Հայդելբերգ

Հայդելբերգ
Բնակավայր
	Հայդելբերգ
	գերմ.՝ Heidelberg
Դրոշ	Զինանշան
Երկիր	Գերմանիա
Ներքին բաժանում	Շլիրբախ, Հայդելբերգեր Ալթստադթ, Բերգհայմ, Վեստշտադտ, Heidelberg-Südstadt?, Ռորբախ, Կիրխհայմ, Պֆաֆենգրունդ, Wieblingen?, Handschuhsheim?, Neuenheim?, Boxberg?, Emmertsgrund?, Ziegelhausen? և Bahnstadt?
Մակերես	108,89 կմ²
ԲԾՄ	114±1 մետր
Բնակչություն	▲162 273 մարդ (դեկտեմբերի 31, 2022)
Ժամային գոտի	UTC+1, UTC+2 և Ամառային ժամանակ
Հեռախոսային կոդ	6221 և 6202
Փոստային դասիչ	69001
Ավտոմոբիլային կոդ	HD
Պաշտոնական կայք	heidelberg.de(գերմ.)(անգլ.)(չին.)
	Հայդելբերգ (Գերմանիա)
	Հայդելբերգ (Գերմանիա)
	Հայդելբերգ Վիքիպահեստում

Հայդելբերգ^[2]^[3]^[4]^[5] (գերմ.՝ Heidelberg), քաղաք Գերմանիայում։ Գտնվում է Բադեն-Վյուրթեմբերգ երկրամասի հյուսիս–արևմուտքում։ Բնակչությունը՝ 149 000 մարդ (2011) (մեծությամբ հինգերորդ քաղաքն է Բադեն-Վյուրթեմբերգում)։

Հայդելբերգը գտնվում է Հեսսենի խիտ բնակեցված շրջանում։ Մանհայմի և Լյուդվիգսհաֆենի հետ կազմում է Ռեյն–Նեկարի ագլոմերացիան։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխարհագրական դիրք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգը գտնվում է Վերին Ռեյնի ցածրավանդակում՝ Նեկար գետի ափին։ Այս տեղանքում գետը դուրս է գալիս Օդենվալդի հարթավայրից և հոսում Հայդելբերգից 20 կմ հյուսիս–արևմուտք գտնվող այն հարթավայրը, որտեղ միախառնվում է Ռեյնին։

Քաղաքի վրա իշխող դիրք ունեն երեք բարձունքներ՝ Քյոնիգշտուլը (568 մ), Հայսբերգը (375 մ) և Հայլիհենբերգը («սրբերի սար», 445 մ)։

Բուսական և կենդանական աշխարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ քաղաքը տեղակայված է Գերմանիայի ամենատաք շրջաններից մեկում, այստեղ կարելի է համդիպել Կենտրոնական Եվրոպայի համար այնպիսի անսովոր տեսակներ, ինչպիսիք են նշենին, արմավենին և նույնիսկ մեկ ձիթենի։

Հայդելբերգում հանդիպում է թութակի ամենակենսունակ տեսակներից մեկը՝ Psittacula krameri։ Այստեղ ապրում է նաև Եվրոպայում միակ բադատեսակը, որ գրանցված է Կարմիր գրքում՝ Anser cygnoides։

Վարչական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգը Ռեյն-Նեկար շրջանի վարչական կենտրոնն է։ Չնայած դրան` քաղաքը առանձին շրջան է ներկայացնում գերմ.՝ Stadtkreis:

Քաղաքը բաժանված է 14 շրջանների (Altstadt, Bergheim, Boxberg, Emmertsgrund, Handschuhsheim, Kirchheim, Neuenheim, Pfaffengrund, Rohrbach, Schlierbach, Südstadt, Weststadt, Wieblingen, Ziegelhausen)։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախապատմական շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1907 թվականին Հայդելբերգի մերձակա Մաուեր բնակավայրում հայտնաբերվել են մարդկային մնացորդներ, որը 600.000 տարեկան էր։ Գտածոն անվանվեց «հայդելբերգյան մարդ»։

Հայլիհենբերգ սարի վրա հայտնաբերվել են քարեդարյան կացարաններ։

Միջին դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգի մասին առաջին գրավոր վկայությունը վերաբերում է 1196 թվականին, սակայն քաղաքի շատ մասեր բնակեցված են եղել դրանից շատ առաջ` 6-8-րդ դարերում։ 1225 թվականին առաջին անգամ հիշատակվում է Հայդելբերգի ամրոցը։

1386 թվականին հիմնվել է Հայդելբերգի համալսարանը։

Միջնադարում Հայդելբերգը եղել է Պֆալց կոմսության նստավայրը։

Նոր ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեսնամյա պատերազմի առաջին փուլում տուժեց նաև Հայդելբերգը։ 1622 թվականին Հայդելբերգը նվաճել է կայսրական ֆելդմարշալ կոմս Տիլին։ Տիլին տիրում է Պալատինի գրադարանին, որը 1623 թվականին հերցոգ Մաքսիմիլիան 1-ին Բավարացին նվիրել էր Գրիգորի 15-րդ պապին։ Վերջինս այն միացրել էր Վատիկանի գրադարանին։

Հայդելբերգը 1689 թվականին,ապա 1693 թվականին նվաճվում և ավերվում է ֆրանսիացիների կողմից։ Մասամբ պայթեցվում է նաև ամրոցը։ Դրանից հետո ամրոցն ավերելուց անմասն չեն մնում և քաղաքի բնակիչները, ովքեր ամրոցի քարերն օգտագործում են պատերազմից ավերված իրենց տները վերականգնելու համար։

1720 թվականին կուրֆյուրստի նստավայրը տեղափոխվում է Մանհայմ. այդ ժամանակվանից Հայդելբերգը կորցնում է իր քաղաքական նշանակությունը։

1803 թվականին գերմանական պատգամավորների որոշմամբ Հայդելբերգը Ռեյնի աջ ափին գտնվող տարածքների հետ մտնում է Բադենի կուրֆյուրստության կազմ։

1840 թվականին Մանհայմը և Հայդելբերգը միացվում են երկաթուղով. դա Բադենի առաջին երկաթուղին էր։

Նորագույն շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1944 թվականին Հայդելբերգում գործարկվում է գերմանական առաջին ցիկլատրոնը։

1972 թվականին քաղաքում անցկացվել են ամառային պարալիմպիկ խաղերը։

Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգում շատ վաղ է տարածվել ռեֆորմացիան։ Չնայած բնակչությունը ընդունում էր Մարտին Լյութերի գաղափարախոսությունը, կուրֆյուրստ Օտտո Հենրին 1556 թվականին ընդունում է Ժան Կալվինի ռեֆորմացիան։ Այդպիսով` Հայդելբերգը երկար ժամանակ բողոքական քաղաք էր։ 17-րդ դարում քաղաքը մասամբ կաթոլիկացվում է։

Քաղաքային իշխանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքային խորհուրդը բաղկացած է 40 անդամներից, որոնք աշխատում են հասարակական հիմունքներով։ Խորհուրդն ընտրվում է հինգ տարի ժամկետով։

Հայդելբերգի քույր քաղաքներն են.

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգը զարգացած տնտեսությամբ և ենթակառուցվածքներով քաղաք է։ Գործազրկության մակարդակը նշանակալիորեն ցածր է երկրի միջին մակարդակից (4 %, 2003)։ Աշխատունակ բնակչության 21 %-ը զբաղված է արտադրական ոլորտում, 18 %-ը` առևտրի, 61 %-ը` այլ ծառայություններում։

Հայդելբուրգում են գտնվում խոշոր մի քանի ընկերություններ` Heidelberger Druckmaschinen, HeidelbergCement և այլն։

Շրջանի ամենախոշոր գործատուն Հայդելբերգի համալսարանն է։

Տրանսպորտ և հաղորդակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքի արևմտյան մասով անցնում է A5 ավտոմայրուղին (Ալսֆելդ-Ռեյնի Վայլ)։ Մեկ այլ մայրուղի` A656, կապում է Հայդելբերգը Մանհայմին։

2003 թվականի դեկտեմբերի 14-ից սկսել է գործել Ռեյն-Նեկար երկաթուղին (գերմ.՝ S-Bahn RheinNeckar), որը կապում է Հայդելբերգը շրջանի այլ քաղաքներին։ Քաղաքով են անցնում տարբեր ծայրամասեր գնացող գնացքներ` Շտուտգարտ - Քյոլն, Ցյուրիխ - Ֆրանկֆուրտ, Շտուտգարտ - Համբուրգ, Զալցբուրգ - Ֆրանկֆուրտ, Շտուտգարտ - Դորտմունդ, Կարլսրուե - Շտրալզունդ։

Տրամվայի առաջին գիծը քաղաքում գործարկվել է 1902 թվականին։ Բացի տրամվայի չորս գծերից` քաղաքով է անցնում տարածքի OEG երկաթգիծը (Հայդելբերգ - Մանհայմ - Վայնհայմ)։

Լեռնային երկաթգիծը, որ սկսել է աշխատել 1890 թվականից, և որը միացնում է ամրոցը Մոլկենկուր կայարանին և Քյոնիգշտուլ լեռնագագաթին, քաղաքի տեսարժան վայրերից է։

Կրթություն և գիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգի համալսարան (գերմ.՝ Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg), հիմնադրվել է 1386 թվականին։ Գերմանիայում ամենահինն է և աշխարհում ամենահեղինակավոր համալսարաններից մեկը։
Հայդելբերգի բարձրագույն դպրոց (գերմ.՝ Fachhochschule Heidelberg), հիմնադրվել է 1969 թվականին։
Մանկավարժական ինստիտուտ (գերմ.՝ Pädagogische Hochschule Heidelberg), հիմնադրվել է 1962 թվականին, 1971 թվականից գիտական ինստիտուտ է։
Եկեղեցական երաժշտության ինստիտուտ (գերմ.՝ Hochschule für Kirchenmusik Heidelberg), հիմնադրվել է 1931 թվականին Բադենի բողոքական եկեղեցուն կից։
Հրեական մշակույթի և կրոնի ինստիտուտ (գերմ.՝ Hochschule für Jüdische Studien Heidelberg), հիմնադրվել է 1979 թվականին։

Գիտական հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգը Գերմանիայի գիտական խոշորագույն կենտրոններից է։ Այստեղ գործում են գիտական բազմաթիվ ինստիտուտներ` գերազանցապես կենսաբանական ուղղվածության։

Քաղցկեղի հետազոտության գերմանական կենտրոն (գերմ.՝ DKFZ)
Մոլեկուլյար կենսաբանության եվրոպական լաբորատորիա (գերմ.՝ EMBL)
Մաքս Պլանկի գիտական ընկերության ինստիտուտներ
Միջազգային իրավունքի ինստիտուտ (գերմ.՝ Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht)
Միջուկային ֆիզիկայի ինստիտուտ (գերմ.՝ Max-Planck-Institut für Kernphysik)
Աստղագիտության ինստիտուտ (գերմ.՝ Max-Planck-Institut für Astronomie)
Բժշկական հետազոտությունների ինստիտուտ (գերմ.՝ Max-Planck-Institut für medizinische Forschung)

1892 թվականի մարտի 4-ին Հայդելբերգի աստղադիտարանի աստղագետ Մաքս Վոլֆը հայտնաբերել է Հայդելբերգի աստերոիդը։ Աստերոիդը անվանվել է քաղաքի պատվին, որի մերձակայքում գտնվել է աստղադիտարանը։

Մշակույթ, տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքի մշակութային հարուստ կյանքը բացատրվում է նաև այն հանգամանքով, որ Հայդեբերգը ուսանողական քաղաք է։ Քաղաքում գործում են բազմաթիվ թատրոններ, մշակութային կենտրոններ և իհարկե, գիշերային ակումբներ։

1995 թվականին բացվել է «Կարլստոր կայարան» կենտրոնը. նախկին կայարանը ներկայումս մշակութային կենտրոն է` իր թատերական ստուդիայով, կինոթատրոնով։ Կենտրոնում անցկացվում են ցուցահանդեսներ, համերգներ, քաղաքական թեմայով գիտաժողովներ ու քննարկումներ, գրական հանդիպումներ։

Թատրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգի քաղաքային թատրոն (գերմ.՝ Theater der Stadt Heidelberg), ներկայացնում է դրամատիկական և օպերային բեմադրություններ։
Հայդելբերգի թատերական ազատ միավորում (գերմ.՝ Freier Theaterverein Heidelberg e. V)
Հայդելբերգի երաժշտական թատրոն
Երիտասարդական թատրոն Zwinger 3 և թատերական ստուդիա
Romanischer Keller.
Stephge junges theater Pfaffengrund.
Taeter-Theater
Թատերական ընկերություն Volksbühne (գերմ.՝ Theatergemeinde Volksbühne Heidelberg e. V.)
Թատերական վարպետանոց (գերմ.՝ Theaterwerkstatt Heidelberg)
Թատրոն «Ճանապարհին» (գերմ.՝ UnterwegsTheater)
Zimmertheater Heidelberg

Նոյեմբերին քաղաքում անցկացվում է միջազգային ամենամյա Մանհայմ - Հայդելբերգ կինոփառատոնը (գերմ.՝ Internationales Filmfestival Mannheim-Heidelberg)։

Թանգարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ շրջանի թանգարան
Բոնսայ թանգարան (գերմ.՝ Bonsai-Museum)
Կարլ Բոշի թանգարան (գերմ.՝ Bonsai-Museum)
Դեղատնային գործի գերմանական թանգարան (գերմ.՝ Deutsches-Apotheken-Museum)
Փաթեթավորման գերմանական թանգարան (գերմ.՝ Deutsches Verpackungs-Museum)
Ֆրիդրիխ Էբերտի տուն-թանգարան (գերմ.՝ Friedrich-Ebert-Gedenkstätte)
Կիրհեյմի տարածքային թանգարան (գերմ.՝ Heimatmuseum Kirchheim)
Ռորբախի տարածքային թանգարան (գերմ.՝ Heimatmuseum Rohrbach)
Ցիգելհաուզենի տարածքային թանգարան (գերմ.՝ Bonsai-Museum)
Կուրպֆալցի թանգարան (գերմ.՝ Kurpfälzisches Museum)
Սրբազան արվեստի և լիթուրգիայի թանգարան (գերմ.՝ Museum für sakrale Kunst und Liturgie)
Երկրաբանական թանգարան
Պրիմիտիվ արվեստի թանգարան (գերմ.՝ Museum Haus Cajeth)
Համալսարանական նախկին բանտ (գերմ.՝ Studentenkarzer). պատերին պահպանված գրություններով կարելի է պատկերացում կազմել Առաջին համաշխարհային պատերազմին նախորդող շրջանի ուսանողական կյանքի մասին (վերջին բանտարկյալը բանտը լքել է 1914 թվականին)։
Մարքս Բերկի տեքստիլի թանգարան (գերմ.՝ Textilsammlung Max Berk)
Գնչուական սինտի և ռոմա ցեղերի մշակույթի կենտրոն և թանգարան (գերմ.՝ Dokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma)
Համալսարանական թանգարան (գերմ.՝ Universitätsmuseum)
Ազգագրական թանգարան (գերմ.՝ Völkerkundemuseum)
Կենդանաբանական թանգարան և այգի
Մանեսի օրեսգիրք (գերմ.՝ Der Codex Manesse), միջնադարյան ամենանշանավոր ձեռագիր մատյանը գերմաներենով։ Ստեղծվել է 1300 թվականին։ Ներկայումս պահվում է Հայդելբերգի համալսարանի գրադարանում։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդելբերգը գերմանական քիչ քաղաքներից է, որտեղ պահպանել են հին կառույցները` գրեթե չտուժելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից։ Դա տեղի է ունեցել շնորհիվ այն բանի, որ ամերիկացիները նախապես ծրագրել էին Հայդելբերգում ձևավորել իրենց շտաբը։ 2004 թվականին Հայդելբերգի Հին քաղաքը (գերմ.՝ Altstadt) համաշխարհային ժառանգություն հռչակելու հայտ է ներկայացվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, սակայն հայտը մերժվել է 2007 թվականին^[6]։ Հին քաղաքում է գտնվում քաղաքի տեսարժան վայրերի մեծ մասը։ Դրանցից առանձնանում են հետևյալ կառույցները.

Հայդելբերգի ամրոց։ Քաղաքի խորհրդանիշն է, «Գերմանիայի ամենանշանավոր ավերակները»։
Համալսարանական գրադարան
Եկեղեցիներ
- Սուրբ հոգու եկեղեցի
- Ճիզվիտների եկեղեցի
- Սուրբ Պետրոսի եկեղեցի
- Նախախնամության եկեղեցի
Նեկարի հին կամուրջ
«Ասպետի մոտ» հյուրանոց (գերմ.՝ «Hotel zum Ritter»), 1592
Bergfriedhof գերեզմանոց, ուր գտնվում է Ֆրիդրիխ Էբերտի գերեզմանը։
«Փիլիսոփաների ճանապարհ» (գերմ.՝ Philosophenweg)
Նոյբուրգի աբբայություն
Քյոնիգշտուլ լեռան աստղադիտարան
Հայլիհենբերգ լեռ
Հայլիհենբերգ լեռան բացօթյա ամֆիթատրոն, որը կառուցվել է 1930-ական թվականներին (գերմ.՝ Heidelberger Thingstätte)

Կազմակերպվող միջոցառումների ժամանակացույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարտ - ապրիլ — «Հայդելբերգյան գարուն» երաժշտական փառատոն
Մարտ - ապրիլ — Զատկական ձվերի միջազգային տոնավաճառ (գերմ.՝ Internationaler Ostereiermarkt Heidelberg)
Ապրիլի վերջին հանգստյան օրեր — Կիսամարաթոն
Մայիս — Մեսպլատցի գարնանային տոնավաճառ
Հուլիս — Գերմանաամերիկյան ազգային տոն Patrick-Henry-Village (գերմ.՝ Deutsch-Amerikanisches Volksfest in der Patrick-Henry-Village)
Հուլիս - օգոստոս — Հայդելբերգի ամրոցի փառատոն (գերմ.՝ Heidelberger Schlossfestspiele)
Սեպտեմբեր — Հայդելբերգյան աշուն
Հոկտեմբեր — Աշնանային տոնավաճառ
Հոկտեմբեր - նոյեմբեր Հայդելբերգի թատերական օրեր` «Enjoy Jazz»
Նոյեմբեր — Մանհայմ - Հայդելբերգ միջազգային կինոփառատոն (գերմ.՝ Internationales Filmfestival Mannheim-Heidelberg)
Նոյեմբեր - դեկտեմբեր — Ամանորյա տոնավաճառ հին քաղաքում

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2022 (գերմ.) — DESTATIS, 2023.
↑ Вишлёв О. В., Стрелецкий В. Н. Гейдельберг // Большая Российская энциклопедия. — Т. 29.
↑ Гейдельберг // Большая Советская энциклопедия. — Т. 35.
↑ Ф. Л. Агеенко. Словарь собственных имён русского языка. — Мир и образование, 2010.
↑ Суперанская А. В. Словарь географических названий. — М.: АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2013. — 208 с. — С. 34.
↑ [1] Протокол 31-й сессии международного комитета ЮНЕСКО, стр. 28.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայդելբերգ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 156)։

[_058fb82355c35590-1] Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2022 (գերմ.) — DESTATIS, 2023.

[2] Вишлёв О. В., Стрелецкий В. Н. Гейдельберг // Большая Российская энциклопедия. — Т. 29.

[3] Гейдельберг // Большая Советская энциклопедия. — Т. 35.

[4] Ф. Л. Агеенко. Словарь собственных имён русского языка. — Мир и образование, 2010.

[5] Суперанская А. В. Словарь географических названий. — М.: АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2013. — 208 с. — С. 34.

[6] [1] Протокол 31-й сессии международного комитета ЮНЕСКО, стр. 28.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]