանան ձեռք ձեռքի բռնել փոքր սպիտակ աղջիների և տղաների հետ և միասին գնալ` նման քույրերի և եղբայրների։ Ես երաազանք ունեմ այսօր։ Ես երազանք ունեմ, որ կգա օրը, երբ բոլոր ցածրադաշտերը կբարձրանան, բոլոր բլուրները և լեռները կիջնեն, անհավասար տեղանքները կվերածվեն հարթավայրերի, կորացած տեղանքները կդռանան ուղիղ, Աստծո մեծությունը մեր առջև կկանգնի և բոլոր մահկանացուները միասին դրանում կհամոզվեն։ Այդպիսին է մեր հույսը։ Դա հավատ է, որով ես վերադառնում եմ Հարավ։ Այդ հավատով մենք կկարողանանք հուսահատության լեռից հատել հույսի քարը։ Այդ հավատով մենք կարող ենք մեր ժողովրդի աններդաշնակ ձայները վերածել եղբայրության հիանալի սիմֆոնիայի։ Այդ հավատով մենք կարող ենք միասին աշխատել, միասին աղոթել, միասին պայքարել, միասին գնալ բանտեր, միասին պաշտպանել ազատությունը` իմանալով, որ մի օր մենք ազատ կլինենք։ Յուրաքանչյուր լեռնային լանջից թող զրնգա ազատությունը։ Երբ մենք թույլ տանք ազատությանը զրնգալ, երբ մենք նրան թույլ տանք զրնգալ յուրաքանչյուր գյուղից և յուրաքանչյուր գյուղակից, յուրաքանչյուր նահանգից և յուրաքանչյուր քաղաքից, մենք կկարողանաք արագացնել այն ժամի մոտենալը, երբ Աստծո բոլոր զավակները` սևեր և սպիտակներ, հրեաներ և հեթանոսներ, բողոքականներ և կաթոլիկներ, կկարողանան իրար ձեռք բռնել և երգել հին նեգրական հոգևոր օրհներգի բառերը. «Ազատ ենք վերջապես։ Ազատ ենք վերջապես։ Շնորհակալություն ամենակարող Աստծոն, մենք ազատ ենք վերջապես»։ |
|
Մարտին Լյութեր Քինգի խոսքերից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Կյանքի նպատակը երջանիկ լինելը չէ, ոչ էլ հաճույքների հասնելը կամ էլ ցավից խուսափելը, այլ Աստծո կամքը կատարելը՝ ինչ էլ այն լինի։
- Ես պարզապես ցանկանում եմ Աստծո կամքը կատարել։
- Երբ վերցրի խաչը՝ հասկացա դրա նշանակությունը։ Խաչը այն է, ինչ դու կրում ես մեջքիդ վրա և, վերջիվերջո, նրա վրա մահանում։
- Ես որոշել եմ շարունակել իմ ընթացքը սիրով։ Ատելությունը շատ մեծ բեռ է տանելու համար։
- Դժոխքում ամենաթեժ տեղը պահվում է նրանց համար, ովքեր պահպանեցին չեզոք դիրք ամենամեծ բարոյական բախումների ժամանակ։
- Խավարը չի կարող ցրել խավարը, միայն լույսը կարող է անել դա։ Ատելությունը չի կարող հեռացնել ատելությունը, միայն սերը կարող է անել դա։
- Ներումը պատահական քայլ չէ, այլ շարունակական մոտեցում։
- Արա առաջին քայլը հավատքով։ Պարտադիր չէ, որ տեսնես ողջ սանդուղքը, պարզապես արա առաջին քայլը։
Աշխատանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Քայլ դեպի ազատություն․ Մոնտգոմերիի պատմությունը (1958) 978-0-06-250490-6
- Մարդու չափը (1959) 978-0-8006-0877-4
- Սիրո ուժը (1963) 978-0-8006-9740-2
- Ինչու՞ մենք չենք կարող սպասել (1964) 978-0-8070-0112-7
- Դեպի ու՞ր ենք մենք գնում այստեղից. դեպի քաոս թե դեպի հասարակություն (1967) 978-0-8070-0571-2
- Խղճի շեփոր (1968) 978-0-8070-0170-7
- Հույսի կտակագիր. Մարտին Լյութեր Քինգի հիմնական գրվածքներն ու ելույթները (1986) 978-0-06-250931-4
- Մարտին Լյութեր Քինգի ինքնակենսագրականը (1998), ed. Clayborne Carson 978-0-446-67650-2
- Բոլոր աշխատավորները արժանապատվություն ունեն (2011) ed. Michael Honey 978-0-8070-8600-1
- "Դու, սիրելի Աստված. աղոթքներ, որ բացում են սրտեր և հոգիներ Քինգի աղոթքների ժողովածու (2011) ed. Lewis Baldwin 978-0-8070-8603-2
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Չնայած որ ընդունված է ասոցացնել Քինգի հետ, այս արտահայտությունը պատկանում է 19-րդ դարի ավետարանական Թեոդոր Պարկերին[121]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Нитобург Э. Л. Кинг Мартин Лютер // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 12 : Кварнер — Конгур. — С. 114—115.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Internet Broadway Database — 2000.
- ↑ The Nobel Peace Prize 1964 — Nobel Foundation.
- ↑ Table showing prize amounts — Nobel Foundation, 2019.
- ↑ Martin Luther King Senior
- ↑ https://www.britannica.com/topic/Spingarn-Medal
- ↑ «Martin Luther King Wins The Nobel Prize for Peace». The New York Times. 1964 թ․ հոկտեմբերի 15. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 13-ին.
- ↑ Ogletree, Charles J. (2004). All Deliberate Speed: Reflections on the First Half Century of Brown v. Board of Education. W W Norton & Co. էջ 138. ISBN 0-393-05897-2.
- ↑ «Upbringing & Studies». The King Center. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
- ↑ King, 1992, էջեր 30–31
- ↑ 12,0 12,1 Mikkelson, David (2003 թ․ հուլիսի 19). «Four Things About King». Snopes. Snopes.com. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 14-ին.
- ↑ King, 1992, էջ 31
- ↑ «King, James Albert». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ Nelson, Alondra (2016). The Social Life of DNA. էջեր 160–161. ISBN 9780807027189.
- ↑ Nsenga, Burton. «AfricanAncestry.com Reveals Roots of MLK and Marcus Garvey».
- ↑ King, 1992, էջ 76
- ↑ Katznelson, Ira (2005). When Affirmative Action was White: An Untold History of Racial Inequality in Twentieth-Century America. WW Norton & Co. էջ 5. ISBN 0-393-05213-3.
- ↑ Millender, Dharathula H. (1986). Martin Luther King Jr.: Young Man with a Dream. Aladdin. էջեր 45–46. ISBN 978-0-02-042010-1.
- ↑ Frady, Marshall (2005). Martin Luther King, Jr: A Life. էջեր 12–15. ISBN 978-0-14-303648-7.
- ↑ Pierce, Alan (2004). Assassination of Martin Luther King Jr. Abdo Pub Co. էջ 14. ISBN 978-1-59197-727-8.
- ↑ Blake, John. «How MLK became an angry black man».
- ↑ Carson, Clayborn. «Martin Luther King Jr».
- ↑ 24,0 24,1 24,2 «An Autobiography of Religious Development». The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Stanford University. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ 25,0 25,1 King, 1998, էջ 6
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Fleming, Alice (2008). Martin Luther King Jr.: A Dream of Hope. Sterling. էջ 9. ISBN 978-1-4027-4439-6.
- ↑ King, 1992, էջ 82
- ↑ King, 1992, էջեր 35–36
- ↑ Frady, 2002, էջ 18
- ↑ Downing, Frederick L. (1986). To See the Promised Land: The Faith Pilgrimage of Martin Luther King, Jr. Mercer University Press. էջ 150. ISBN 0-86554-207-4.
- ↑ Nojeim, Michael J. (2004). Gandhi and King: The Power of Nonviolent Resistance. Greenwood Publishing Group. էջ 179. ISBN 0-275-96574-0.
- ↑ Baldwin, Lewis V. (1991). There is a Balm in Gilead: The Cultural Roots of Martin Luther King, Jr. Minneapolis: Fortress Publishing. էջեր 281–282. ISBN 0-8006-2457-2. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
- ↑ Baldwin, Lewis V. (1991). There is a Balm in Gilead: The Cultural Roots of Martin Luther King, Jr. Minneapolis: Fortress Publishing. էջ 167. ISBN 0-8006-2457-2. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
- ↑ Farris, Christine King (2009). Through It All: Reflections on My Life, My Family, and My Faith. Atria Books. էջեր 44–47. ISBN 978-1-4165-4881-2.
- ↑ 35,0 35,1 Frady, 2002, էջեր 20–22
- ↑ L. Lewis, David (2013). King: A Biography. University of Illinois Press. էջ 27.
- ↑ «Coretta Scott King». The Daily Telegraph. 2006 թ․ փետրվարի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
- ↑ Warren, Mervyn A. (2001). King Came Preaching: The Pulpit Power of Dr. Martin Luther King, Jr. InterVarsity Press. էջ 35. ISBN 0-8308-2658-0.
- ↑ Civil Rights History from the Ground Up: Local Struggles, a National Movement. University of Georgia Press. էջ 410.
- ↑ Fuller, Linda K. (2004). National Days, National Ways: Historical, Political, And Religious Celebrations around the World. Greenwood Publishing. էջ 314. ISBN 0-275-97270-4.
- ↑ 41,0 41,1 Radin, Charles A. (1991 թ․ հոկտեմբերի 11). «Panel Confirms Plagiarism by King at BU». The Boston Globe. էջ 1.
- ↑ Baldwin, Lewis V. (2010). The Voice of Conscience: The Church in the Mind of Martin Luther King, Jr. Oxford University Press. էջեր 42–44. ISBN 9780195380316.
- ↑ «Boston U. Panel Finds Plagiarism by Dr. King». The New York Times. 1991 թ․ հոկտեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
- ↑ «King's Ph.D. dissertation, with attached note» (PDF). Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
- ↑ Ling, Peter (1996 թ․ հոկտեմբեր). «Plagiarism, preaching and prophecy: the legacy of Martin Luther King, Jr. and the persistence of racism [Review]». Ethnic and Racial Studies. 19 (4): 912–916. doi:10.1080/01419870.1996.9993942.
- ↑ Manheimer, Ann S. (2004). Martin Luther King Jr.: Dreaming of Equality. Twenty-First Century Books. էջ 103. ISBN 1-57505-627-5.
- ↑ «December 1, 1955: Rosa Parks arrested». CNN. 2003 թ․ մարտի 11. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ McMahon, Thomas F. (2004). Ethical Leadership Through Transforming Justice. University Press of America. էջ 25. ISBN 0-7618-2908-3.
- ↑ Fisk, Larry J.; Schellenberg, John (1999). Patterns of Conflict, Paths to Peace. Broadview Press. էջ 115. ISBN 1-55111-154-3.
- ↑ 50,0 50,1 Jackson, 2006, էջ 53
- ↑ King, 1992, էջ 9
- ↑ Frady, 2002, էջ 52
- ↑ Miller, Steven P. (2009). Billy Graham and the Rise of the Republican South. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. էջ 92. ISBN 978-0-8122-4151-8. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ Marable, Manning; Mullings, Leith (2000). Let Nobody Turn Us Around: Voices of Resistance, Reform, and Renewal: an African American Anthology. Rowman & Littlefield. էջեր 391–2. ISBN 0-8476-8346-X.
- ↑ «Prayer Pilgrimage for Freedom». Civil Rights Digital Library. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ «Program from the SCLC's Tenth Annual Convention». The King Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
- ↑ Pearson, Hugh (2002). When Harlem Nearly Killed King: The 1958 Stabbing of Dr. Martin Luther King, Jr. Seven Stories Press. p. 37. 978-1-58322-614-8.
- ↑ Graham, Renee (2002 թ․ փետրվարի 4). «'King' is a Deft Exploration of the Civil Rights Leader's Stabbing». The Boston Globe. – via HighBeam Research (subscription required) . Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «Today in History, September 20». – via HighBeam Research (subscription required) . Associated Press. 2012 թ․ սեպտեմբերի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «Measure of a Man, The (1959)». Martin Luther King Jr. and the Global Freedom Struggle. Stanford University. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ «Martin Luther King Jr. and the Global Freedom Struggle: Gandhi Society for Human Rights». Stanford University. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
- ↑ Theoharis, Athan G.; Poveda, Tony G.; Powers, Richard Gid; Rosenfeld, Susan (1999). The FBI: A Comprehensive Reference Guide. Greenwood Publishing. էջ 148. ISBN 0-89774-991-X.
- ↑ 63,0 63,1 Herst, 2007, էջեր 372–74
- ↑ 64,0 64,1 Theoharis, Athan G.; Poveda, Tony G.; Powers, Richard Gid; Rosenfeld, Susan (1999). The FBI: A Comprehensive Reference Guide. Greenwood Publishing Group. էջ 123. ISBN 0-89774-991-X.
- ↑ Schofield, Norman (2006). Architects of Political Change: Constitutional Quandaries and Social Choice Theory. Cambridge University Press. էջ 189. ISBN 0-521-83202-0.
- ↑ Wilson, Joseph; Marable, Manning; Ness, Immanuel (2006). Race and Labor Matters in the New U.S. Economy. Rowman & Littlefield. էջ 47. ISBN 0-7425-4691-8.
- ↑ Loevy, Robert D.; Humphrey, Hubert H.; Stewart, John G. (1997). The Civil Rights Act of 1964: The Passage of the Law that Ended Racial Segregation. SUNY Press. էջ 337. ISBN 0-7914-3361-7.
- ↑ Shafritz, Jay M. (1998). International Encyclopedia of Public Policy and Administration. Westview Press. էջ 1242. ISBN 0-8133-9974-2.
- ↑ Glisson, 2006, էջ 190
- ↑ Bobbitt, David (2007). The Rhetoric of Redemption: Kenneth Burke's Redemption Drama and Martin Luther King Jr.'s "I Have a Dream" Speech. Rowman & Littlefield. էջ 105. ISBN 0-7425-2928-2.
- ↑ Ling, Peter J. (2002). Martin Luther King, Jr. Routledge. էջեր 250–1. ISBN 0-415-21664-8.
- ↑ Yeshitela, Omali. «Abbreviated Report from the International Tribunal on Reparations for Black People in the U.S.». African People's Socialist Party. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ 73,0 73,1 King, Martin Luther. The Autobiography of Martin Luther King Jr. Hatchette Digital. 2001. Accessed January 4, 2013.
- ↑ King, Martin Luther (1990). A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr. Harper Collins. էջ 105. ISBN 978-0-06-064691-2.
- ↑ King Center:Billy Graham Արխիվացված 2015-03-15 Wayback Machine Accessed September 15, 2014
- ↑ Glisson, 2006, էջեր 190–93
- ↑ «Albany, GA Movement». Civil Rights Movement Veterans. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
- ↑ Frady, 2002, էջ 96
- ↑ Garrow, (1986) p. 246.
- ↑ McWhorter, Diane (2001). «Two Mayors and a King». Carry Me Home: Birmingham, Alabama: The Climactic Battle of the Civil Rights Revolution. Simon and Schuster. ISBN 978-0-7432-2648-6.
- ↑ 81,0 81,1 Harrell, David Edwin; Gaustad, Edwin S.; Miller, Randall M.; Boles, John B.; Woods, Randall Bennett; Griffith, Sally Foreman (2005). Unto a Good Land: A History of the American People, Volume 2. Wm B Eerdmans Publishing. էջ 1055. ISBN 0-8028-2945-7.
- ↑ «Birmingham USA: Look at Them Run». Newsweek: 27. 1963 թ․ մայիսի 13.
- ↑ Frady, 2002, էջեր 113–14
- ↑ «Integration: Connor and King». Newsweek: 28, 33. 1963 թ․ ապրիլի 22.
- ↑ King, Coretta Scott. «The Meaning of The King Holiday». The King Center. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ 86,0 86,1 86,2 King, Martin Luther (1963 թ․ ապրիլի 16). «Letter from Birmingham Jail». The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 22-ին. King began writing the letter on newspaper margins and continued on bits of paper brought by friends.
- ↑ Augustine.com – "Black History: Dr. Robert B. Hayling" Արխիվացված 2016-01-22 Wayback Machine ; David J. Garrow, Bearing the Cross: Martin Luther King Jr. and the Southern Christian Leadership Conference (Harper Collins, 1987) p 316–318
- ↑ «We Shall Overcome—Lincolnville Historic District». nps.gov.
- ↑ Jones, Maxine D.; McCarthy, Kevin M. (1993). African Americans in Florida: An Illustrated History. Pineapple Press. էջեր 113–5. ISBN 1-56164-031-X.
- ↑ «St. Augustine Movement». King Online Encyclopedia. Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ Haley, Alex (1965 թ․ հունվար). «Martin Luther King». Interview. Playboy. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 10-ին.
- ↑ «The Selma Injunction». Civil Rights Movement Veterans. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
- ↑ El Naggar, Mona (2013 թ․ օգոստոսի 22). «Found After Decades, a Forgotten Tape of King 'Thinking on His Feet[[:Կաղապար:'-]]». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 31-ին.
{{cite news}}: URL–wikilink conflict (օգնություն) - ↑ Gates, Henry Louis; Appiah, Anthony (1999). Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience. Basic Civitas Books. էջ 1251. ISBN 0-465-00071-1.
- ↑ Arsenault, Raymond (2006). Freedom Riders: 1961 and the Struggle for Racial Justice. Oxford University Press. էջ 62. ISBN 0-19-513674-8.
- ↑ Frady, 2002, էջ 42
- ↑ De Leon, David (1994). Leaders from the 1960s: A biographical sourcebook of American activism. Greenwood Publishing. էջեր 138–143. ISBN 0-313-27414-2.
- ↑ Cashman, Sean Dennis (1991). African-Americans and the Quest for Civil Rights, 1900–1990. NYU Press. էջ 162. ISBN 0-8147-1441-2.
- ↑ Schlesinger Jr., Arthur M. (2002) [1978]. Robert Kennedy and His Times. Houghton Mifflin Books. էջ 351. ISBN 0-618-21928-5.
- ↑ Marable, Manning (1991). Race, Reform, and Rebellion: The Second Reconstruction in Black America, 1945–1990. Univ. Press of Mississippi. էջ 74. ISBN 0-87805-493-6.
- ↑ Rosenberg, Jonathan; Karabell, Zachary (2003). Kennedy, Johnson, and the Quest for Justice: The Civil Rights Tapes. WW Norton & Co. էջ 130. ISBN 0-393-05122-6.
- ↑ Schlesinger Jr., Arthur M. (2002) [1978]. Robert Kennedy and His Times. Houghton Mifflin Books. էջեր 350, 351. ISBN 0-618-21928-5.
- ↑ 103,0 103,1 Boggs, Grace Lee (1998). Living for Change: An Autobiography. U of Minnesota Press. էջ 127. ISBN 0-8166-2955-2.
- ↑ Aron, Paul (2005). Mysteries in History: From Prehistory to the Present. ABC-CLIO. էջ 399. ISBN 1-85109-899-2.
- ↑ Singleton, Carl; Wildin, Rowena (1999). The Sixties in America. Salem Press. էջ 454. ISBN 0-89356-982-8.
- ↑ Bennett, Scott H. (2003). Radical Pacifism: The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America, 1915–1963. Syracuse University Press. էջ 225. ISBN 0-8156-3003-4.
- ↑ Davis, Danny (2007 թ․ հունվարի 16). «Celebrating the Birthday and Public Holiday for Martin Luther King, Jr». Congressional Record. Library of Congress. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ 108,0 108,1 Powers, Roger S.; Vogele, William B.; Kruegler, Christopher; McCarthy, Ronald M. (1997). Protest, power, and change: an encyclopedia of nonviolent action from ACT-UP to Women's Suffrage. Taylor & Francis. էջ 313. ISBN 0-8153-0913-9.
- ↑ Younge, Gary (2003 թ․ օգոստոսի 21). «I have a dream». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 9-ին.
- ↑ Hansen, Drew (2005). The Dream: Martin Luther King Jr. and the Speech that Inspired a Nation. HarperCollins. էջ 98. ISBN 978-0-06-008477-6.
- ↑ King, Martin Luther; King, Coretta Scott (2008). The Words of Martin Luther King Jr.: Second Edition. Newmarket Press. էջ 95. ISBN 978-1-55704-815-8.
- ↑ Moore, Lucinda (2003 թ․ օգոստոսի 1). «Dream Assignment». Smithsonian. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ James T. Patterson, Grand Expectations: The United States, 1945–1974 (Oxford University Press 1996) pp 482–85, 542–46
- ↑ Harvard Sitkoff, The Struggle for Black Equality (Hill and Wang; 2008) pp 152–53
- ↑ Patrick, Alvin. «Guardian of history: MLK's "I have a dream speech" lives on». CBS News. CBS Interactive Inc. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 31-ին.
- ↑ King, 1998, էջեր 276–79
- ↑ Jackson, 2006, էջեր 222–23
- ↑ Jackson, 2006, էջ 223
- ↑ Isserman, Maurice; Kazin, Michael (2000). America Divided: The Civil War of the 1960s. Oxford University Pressk. էջ 175. ISBN 0-19-509190-6.
- ↑ Azbell, Joe (1968). The Riotmakers. Oak Tree Books. էջ 176.
- ↑ 121,0 121,1 «Theodore Parker And The 'Moral Universe'». National Public Radio. 2010 թ․ սեպտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ Leeman, Richard W. (1996). African-American Orators: A Bio-critical Sourcebook. Greenwood Publishing. էջ 220. ISBN 0-313-29014-8.
- ↑ Democracy Now!. Rare Video Footage of Historic Alabama 1965 Civil Rights Marches, MLK's Famous Montgomery Speech. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 5-ին.
- ↑ «North Lawndale». Encyclopedia. Chicago History. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
- ↑ Cohen, Taylor, էջեր 360–62
- ↑ 126,0 126,1 Ralph, James (1993). Northern Protest: Martin Luther King Jr., Chicago, and the Civil Rights Movement. Harvard University Press. էջ 1. ISBN 0-674-62687-7.
- ↑ Cohen, Taylor, էջ 347
- ↑ Cohen, Taylor, էջ 416
- ↑ Fairclough, Adam (1987). To Redeem the Soul of America: The Southern Christian Leadership Conference & Martin Luther King Jr. University of Georgia Press. էջ 299. ISBN 0-8203-2346-2.
- ↑ Baty, Chris (2004). Chicago: City Guide. Lonely Planet. էջ 52. ISBN 1-74104-032-9.
- ↑ Stone, Eddie (1988). Jesse Jackson. Holloway House Publishing. էջեր 59–60. ISBN 0-87067-840-X.
- ↑ Lentz, Richard (1990). Symbols, the News Magazines, and Martin Luther King. LSU Press. էջ 230. ISBN 0-8071-2524-5.
- ↑ Isserman, Maurice; Kazin, Michael (2000). America Divided: The Civil War of the 1960s. Oxford University Press. էջ 200. ISBN 0-19-509190-6. See also: Miller, Keith D. (1998). Voice of Deliverance: The Language of Martin Luther King Jr. and Its Sources. University of Georgia Press. էջ 139. ISBN 0-8203-2013-7.
- ↑ Mis, Melody S. (2008). Meet Martin Luther King, Jr. Rosen Publishing Group. էջ 20. ISBN 1-4042-4209-0.
- ↑ Slessarev, Helene (1997). The Betrayal of the Urban Poor. Temple University Press. էջ 140. ISBN 1-56639-543-7.
- ↑ CIA (1967 թ․ հոկտեմբերի 5). «Views on Black Militant Situation in Chicago» (PDF). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 13-ին.
- ↑ 137,0 137,1 137,2 Peter Braunstein (2004). The Sixties Chronicle. Legacy Publishing. էջ 311. ISBN 1-4127-1009-X.
- ↑ 138,0 138,1 138,2 Alexander Remington (2008 թ․ դեկտեմբերի 24). «The Rev. James L. Bevel dies at 72; civil rights activist and top lieutenant to King». Los Angeles Times. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
- ↑ Krenn, Michael L. (1998). The African American Voice in U.S. Foreign Policy Since World War II. Taylor & Francis. էջ 29. ISBN 0-8153-3418-4.
- ↑ Robbins, 2007, էջ 107
- ↑ Robbins, 2007, էջ 102
- ↑ 142,0 142,1 142,2 Robbins, 2007, էջ 109
- ↑ Robbins, 2007, էջ 106
- ↑ Baldwin, Lewis V. (1992). To Make the Wounded Whole: The Cultural Legacy of Martin Luther King, Jr. Fortress Press. էջ 273. ISBN 0-8006-2543-9.
- ↑ Long, Michael G. (2002). Against Us, But for Us: Martin Luther King Jr. and the State. Mercer University Press. էջ 199. ISBN 0-86554-768-8.
- ↑ «A Prince of War Exposed». counterpunch.org.
- ↑ 147,0 147,1 Dyson, Michael Eric (2008). «Facing Death». April 4, 1968: Martin Luther King Jr.'s death and how it changed America. Basic Civitas Books. ISBN 978-0-465-00212-2.
- ↑ 148,0 148,1 Pierre, Robert E. (2011 թ․ հոկտեմբերի 16). «Martin Luther King Jr. made our nation uncomfortable». The Washington Post. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին.
- ↑ Lawson, Payne, էջ 148
- ↑ Harding, James M.; Rosenthal, Cindy (2006). Restaging the Sixties: Radical Theaters and Their Legacies. University of Michigan Press. էջ 297. ISBN 0-472-06954-3.
- ↑ Lentz, Richard (1990). Symbols, the News Magazines, and Martin Luther King. LSU Press. էջ 64. ISBN 0-8071-2524-5.
- ↑ Ling, Peter J. (2002). Martin Luther King, Jr. Routledge. էջ 277. ISBN 0-415-21664-8.
- ↑ Sturm, Douglas. "Martin Luther King Jr. as Democratic Socialist." The Journal of Religious Ethics, 18, no. 2 (1990): 79–105. Retrieved March 11, 2014.
- ↑ Martin Luther King Jr (2015). Cornel West (ed.). The Radical King. Beacon Press. ISBN 0-8070-1282-3.
- ↑ Obery M. Hendricks Jr., Ph.D. (January 20, 2014). The Uncompromising Anti-Capitalism of Martin Luther King Jr. The Huffington Post. Retrieved January 21, 2014.
- ↑ Franklin, Robert Michael (1990). Liberating Visions: Human Fulfillment and Social Justice in African-American Thought. Fortress Press. էջ 125. ISBN 0-8006-2392-4.
- ↑ King Jr., Martin Luther; King, Coretta Scott; King, Dexter Scott (1998). The Martin Luther King Jr. Companion: Quotations from the Speeches, Essays, and Books of Martin Luther King, Jr. St. Martin's Press. էջ 39. ISBN 0-312-19990-2.
- ↑ 158,0 158,1 158,2 Zinn, Howard (2002). The Power of Nonviolence: Writings by Advocates of Peace. Beacon Press. էջեր 122–123. ISBN 0-8070-1407-9.
- ↑ Engler, Mark; Engler, Paul (2016 թ․ հունվարի 18). «Why Martin Luther King Didn't Run for President». Rolling Stone. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ "1967 Year In Review". United Press International. Archived from the original on January 4, 2013. Retrieved November 30, 2010.
- ↑ 161,0 161,1 Martin L. King on hippies, A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr., Accessed September 15, 2014
- ↑ 162,0 162,1 Kurlansky, Mark (2004). 1968. Jonathan Cape (Random House). էջ 46. ISBN 0-224-06251-4.
- ↑ 163,0 163,1 Robinson, Douglas (1968 թ․ հունվարի 13). «Dr. King Calls for Antiwar Rally in Capital February 5–6». The New York Times. էջ 4. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 22-ին.
- ↑ Vigil, Ernesto B. (1999). The Crusade for Justice: Chicano Militancy and the Government's War on Dissent. University of Wisconsin Press. էջ 54. ISBN 0-299-16224-9.
- ↑ 165,0 165,1 Kick, Russell (2001). You are Being Lied to: The Disinformation Guide to Media Distortion, Historical Whitewashes and Cultural Myths. The Disinformation Campaign. էջ 1991. ISBN 0-9664100-7-6.
- ↑ Sullivan, Dan. «Where Was Martin Luther King Heading?». savingcommunities.org. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «Martin Luther King – Final Advice». The Progress Report. 2007 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.
- ↑ Yglesias, Matthew (2013 թ․ օգոստոսի 28). «Martin Luther King's Case for a Guaranteed Basic Income». Slate. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Lawson, Payne, էջ 148–49
- ↑ Isserman, Maurice (2001). The Other American: The Life of Michael Harrington. Public Affairs. էջ 281. ISBN 1-58648-036-7.
- ↑ McKnight, Gerald D. (1998). «'The Poor People Are Coming!' 'The Poor People Are Coming!'». The last crusade: Martin Luther King Jr., the FBI, and the poor people's campaign. Westview Press. ISBN 0-8133-3384-9.
- ↑ Engler, Mark (2010 թ․ հունվարի 15). «Dr. Martin Luther King's Economics: Through Jobs, Freedom». The Nation. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 19-ին.
- ↑ «1,300 Members Participate in Memphis Garbage Strike». AFSCME. 1968 թ․ փետրվար. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ «Memphis Strikers Stand Firm». AFSCME. 1968 թ․ մարտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ Davis, Townsend (1998). Weary Feet, Rested Souls: A Guided History of the Civil Rights Movement. WW Norton & Co. էջ 364. ISBN 0-393-31819-2.
- ↑ Thomas, Evan (2007 թ․ նոյեմբերի 19). «The Worst Week of 1968». Newsweek. էջ 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Montefiore, Simon Sebag (2006). Speeches that Changed the World: The Stories and Transcripts of the Moments that Made History. Quercus. էջ 155. ISBN 1-905204-16-7.
- ↑ «King V. Jowers Conspiracy Allegations». United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr. Martin Luther King, Jr. U.S. Department of Justice. 2000 թ․ հունիս. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ Pilkington, Ed (2008 թ․ ապրիլի 3). «40 years after King's death, Jackson hails first steps into promised land». The Guardian. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 11-ին.
- ↑ Garner, Joe; Cronkite, Walter; Kurtis, Bill (2002). We Interrupt This Broadcast: The Events that Stopped Our Lives ... from the Hindenburg Explosion to the Attacks of September 11. Sourcebooks. էջ 62. ISBN 1-57071-974-8.
- ↑ Pepper, William (2003). An Act of State: The Execution of Martin Luther King. Verso. էջ 159. ISBN 1-85984-695-5.
- ↑ Frady, 2002, էջեր 204–05
- ↑ Purnick, Joyce (1988 թ․ ապրիլի 18). «Koch Says Jackson Lied About Actions After Dr. King Was Slain». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 11-ին.
- ↑ Lokos, Lionel (1968). House Divided: The Life and Legacy of Martin Luther King. Arlington House. էջ 48.
- ↑ «Citizen King Transcript». PBS. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 12-ին.
- ↑ «1968: Martin Luther King shot dead». On this Day. BBC (2006). 1968 թ․ ապրիլի 4. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Risen, Clay (2009). A Nation on Fire: America in the Wake of the King Assassination. John Wiley & Sons. ISBN 0-470-17710-1.
- ↑ Klein, Joe (2006). Politics Lost: How American Democracy was Trivialized by People Who Think You're Stupid. New York: Doubleday. p. 6. 978-0-385-51027-1
- ↑ Newfield, Jack (1988). Robert Kennedy: A Memoir (3rd ed.). New York City: Plume. էջ 248. ISBN 978-0-452-26064-1.
- ↑ 190,0 190,1 «1968 Year In Review». United Press International. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
- ↑ «AFSCME Wins in Memphis». AFSCME The Public Employee. 1968 թ․ ապրիլ. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ Manheimer, Ann S. (2004). Martin Luther King Jr.: Dreaming of Equality. Twenty-First Century Books. էջ 97. ISBN 1-57505-627-5.
- ↑ Dickerson, James (1998). Dixie's Dirty Secret: The True Story of how the Government, the Media, and the Mob Conspired to Combat Immigration and the Vietnam Antiwar Movement. ME Sharpe. էջ 169. ISBN 0-7656-0340-3.
- ↑ Hatch, Jane M.; Douglas, George William (1978). The American Book of Days. Wilson. էջ 321.
- ↑ King Jr., Martin Luther (2007). Dream: The Words and Inspiration of Martin Luther King, Jr. Blue Mountain Arts. էջ 26. ISBN 1-59842-240-5.
- ↑ Werner, Craig (2006). A Change is Gonna Come: Music, Race & the Soul of America. University of Michigan Press. էջ 9. ISBN 0-472-03147-3.
- ↑ Ling, Peter J. (2002). Martin Luther King, Jr. Routledge. էջ 296. ISBN 0-415-21664-8.
- ↑ 198,0 198,1 Flowers, R. Barri; Flowers, H. Loraine (2004). Murders in the United States: Crimes, Killers And Victims Of The Twentieth Century. McFarland. էջ 38. ISBN 0-7864-2075-8.
- ↑ 199,0 199,1 199,2 199,3 «James Earl Ray Dead At 70». CBS. 1998 թ․ ապրիլի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 12-ին.
- ↑ House Select Committee on Assassinations (2001). Compilation of the Statements of James Earl Ray: Staff Report. The Minerva Group. էջ 17. ISBN 0-89875-297-3.
- ↑ 201,0 201,1 Davis, Lee (1995). Assassination: 20 Assassinations that Changed the World. JG Press. էջ 105. ISBN 1-57215-235-4.
- ↑ «From small-time criminal to notorious assassin». CNN. 1998. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
- ↑ Knight, Peter (2003). Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia. ABC-CLIO. էջ 402. ISBN 1-57607-812-4.
- ↑ 204,0 204,1 204,2 204,3 James Polk (2008 թ․ դեկտեմբերի 29). «The case against James Earl Ray». CNN. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ «Questions left hanging by James Earl Ray's death». BBC. 1998 թ․ ապրիլի 23. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Frank, Gerold (1972). An American Death: The True Story of the Assassination of Dr. Martin Luther King Jr. and the Greatest Manhunt of our Time. Doubleday. էջ 283.
- ↑ «James Earl Ray, convicted King assassin, dies». CNN. 1998 թ․ ապրիլի 23. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
- ↑ «Trial Transcript Volume XIV». The King Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Sack, Kevin; Yellin, Emily (1999 թ․ դեկտեմբերի 10). «Dr. King's Slaying Finally Draws A Jury Verdict, but to Little Effect». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Smith, Robert Charles; Seltzer, Richard (2000). Contemporary Controversies and the American Racial Divide. Rowman & Littlefield. էջ 97. ISBN 0-7425-0025-X.
- ↑ «Overview». United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr. Martin Luther King, Jr. U.S. Department of Justice. 2000 թ․ հունիս. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Washingtonpost.com: Martin Luther King Jr.: The Legacy». The Washington Post. 1999 թ․ հունվարի 30.
- ↑ «Loyd Jowers, 73, Who Claimed A Role in the Killing of Dr. King». The New York Times. 2000 թ․ մայիսի 23.
- ↑ Canedy, Dana (2002 թ․ ապրիլի 5). «A Minister Says His Father, Now Dead, Killed Dr. King». The New York Times.
- ↑ Sargent, Frederic O. (2004). The Civil Rights Revolution: Events and Leaders, 1955–1968. McFarland. էջ 129. ISBN 0-7864-1914-8.
- ↑ Pepper, William (2003). An Act of State: The Execution of Martin Luther King. Verso. էջ 182. ISBN 1-85984-695-5.
- ↑ King, Desmond (2003 թ․ մարտի 14). «The colours of conspiracy». Times Higher Education. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 29-ին.
- ↑ Branch, Taylor (2006). At Canaan's Edge: America in the King Years, 1965–68. Simon & Schuster. էջ 770. ISBN 978-0-684-85712-1.
- ↑ Goodman, Amy; Gonzalez, Juan (2004 թ․ հունվարի 15). «Jesse Jackson On 'Mad Dean Disease', the 2000 Elections and Rev. Dr. Martin Luther King». Democracy Now!. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
- ↑ 220,0 220,1 «The History of Fair Housing». U.S. Department of Housing and Urban Development. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ Ansell, Gwen (2005). Soweto Blues: Jazz, Popular Music, and Politics in South Africa. Continuum International Publishing Group. էջ 139. ISBN 0-8264-1753-1.
- ↑ Clinton, Hillary Rodham (2007). It Takes a Village: And Other Lessons Children Teach Us. Simon & Schuster. էջ 137. ISBN 1-4165-4064-4.
- ↑ King, 1992, էջեր 307–08
- ↑ Peters, William. «A Class Divided: One Friday in April, 1968». Frontline. PBS. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Krugman, Paul R. (2009). The Conscience of a Liberal. W. W. Norton & Company. էջ 84. ISBN 978-0-393-33313-8.
- ↑ «Nobel Lecture». Nobelprize.org. 1998 թ․ դեկտեմբերի 10. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
- ↑ «King remembered for civil rights achievements». 1999 թ․ հունվարի 18. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
- ↑ «Interview with John Hume (26 minutes)». 2006 թ․ օգոստոսի 31. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ «The King Center's Mission». The King Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Copeland, Larry (2006 թ․ փետրվարի 1). «Future of Atlanta's King Center in limbo». USA Today. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ «Chairman's Message: Introduction to the King Center and its Mission». The King Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ «Welcome». Higher Ground Productions. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ «The Triple Evils». The King Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Williams, Brandt (2005 թ․ հունվարի 16). «What would Martin Luther King do?». Minnesota Public Radio. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ «IBM advertisement». The Dallas Morning News. 1985 թ․ հունվարի 14. էջ 13A.
- ↑ Joseph Leahy, "St. Louis Remains A Stronghold For Dr. King's Dream", News for St. Louis, St. Louis Public Radio, January 20, 2014
- ↑ «Proclamation 6401 – Martin Luther King Jr. Federal Holiday». The American Presidency Project. 1992. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
- ↑ «Martin Luther King Day». U.S. Department of State. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Goldberg, Carey (1999 թ․ մայիսի 26). «Contrarian New Hampshire To Honor Dr. King, at Last». The New York Times. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ «The History of Martin Luther King Day». Infoplease. 2007. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 4-ին.
- ↑ «Martin Luther King Day Weekend 2012» (PDF). Episcopal Church. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ «Church Year and Calendar». St. Bartholomew Lutheran Church. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «Martin Luther King Peace Committee; Martin Luther King Peace Committee; Newcastle University». ncl.ac.uk.
- ↑ Ncl.ac.uk Արխիվացված Դեկտեմբեր 12, 2013 Wayback Machine; see also Ward, Brian. "A King in Newcastle; Martin Luther King Jr. And British Race Relations, 1967–1968." The Gerogia Historical Quarterly 79, no. 3 (1995): 599–632.
- ↑ «Statue unveiled in honour of Martin Luther King Jr». 2017 թ․ նոյեմբերի 13.
- ↑ «New name for Newcastle University's Student Union Mensbar revealed». 2017 թ․ մարտի 11.
- ↑ «Martin Luther King Jr., Justice Without Violence – April 3, 1957». Mlk-kpp01.stanford.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Why Jesus Called A Man A Fool Արխիվացված 2015-04-21 Wayback Machine. Delivered at Mount Pisgah Missionary Baptist Church, Chicago, Illinois, on 27 August 1967.
- ↑ The Huffington Post. 2013. 'A Gift Of Love': Martin Luther King's Sermons From Strength To Love (EXCERPT).
- ↑ Farrell, James J. (1997). The Spirit of the Sixties: Making Postwar Radicalism. Routledge. էջ 90. ISBN 0-415-91385-3.
- ↑ 251,0 251,1 «Wofford, Harris Llewellyn (1926– )». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Kahlenberg, Richard D. (1997). «Book Review: Bayard Rustin: Troubles I've Seen». Washington Monthly. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 12-ին.
- ↑ Enger, Mark and Paul. «When Martin Luther King Jr. gave up his guns».
- ↑ Bennett, Scott H. (2003). Radical Pacifism: The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America, 1915–1963. Syracuse University Press. էջ 217. ISBN 0-8156-3003-4.
- ↑ «Stride Toward Freedom: The Montgomery Story (1958)». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Gandhi, Mohandas Karamchand (1869-1948) Արխիվացված 2018-02-06 Wayback Machine, King Encyclopedia, Stanford University
- ↑ King Jr., Martin Luther; Clayborne Carson; և այլք: (2005). The Papers of Martin Luther King Jr., Volume V: Threshold of a New Decade, January 1959 – December 1960 (PDF). University of California Press. էջ 231. ISBN 0-520-24239-4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ «India Trip (1959)». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ King, 1992, էջ 13
- ↑ Martin Luther King (1964 թ․ դեկտեմբերի 11). «Nobel Lecture by MLK». The King Center. էջ 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ King, M. L. Morehouse College (Chapter 2 of The Autobiography of Martin Luther King Jr.)
- ↑ Reinhold Niebuhr and Contemporary Politics: God and Power
- ↑ 263,0 263,1 Baldwin, L.V.; Burrow, R.; Fairclough, A. (2013). The Domestication of Martin Luther King Jr.: Clarence B. Jones, Right-Wing Conservatism, and the Manipulation of the King Legacy. Cascade Books. էջ 133. ISBN 978-1-61097-954-2.
- ↑ Ansbro, J.J. (1982). Martin Luther King, Jr: Nonviolent Strategies and Tactics for Social Change. Madison Books. էջ 163. ISBN 978-1-56833-169-0.
- ↑ Long, M.G. (2002). Against Us, But for Us: Martin Luther King, Jr. and the State. Mercer University Press. էջ 53. ISBN 978-0-86554-768-1.
- ↑ Perry, L. (1973). Radical Abolitionism: Anarchy and the Government of God in Antislavery Thought. University of Tennessee Press. էջ 4. ISBN 978-0-87049-899-2.
- ↑ Burrow, R. (2014). Extremist for Love: Martin Luther King Jr., Man of Ideas and Nonviolent Social Action. Book collections on Project MUSE. Fortress Press. էջ 313. ISBN 978-1-4514-8027-6.
- ↑ Deats, S.M.; Lenker, L.T.; Perry, M.G. (2004). War and Words: Horror and Heroism in the Literature of Warfare. G - Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series. Lexington Books. էջ 37. ISBN 978-0-7391-0579-5.
- ↑ Stott, J. (2004). The Incomparable Christ. InterVarsity Press. էջ 149. ISBN 978-0-8308-3222-4.
- ↑ «Agape». Martin Luther King Jr. and the Global Freedom Struggle. The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ Wang, Lisa. «Martin Luther King Jr.'s Troubled Attitude toward Nonviolent Resistance» (PDF). Exposé. Harvard College Writing Program. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ «Nonviolence: The Only Road to Freedom – Teaching American History». teachingamericanhistory.org.
- ↑ «Birmingham civil rights activist Colonel Stone Johnson has died (slideshow)». AL.com.
- ↑ «Armed Resistance in the Civil Rights Movement: Charles E. Cobb and Danielle L. McGuire on Forgotten History». The American Prospect.
- ↑ Lance Hill. «The Deacons for Defense: Armed Resistance and the Civil Rights Movement (University of North Carolina Press, 2006), p. 245–250». Books.google.com. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ Oates, Stephen B. (1993 թ․ դեկտեմբերի 13). Let the Trumpet Sound: A Life of Martin Luther King, Jr. HarperCollins. էջ 159. ISBN 978-0-06-092473-7.
- ↑ King Jr., Martin Luther (2000). Carson, Clayborne; Holloran, Peter; Luker, Ralph; Russell, Penny A. (eds.). The Papers of Martin Luther King, Jr: Symbol of the Movement, January 1957 – December 1958. University of California Press. էջ 364. ISBN 978-0-520-22231-1.
- ↑ Merriner, James L. (2003 թ․ մարտի 9). «Illinois' liberal giant, Paul Douglas». Chicago Tribune. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ King Jr., Martin Luther (2000). Carson, Clayborne; Holloran, Peter; Luker, Ralph; Russell, Penny A. (eds.). The Papers of Martin Luther King, Jr: Symbol of the Movement, January 1957 – December 1958. University of California Press. էջ 84. ISBN 978-0-520-22231-1.
- ↑ King Jr., Martin Luther (1992). Carson, Clayborne; Holloran, Peter; Luker, Ralph; Russell, Penny A. (eds.). The papers of Martin Luther King Jr. University of California Press. էջ 384. ISBN 978-0-520-07951-9.
- ↑ King Jr., Martin Luther; Carson, Clayborne (1998). The Autobiography of Martin Luther King Jr. Hachette Digital. էջ 187. ISBN 978-0-446-52412-4.
- ↑ «Mr. Conservative: Barry Goldwater's Opposition to the Civil Rights Act of 1964». 2006 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ Hendricks Jr., Obery M. «The Uncompromising Anti-Capitalism of Martin Luther King Jr».
- ↑ Washington, 1991, էջ 366
- ↑ Washington, 1991, էջեր 365–67
- ↑ Washington, 1991, էջեր 367–68
- ↑ «Quotes». worldpopulationbalance.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «Family Planning – A Special and Urgent Concern». Planned Parenthood. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ 289,0 289,1 Honey, Michael K. (2007). «Standing at the Crossroads». Going down Jericho Road the Memphis strike, Martin Luther King's last campaign (1 ed.). Norton. ISBN 978-0-393-04339-6. «Hoover developed around-the-clock surveillance campaign aimed at destroying King.»
- ↑ 290,0 290,1 290,2 290,3 Church, Frank (1976 թ․ ապրիլի 23), «Church Committee Book III», Dr. Martin Luther King Jr., Case Study, Church Committee
- ↑ Garrow, David J. (July–August 2002). «The FBI and Martin Luther King». The Atlantic Monthly.
- ↑ 292,0 292,1 Ryskind, Allan H. (2006 թ․ փետրվարի 27). «JFK and RFK Were Right to Wiretap MLK». Human Events. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Kotz, 2005
- ↑ Herst, 2007, էջ 372
- ↑ 295,0 295,1 295,2 295,3 Christensen, Jen (2008 թ․ ապրիլի 7). «FBI tracked King's every move». CNN. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Glick, Brian (1989). War at Home: Covert Action Against U.S. Activists and What We Can Do About It. South End Press. էջ 77. ISBN 978-0-89608-349-3.
- ↑ 297,0 297,1 The Guardian, September 26, 2013, "Declassified NSA Files Show Agency Spied on Muhammad Ali and MLK Operation Minaret Set Up in 1960s to Monitor Anti-Vietnam Critics, Branded 'Disreputable If Not Outright Illegal' by NSA Itself," The Guardian
- ↑ Downing, Frederick L. (1986). To See the Promised Land: The Faith Pilgrimage of Martin Luther King, Jr. Mercer University Press. էջեր 246–7. ISBN 0-86554-207-4.
- ↑ Kotz, 2005, էջ 233
- ↑ Kotz, 2005, էջեր 70–74
- ↑ Woods, Jeff (2004). Black Struggle, Red Scare: Segregation and Anti-communism in the South, 1948–1968. LSU Press. էջ 126. ISBN 0-8071-2926-7. See also: Wannall, Ray (2000). The Real J. Edgar Hoover: For the Record. Turner Publishing. էջ 87. ISBN 1-56311-553-0.
- ↑ Washington, 1991, էջ 362
- ↑ Bruns, Roger (2006). Martin Luther King Jr.: A Biography. Greenwood Publishing. էջ 67. ISBN 0-313-33686-5.
- ↑ Kotz, 2005, էջ 83
- ↑ Gilbert, Alan (1990). Democratic Individuality: A Theory of Moral Progress. Cambridge University Press. էջ 435. ISBN 0-521-38709-4.
- ↑ Washington, 1991, էջ 363
- ↑ CIA (1967 թ․ նոյեմբերի 5). «Martin Luther King» (PDF). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 13-ին.
- ↑ Sidey, Hugh (1975 թ․ փետրվարի 10). «L.B.J., Hoover and Domestic Spying». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Abernathy, Ralph (1989). And the walls came tumbling down: an autobiography. Harper & Row. էջ 471. ISBN 978-0-06-016192-7.
- ↑ 310,0 310,1 310,2 310,3 Abernathy, Ralph David (1989 թ․ հոկտեմբերի 29). «And the Walls Came Tumbling Down». Booknotes. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Bearing the Cross: Martin Luther King Jr. and the Southern Christian Leadership Conference. William Morrow & Co. 1986. էջեր 375–6.
- ↑ Frady, 2002, էջ 67
- ↑ Raines, Howell (1986 թ․ նոյեմբերի 30). «Driven to Martyrdom». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ Burnett, Thom (2005). Conspiracy Encyclopedia. Collins & Brown. էջ 58. ISBN 1-84340-287-4.
- ↑ Spragens, William C. (1988). Popular Images of American Presidents. Greenwood Publishing. էջ 532. ISBN 978-0-313-22899-5.
- ↑ Gage, Beverly (2014 թ․ նոյեմբերի 11). «What an Uncensored Letter to M.L.K. Reveals». The New York Times. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 9-ին.
- ↑ Kotz, 2005, էջ 247
- ↑ Frady, 2002, էջեր 158–159
- ↑ Wilson, Sondra K. (1999). In Search of Democracy: The NAACP Writings of James Weldon Johnson, Walter White, and Roy Wilkins (1920–1977). Oxford University Press. էջ 466. ISBN 0-19-511633-X.
- ↑ Phillips, Geraldine N. (Summer 1997). «Documenting the Struggle for Racial Equality in the Decade of the Sixties». Prologue. The National Archives and Records Administration. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Polk, Jim (2008 թ․ դեկտեմբերի 29). «Black In America – Behind the Scenes: 'Eyewitness to Murder: The King Assassination'». CNN. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 14-ին.
- ↑ McKnight, Gerald (1998). The Last Crusade: Martin Luther King Jr., the FBI, and the Poor People's Crusade. Westview Press. էջ 76. ISBN 0-8133-3384-9.
- ↑ Martin Luther King Jr.: The FBI Files. Filiquarian Publishing. 2007. էջեր 40–2. ISBN 1-59986-253-0. See also: Polk, James (2008 թ․ ապրիլի 7). «King conspiracy theories still thrive 40 years later». CNN. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 16-ին. and «King's FBI file Part 1 of 2» (PDF). FBI. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին. and «King's FBI file Part 2 of 2» (PDF). FBI. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ Knight, Peter (2003). Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia. ABC-CLIO. էջեր 408–9. ISBN 1-57607-812-4.
- ↑ 325,0 325,1 Warren, Mervyn A. (2001). King Came Preaching: The Pulpit Power of Dr. Martin Luther King, Jr. InterVarsity Press. էջ 79. ISBN 0-8308-2658-0.
- ↑ Wintle, Justin (2001). Makers of Modern Culture: Makers of Culture. Routledge. էջ 272. ISBN 0-415-26583-5.
- ↑ Engel, Irving M. «Commemorating Martin Luther King Jr.: Presentation of American Liberties Medallion». American Jewish Committee. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ King Jr., Martin Luther. «Commemorating Martin Luther King Jr.: Response to Award of American Liberties Medallion». American Jewish Committee. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ «Martin Luther King Jr». Anisfield-Wolf Book Awards. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
- ↑ «The Reverend Martin Luther King Jr. upon accepting The Planned Parenthood Federation Of America Margaret Sanger Award». PPFA. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ «Spingarn Medal Winners: 1915 to Today». NAACP. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ «SCLC Press Release». SCLC via the King Center. 1966 թ․ մայիսի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 31-ին.
- ↑ Ward, Brian. "A King in Newcastle; Martin Luther King Jr. And British Race Relations, 1967–1968." The Georgia Historical Quarterly 79, no. 3 (1995): 599–632.
- ↑ «Martin Luther King Honorary Ceremony – Congregations – Newcastle University». ncl.ac.uk. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ Gates, Henry Louis; Appiah, Anthony (1999). Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience. Basic Civitas Books. էջ 1348. ISBN 0-465-00071-1.
- ↑ Carter, Jimmy (1977 թ․ հուլիսի 11). «Presidential Medal of Freedom Remarks on Presenting the Medal to Dr. Jonas E. Salk and to Martin Luther King Jr». The American Presidency Project. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ «Congressional Gold Medal Recipients (1776 to Present)». Office of the Clerk: U.S. House of Representatives. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 16-ին.
- ↑ Gallup, George; Gallup Jr., Alec (2000). The Gallup Poll: Public Opinion 1999. Rowman & Littlefield. էջ 249. ISBN 0-8420-2699-1.
- ↑ Harpaz, Beth J. (1999 թ․ դեկտեմբերի 27). «Time Names Einstein as Person of the Century». – via HighBeam Research (subscription required) . Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «Reagan voted 'greatest American'». BBC. 2005 թ․ հունիսի 28. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ «Anti-slavery activist Harriet Tubman to replace Jackson on the front of the $20 bill». USAToday.com. 2016 թ․ ապրիլի 21. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 28-ին.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Մարտին Լյութեր Քինգ - դասարան․ամ
- Մարտին Լյութեր Քինգ - citylife.am
- Encyclopaedia Britannica, Micropaedia, 15-th edition, Vol. V, Page 817
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարտին Լյութեր Քինգ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարտին Լյութեր Քինգ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||||||
- Հունվարի 15 ծնունդներ
- 1929 ծնունդներ
- Ատլանտա քաղաքում ծնվածներ
- Ապրիլի 4 մահեր
- 1968 մահեր
- Մեմֆիս քաղաքում մահացածներ
- ԱՄՆ-ում թաղվածներ
- Բոստոնի համալսարանի շրջանավարտներ
- Ազատության նախագահական մեդալով պարգևատրվածներ
- Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Time-ի վարկածով «Տարվա մարդ» ճանաչվածներ
- Ամերիկայի արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի անդամներ
- Անձինք այբբենական կարգով
- 20-րդ դարի ամերիկացի տղամարդ գրողներ
- «Գրեմմի» մրցանակի դափնեկիրներ
- ԱՄՆ-ի իրավապաշտպաններ
- ԱՄՆ-ի քաղաքական գործիչներ
- Ամերիկացի նոբելյան մրցանակակիրներ
- Ամերիկացիներ իռլանդական ծագմամբ
- Անիսֆիլդ Վուլֆ գրքային մրցանակի դափնեկիրներ
- Անձինք նամականիշերի վրա
- Աֆրոամերիկացի գրողներ
- Աֆրոամերիկացիների իրավունքների շարժման ակտիվիստներ
- Բողոքական կրոնական գործիչներ
- Հայտնի սպանվածներ
- Մարտին Լյութեր Քինգի տոն
- Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Պացիֆիստներ
- Սպանված գրողներ
- Սպանված կրոնական առաջնորդներ
- Փիլիսոփայական գիտությունների դոկտորներ