ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հանձնաժողով
Մարդու իրավունքների հանձնաժողով (անգլ.՝ United Nations Commission on Human Rights, UNCHR), ՄԱԿ-ի տնտեսական և սոցիալական խորհրդին կից հանձնաժողով, որը ստեղծվել է ՄԱԿ-ի կանոնադրության 68-րդ հոդվածի համաձայն։ Հիմնադրվել է 1946 թվականին, 2006 թվականի մարտի 15-ին հանձնաժողովի կողմից փոխվել է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը[1]։ Հանձնաժողովը կազմում էին ոչ թե փորձագետները, այլ ԷԿՈՍՈՍ-ի կողմից ընտրված պետությունների ներկայացուցիչները։ Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի աշխատանքներին աջակցել է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի վարչությունը։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարդու իրավունքների հանձնաժողովը հիմնադրվել է 1946 թվականի դեկտեմբերի 10-ին ԷԿՈՍՈՍ-ի առաջին նիստում և ՄԱԿ-ի սկզբնական կառույցի շրջանակներում հիմնադրված առաջին երկու «ֆունկցիոնալ հանձնաժողովներից» մեկն էր (երկրորդը՝ Կանանց կարգավիճակի հանձնաժողովը)։ Այդ մարմինը ստեղծվել է ՄԱԿ-ի կանոնադրության համաձայն (մասնավորապես, 68-րդ հոդվածի դրույթների համաձայն), որը ստորագրել են ՄԱԿ-ի բոլոր անդամ պետությունները։
Հանձնաժողովի գոյության պատմության մեջ կարելի է առանձնացնել երկու շրջան։ 1947 թվականից մինչև 1967 թվականը մարմինը որդեգրել է աբսենտեիզմի քաղաքականություն, որը ենթադրում էր, որ մարդու իրավունքների հանձնաժողովը կկենտրոնանա մարդու իրավունքների պաշտպանության և համաձայնագրերի մշակման հարցում պետություններին օգնելու վրա, սակայն չի հետաքննելու իրավունքների խախտման դեպքերը և դրսևորելու է իրավախախտների նկատմամբ իր պատիժը։ Տվյալ ժամանակահատվածի համար բնորոշ էր ինքնիշխանության սկզբունքի խիստ պահպանումը։
1967 թվականին մարդու իրավունքների հանձնաժողովն ընտրեց ինքնիշխան պետությունների գործերին միջամտելու քաղաքականությունը։ Այս տասնամյակը նշանավորվեց Աֆրիկայի և Ասիայի ապագաղութացմամբ, և եվրոպական շատ երկրներ պնդում էին ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների ավելի ակտիվ քաղաքականություն, հատկապես Հարավային Աֆրիկայում Ապարտեիդի զանգվածային խախտումները։ Նոր քաղաքականությունը ենթադրում էր, որ հանձնաժողովը նույնպես կուսումնասիրի խախտումները և կհրապարակի դրանց մասին հաշվետվությունները։
Այդ քաղաքականության առավել արդյունավետ իրականացման համար այլ փոփոխություններ են մտցվել։ 1970-ական թվականներին յուրաքանչյուր աշխարհագրական գոտու համար առանձին աշխատանքային խմբեր ստեղծելու գաղափարը հայտնվեց։ Այս խմբերը պետք է կենտրոնացնեին ջանքերը տվյալ տարածաշրջանում կամ նույնիսկ մի ամբողջ երկրում մարդու իրավունքների խախտման փաստերի հետաքննության վրա, ինչպես օրինակ Չիլիում 1980-ական թվականների սկզբից սկսվեց մասնագիտացված խմբերի ձևավորումը, որոնք զբաղվում էին իրավախախտումների կոնկրետ տեսակներով։
Այնուամենայնիվ, նշված միջոցառումներից ոչ մեկը չօգնեց մարդու իրավունքների հանձնաժողովին հասնել ցանկալի արդյունավետության, հիմնականում մարդու իրավունքների խախտողների մարմնի կազմում լինելու, ինչպես նաև քաղաքականացման պատճառով։ Հաջորդ տարիների ընթացքում, մինչև լուծարման պահը, մարդու իրավունքների հանձնաժողովը ավելի ու ավելի է կորցրել վստահությունը մարդու իրավունքների համար պայքարողների շրջանում։
Հանձնաժողովի վերջին նիստն անցկացվել է Ժնևում, 2006 թվականի մարտի 27-ին, այնուհետև նույն թվականին այն փոխարինվել է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի կողմից։
Պարտականություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանձնաժողովի պարտականությունների մեջ էր մտնում առաջարկությունների և առաջարկությունների մշակումը, տնտեսական և սոցիալական խորհրդին մարդու քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների, կանանց և երեխաների իրավունքների միջազգային իրավական կանոնակարգման, փոքրամասնությունների պաշտպանության, սեռի, ռասայի, լեզվի և կրոնի հիմքով խտրականության կանխարգելման, մարդու իրավունքների այլ հարցերի վերաբերյալ զեկույցների ներկայացումը։
կառավարական և ոչ կառավարական կազմակերպությունները ներկայացնում էին հանձնաժողովի պահանջով տեղեկություններ մարդու իրավունքների խախտումների մասին, հաճախ ներկայացուցիչները կառավարությունների ղեկավարները հանդես են եկել հանձնաժողովի կամ նրա մարմինների հետ, որի նպատակն է տալ բացատրություններ ու պատասխաններ։ Եթե իրավիճակը բավական լուրջ էր, հանձնաժողովը կարող էր որոշում կայացնել հետաքննությունը հանձնարարել անկախ փորձագետների և կոչ անել համապատասխան կառավարությանը իրականացնել պահանջվող փոփոխությունը։ Նման կարգով, օրինակ, դիտարկվել են մի շարք կոնկրետ իրավիճակներ Հարավային Աֆրիկայում և Նամիբիայում (1967 թվական), Արաբական օկուպացված տարածքներում, ներառյալ Պաղեստինը (1968 թվական), Չիլիում (1975-1978 թվականներ), Աֆղանստանում, Սալվադորում, Իրանում և այլն[2]։
Կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լուծարման պահին հանձնաժողովը կազմված է եղել ՄԱԿ-ի 53 անդամ պետությունների ներկայացուցիչներից, որոնք ընտրվել են ԷԿՈՍՈՍ-ի անդամների կողմից։ Հանձնաժողովի կազմում մշտական անդամներ չեն եղել, յուրաքանչյուր տարի (սովորաբար մայիսին) հանձնաժողովի անդամների մոտավորապես մեկ երրորդը հավաքվել է ներկայացուցիչների ընտրությունները եռամյա ժամկետով անցկացնելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, ներկայացուցիչները նշանակվում էին տարածաշրջաններով։ 2005 թվականին շրջանները ներկայացվել են հետևյալ կերպ․
- 15 ներկայացուցիչներ աֆրիկյան պետություններից․
- 12 ներկայացուցիչներ ասիական պետություններից․
- 5 ներկայացուցիչ Արևելյան Եվրոպայի պետություններից․
- 11 ներկայացուցիչներ Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան երկրներից․
- 10 ներկայացուցիչներ արևմտաեվրոպական և այլ երկրներից․
Հանձնաժողովը նիստեր է անցկացրել ամեն տարի հերթական նստաշրջանի ընթացքում, որը տևել է վեց շաբաթ մարտից մինչև ապրիլ Ժնևում, Շվեյցարիայում։ 2004 թվականի հունվարին 60-րդ նստաշրջանում Ավստրալիան ընտրվել է նախագահող երկիր։ 2005 թվականի հունվարին Ինդոնեզիան ընտրվեց 61-րդ նստաշրջանի նախագահ։ 2006 թվականի հունվարին Պերուն ընտրվել է 62-րդ նստաշրջանի նախագահ։ Հանձնաժողովի վերջին նիստը տեղի է ունեցել 2006 թվականի մարտի 27-ին։
Մարդու իրավունքների պահպանման և պաշտպանության ենթահանձնաժողով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1999 թվականին տնտեսական և սոցիալական խորհուրդը խտրականության կանխարգելման և փոքրամասնությունների պաշտպանության ենթահանձնաժողովի անվանումը փոխեց Մարդու իրավունքների պաշտպանության և պահպանման ենթահանձնաժողովի։
Մարդու իրավունքների պաշտպանության ենթահանձնաժողովը մարդու իրավունքների հանձնաժողովի գլխավոր մարմինն էր։ Նրա կազմում ընդգրկված էին 26 փորձագետներ, որոնց պարտականությունն էր ուսումնասիրել հատկապես մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրիը և մշակել հանձնաժողովի հանձնարարականները մարդու իրավունքներին և հիմնարար ազատություններին վերաբերող ցանկացած տեսակի խտրականության կանխարգելման, ինչպես նաև ռասայական, ազգային, կրոնական և լեզվական փոքրամասնությունների պաշտպանության վերաբերյալ։ Հանձնաժողովի անդամներն ընտրվել են իրավահավասար աշխարհագրական ներկայացուցչության սկզբունքով։
Ենթահանձնաժողովը կազմակերպել է յոթ աշխատանքային խումբ՝ առանձին խնդիրների ուսումնասիրման համար։
- Փոքրամասնություններ
- Անդրազգային կորպորացիաներ
- Արդարադատության մեկնում
- Ահաբեկչության դեմ պայքար
- Ստրկության ժամանակակից ձևեր
- Բնիկ բնակչության խնդիրներ
- Հաղորդակցություն (տեղեկատվության փոխանցման գործընթացներ)
- Հանրային քննարկումներ
Մարդու իրավունքների խորհուրդը, փոխարինելով մարդու իրավունքների հանձնաժողովը 2006 թվականին ստանձնել է ենթահանձնաժողովի բոլոր պարտականությունները։
Հատուկ ընթացակարգեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարդու իրավունքների հանձնաժողովը սահմանել է 30 հատուկ ընթացակարգեր կամ մեխանիզմներ կոնկրետ երկրում ստեղծված իրավիճակները լուծելու, ինչպես նաև կոնկրետ հարցեր լուծելու համար, ինչպիսիք են խոսքի և համոզմունքների ազատությունը, խոշտանգումները, սննդի և կրթության իրավունքները։
Հանձնաժողովի նախագահը մարդու իրավունքների որոշակի ոլորտներում փորձագետներին նշանակել է հատուկ զեկուցողների պաշտոնի՝ վեց տարուց ոչ ավելի ժամկետով։ Նրանց աշխատանքը չի վճարվում, դրանք անկախ փորձագետներ են, որոնք իրենց տրամադրության տակ ունենում են ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի վարչության աշխատակիցներին և նյութատեխնիկական բազան։ Իրենց խնդիրները ներառում է ուսումնասիրություն, ստուգում, առաջարկություններ և հրապարակային զեկույցը մարդու իրավունքների վերաբերյալ կոնկրետ երկրներում և շրջաններում։ Նրանք կարող են իշխանություններին հայտնել հրապարակված խախտումների մասին, ինչպես նաև հրավերով այցելել երկրներ՝ մարդու իրավունքների ոլորտում իրավիճակի մասին փաստացի նյութ ստանալու նպատակով։
Հատուկ ընթացակարգերը բաժանվում են երկու կատեգորիաների[3]․
- Թեմատիկ մանդատներ
- Մանդատներ ըստ երկրների
Հատուկ ընթացակարգերի իրականացման համար գոյություն ունեն նաև հինգ փորձագետներից բաղկացած աշխատանքային խմբեր, որոնք ստուգում և ուսումնասիրում են մարդու իրավունքների ոլորտում առկա կոնկրետ խնդիրները։ Հանձնաժողովը ձևավորել է երեք խումբ․
- Կամայական ձերբակալությունների աշխատանքային խումբ
- Բռնի կամ անբարեխիղճ անհետացումների հարցերով աշխատանքային խումբ
- Վարձկանների օգտագործման աշխատանքային խումբ՝ որպես մարդու իրավունքների խախտման և ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի իրականացմանը հակազդելու միջոց
Ներկայում հատուկ ընթացակարգերը գտնվում են ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի վերահսկողության ներքո։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանձնաժողովը բազմիցս քննադատել է այն բանի համար, թե որ պետություններն են եղել դրա կազմում։ Մասնավորապես, հանձնաժողովի մի քանի անդամ պետություններ իրենք են խախտումներ կատարել մարդու իրավունքների ոլորտում, այդ թվում այն պետությունները, որոնց ներկայացուցիչներն ընտրվել են որպես նախագահներ[4]։ Նաև հանձնաժողովին քննադատում էին այն բանի համար, որ նա կառուցողական քննարկումներ չի անցկացրել մարդու իրավունքների ոլորտում, այլ միայն ժողովներ է կազմակերպել, որտեղ զբաղվել են միայն մեղքն այլ մասնակիցների վրա բարդելով և քաղաքական դրդապատճառներ ունեցող ընտրական քննադատությամբ։ Այն պետությունների ձգտումը, որոնք իրենք են խախտել մարդու իրավունքները, ընտրվել են մարդու իրավունքների հանձնաժողովում, գլխավորապես բացատրվում էր նման պահվածքի համար իրենց հանդիմանությունից զերծ պահելու նրանց ցանկությամբ[5]։
Ակտիվիստների խմբերը երկար ժամանակ մտահոգություն են հայտնել հանձնաժողովի անդամների շրջանում այնպիսի երկրների առկայության վերաբերյալ, ինչպիսիք են Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը, Զիմբաբվեն, Ռուսաստանը, Սաուդյան Արաբիան և Պակիստանը, ինչպես նաև անցյալում Ալժիրի, Սիրիայի, Լիբիայի և Վիետնամի ներկայությունը։ Այդ երկրներում մարդու իրավունքների բազմաթիվ խախտումներ են արձանագրվել։ 2004 թվականի մայիսի 4-ին ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչը՝ Սիչան Սիվը, լքել է հանձնաժողովը Սուդանի անդամ ընտրվելուց հետո՝ դա համարելով «անհեթեթություն»[6]։ Սուդանի՝ որպես անդամ ընտրվելու ամենանշանակալի հետևանքներից մեկը դարձել է այն, որ որոշ երկրներ չեն ցանկանում աշխատել տվյալ համակարգի շրջանակներում։ 2004 թվականի հուլիսի 30-ին հենց ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհուրդը, այլ ոչ թե մարդու իրավունքների հանձնաժողովը, 13 դեմ և ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ (Չինաստան և Պակիստան) բանաձև ընդունեց, որով սպառնում էր Սուդանին անորոշ պատժամիջոցներով այն դեպքում, եթե Դարֆուրի շրջանում իրավիճակը չկարգավորվի առաջիկա 30 օրվա ընթացքում։ Պատճառը Դարֆուրում Սուդանի արևմուտքում բնակվող աֆրիկացի մուսուլմանների վրա արաբական «Ջանջավիդ» զինված ջոկատների հարձակումն է։
ԱՄՆ-ն բազմիցս քննադատել է մարդու իրավունքների հանձնաժողովին՝ մարդու իրավունքների ոլորտում իրական խնդիրներով զբաղվելու ցանկության բացակայության համար։ 2002 թվականին ԱՄՆ-ն դուրս մնաց հանձնաժողովից այլ անդամների որոշմամբ, որոնցից շատերը խախտեցին մարդու իրավունքները, և 2003 թվականին Սիրիան առաջարկ ներկայացրեց քննարկել «Իրաքում ԱՄՆ-ի ռազմական հանցագործությունները»:Սակայն լրագրող Աննա Էփլբաումը գրել է, որ «Եվրամիությունը և ԱՄՆ-ը նույնպես չեն ազատվում պարսավանքից», և որպես օրինակ է բերել քվեարկության ժամանակ նրանց անվճռականությունը և Չեչնիայում ռուսական իշխանությունների գործողությունների դատապարտումը[7]։
Իսրայել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանձնաժողովը հաճախ քննադատվել է Իսրայելի նկատմամբ կողմնակալ վերաբերմունքի պատճառով։ 2001 թվականին Տորոնտոյի Յորքի համալսարանում միջազգային իրավունքի պրոֆեսոր Էնն Բաեֆսկին, որը մասնագիտանում է մարդու իրավունքների ոլորտում, գրել էր,որ «հանձնաժողովի անդամները փորձում են խուսափել մարդու իրավունքների պահպանման հետ կապված խնդիրներ ունեցող պետությունների հասցեին ուղղակի քննադատությունից, հաճախ ուշադրությունը սևեռելով Իսրայելի, մի երկրի վրա, որի վրա, գումարային խախտումների վերլուծության համաձայն, 30 տարվա ընթացքում հանձնաժողովը ծախսել է իր ժամանակի 15 տոկոսը, և որի կապակցությամբ կազմվել են հատուկ երկրների վերաբերյալ ընդունված բոլոր բանաձևերի 1/3-ը»[8]։
2001 թվականին Դուրբանում տեղի ունեցած ռասիզմի դեմ պայքարի համաշխարհային համաժողովում, Իսրայելի ներկայացուցիչների և հրեական ոչ կառավարական կազմակերպությունների բացակայության պայմաններում, Իսրայելին մեղադրեցին ցեղասպանության և ապարտեիդի մեջ։ Ոչ կառավարական կազմակերպությունների հռչակագրի տեքստը դուրբանյան խորհրդաժողովում ակնհայտորեն քաղաքական բնույթ էր կրում և արտացոլում էր Իսրայելի վիճակը վատթարացնելու համաձայնեցված ձգտումը։ Օրինակ, 425-րդ հոդվածում հայտարարվում է Իսրայելի լիակատար մեկուսացման քաղաքականությունը՝ որպես ռասիստական խտրականություն ունեցող երկիր։ NGO Monitor-ը, հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը վերահսկող կազմակերպությունը, կարծում է, որ Հարավային Աֆրիկայի և ապարտեիդի հետ մշտական համեմատությունը արմատապես սխալ է։ Իսրայելը ամբողջական իրավաբանական և քաղաքացիական հավասարություն է տրամադրում Արաբական փոքրամասնություններին[9]։
2002 թվականի ապրիլի 15-ին («Պաշտպանական պատ» գործողության անցկացման ժամանակ[10]) հանձնաժողովը հավանություն տվեց բանաձևին, որը հաստատում է «պաղեստինցիների՝ օկուպացիայի դեմ պայքարի իրավունքը՝ իրենց անկախությանը հասնելու համար»՝ դրանով իսկ կատարելով «Միավորված ազգերի կազմակերպության նպատակներից և խնդիրներից մեկը»։ Հանձնաժողովի 53 անդամներից բանաձևի օգտին քվեարկել է 40 երկիր, 7-ը ձեռնպահ են մնացել[11]։
Հանձնաժողովում Գերմանիայի դեսպան Վալտեր Լևալտերը, որը դեմ է քվեարկել, բանաձևի ընդունումից հետո հայտարարել է, որ դրանում «ահաբեկչության որևէ դատապարտում չկա», և որ «դրա տեքստը կարող է մեկնաբանվել որպես բռնության հավանություն»[12]։
Ալֆրեդ Մոզեսը՝ հանձնաժողովում ԱՄՆ-ի նախկին դեսպանը, հետագայում՝ ՄԱԿ-ի «UN Watch» մոնիթորինգի խմբի ղեկավարը, այդ կապակցությամբ հայտարարել է, որ «քվեարկել այդ բանաձևի ընդունման օգտին, նշանակում է քվեարկել Պաղեստինյան ահաբեկչության օգտին», և որ[12]․
Ցանկացած երկիր, որը մեղմացնում կամ անտարբեր է շուկաներում, ավտոբուսներում և սրճարաններում Իսրայելի քաղաքացիների սպանության համար, կորցրել է ցանկացած բարոյական իրավունք՝ քննադատելու Իսրայելում մարդու իրավունքների խախտումները։
Կանադայի դեսպան Մարի Ժերվե Վիդրիկերը հայտարարել է, որ[12]․
Բանաձևում ահաբեկչության բոլոր գործողությունները դատապարտելու բացակայությունը, հատկապես վերջին ահաբեկչությունների՝ իսրայելցի քաղաքացիների դեմ ինքնասպանությունների համատեքստում, սկզբունքորեն անընդունելի է։ Չի կարող որևէ արդարացում լինել ահաբեկչություններին։
Այդ նույն 2002 թվականին այս բանաձևն օգտագործվել է ՄԱԿ-ում Պաղեստինի ազգային վարչակազմի ներկայացուցչի կողմից 2002 թվականի նոյեմբերի 15-ին Խևրոնում տեղի ունեցած ահաբեկչությունն արդարացնելու համար, որում սպանվել է 12 և վիրավորվել 15 իսրայելցիներ[13]։
Բանավեճ՝ հանձնաժողովի 60-րդ նստաշրջանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հանձնաժողովը քննադատության է արժանացել այն բանի համար, որ չի կարողացել կանոնադրության չափորոշիչները կիրառել հանձնաժողովի բոլոր անդամ պետությունների նկատմամբ։ Երբ 2004 թվականին 60-րդ նստաշրջանում սկսվում էր կանանց քարկոծելու, դավանափոխության համար պատվի, խեղման և մահապատժի պահպանման համար սպանությունների քննարկումը, մուսուլման ներկայացուցիչները մերժում էին «ցանկացած քննադատություն՝ որպես միջամտություն ինքնիշխան պետության ներքին գործերին»[14]։
Մարդու իրավունքներ և հոգեկան առողջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1977 թվականին հանձնաժողովի կազմում ձևավորվել է «ուսումնասիրության ենթահանձնաժողով (որի նպատակն է, եթե հնարավոր լինի, առաջարկություններ կազմել) հոգեկան առողջության հիման վրա կալանքի տակ գտնվող անձանց պաշտպանության հարցը, բուժումից, որը կարող է բացասաբար ազդել մարդու անձի և նրա հոգեկան և մտավոր ունակությունների վրա»։ Ենթահանձնաժողովին հանձնարարվել է «որոշել, թե արդյոք հիմքեր կան հոգեկան առողջության հիման վրա կալանքի վերցնելու համար»։
Հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունք դարձած առաջարկությունները քննադատության են ենթարկվել հարկադիր բուժման մեջ գտնվող հիվանդների իրավունքները պաշտպանելու անկարողության համար։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН о создании Совета по правам человека от 15 марта 2006 г.
- ↑ Бирюков П. Н. Международное право. — М.: Юристъ. — 1998.
- ↑ «Комментарий Международной Хельсинкской Федерации по правам человека о реформировании Комиссии по правам человека ООН». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 15-ին.
- ↑ «Статья в New York Times "The Shame of the United Nations"» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Доклад группы высокого уровня по угрозам вызовам и переменам, пункт 283
- ↑ «Sudan Retains U.N. Human Rights Post» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ «The U.N.'s Human Rights Rituals» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ «Статья в New York Times "Ending Bias in the Human Rights System"» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ «Отчет NGO Monitor о конференции 2001 года в Дурбане» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Последовавшей за серией крупнейших терактов против мирного израильского населения.
- ↑ Question of the Violation of Human Rights in the Occupied Arab Territories, Including Palestine Արխիվացված 2015-04-02 Wayback Machine Commission on Human Rights, Fifty-eighth session, Agenda item 8. E/CN.4/2002/L.16. 9 April 2002.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Steven Edwards: UN Backs Palestinian Violence Արխիվացված 2002-06-02 Wayback Machine Christian Action for Israel, April 16, 2002.
- ↑ Ed Morgan: Slaughterhouse-Six: Updating the Law of War, Part 2 of 2 Արխիվացված 2011-06-03 Wayback Machine [1] Արխիվացված 2011-06-28 Wayback Machine German Law Journal, Vol. 5 No. 5-1 May 2004.
- ↑ «60-я сессия Комиссии по правам человека ООН» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին.