Դիտել Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ երկիր}}
{{Ռուսաստանի պատմություն}}
{{ԽՍՀՄ պատմություն}}
'''Խորհրդային Միություն''', պաշտոնապես՝ '''Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն''' ('''ԽՍՀՄ'''), նախկին դաշնային սոցիալիստական կոմունիստական պետություն [[Եվրասիա]]յում, որը կազմավորվել է 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին և կազմալուծվել 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին։ Անվանապես մի քանի [[ԽՍՀՄ հանրապետություններ|ազգային հանրապետություններից]] բաղկացած [[դաշնություն|դաշնային միավորում էր]], իսկ գործնականում կառավարությունն ու տնտեսությունը խիստ կենտրոնացված էին, ընդհուպ մինչև պետության փլուզումը։ ԽՍՀՄ-ն միակուսակցական պետություն էր մինչև 1990 թվականը, որը կառավարում էր [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն|Կոմունիստական կուսակցությունը]]։ Մայրաքաղաքը [[Մոսկվա]]ն էր, իսկ տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծ հանրապետությունը՝ [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը։ Խոշոր քաղաքների թվում էին [[Լենինգրադ]]ը (ՌԽՖՍՀ), [[Կիև]]ը ([[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական ԽՍՀ]]), [[Մինսկ]]ը ([[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Բելառուսական ԽՍՀ]]), [[Տաշքենդ]]ը ([[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկական ԽՍՀ]]), [[Ալմա-Աթա]]ն ([[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախական ԽՍՀ]]) և [[Նովոսիբիրսկ]]ը (ՌԽՖՍՀ)։ Իր գոյության տարիներին աշխարհի խոշորագույն պետությունն էր, որի տարածքը կազմում էր 22 402 200 կմ<math>^2</math> և ընդգրկված էր 11 [[ժամային գոտի]]ներում։

Խորհրդային Միության արմատները ձգվում են 1917 թվականի [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն]], երբ [[բոլշևիկներ]]ը [[Վլադիմիր Լենին]]ի գլխավորությամբ տապալեցին [[Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարություն|ժամանակավոր կառավարությանը]], որն ավելի վաղ՝ [[Փետրվարյան հեղափոխություն]]ից հետո, փոխարինման էր եկել [[Ռոմանովներ|Ռոմանովների արքայատոհմին]]։ Նրանք հիմնադրեցին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ռուսական Խորհրդային Հանրապետություն]]ը՝ աշխարհում սահմանադրորեն ամրագրված առաջին սոցիալիստական պետությունը։ Բոլշևիկների ([[Կարմիր բանակ]]) և [[Սպիտակ բանակ|հակաբոլշևիկյան ուժերի]] միջև սրված հարաբերությունները նախկին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] տարածքում վերածվեցին [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմ]]ի։ Հակաբոլշևիկյան ուժերի մեջ ամենամեծ խմբակցությունը [[Սպիտակ շարժում|Սպիտակ գվարդիան]] էր։ Վերջինս ներգրավված էր բոլշևիկների նկատմամբ դաժան հակակոմունիստական բռնաճնշումների մեջ, որն առավել հայտնի է [[Սպիտակ տեռոր (Ռուսաստան)|Սպիտակ տեռոր]] անվամբ։ Կարմիր բանակը տարածվեց և տեղի բոլշևիկներին օգնեց վերցնելու իշխանությունը՝ ստեղծելով [[Սովետ (խորհուրդ)|սովետներ]], [[Կարմիր տեռոր]]ի միջոցով ճնշելով նրանց քաղաքական ընդդիմախոսներին և ապստամբ գյուղացիներին։ 1922 թվականին իշխանության բալանսը փոխվեց, և բոլշևիկները հաղթանակ տարան՝ ձևավորելով Խորհրդային Միությունը, որի կազմում էին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ռուսական]], [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան]], [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական]] և [[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ները։ Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո՝ Լենինի կառավարությունը ներկայացրեց [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն]]ը (ՆԷՊ), որը ենթադրում էր մասնակի վերադարձ [[ազատ շուկա|ազատ շուկայական հարաբերություններ]]ին և [[Մասնավոր սեփականություն|մասնավոր սեփականության]]ը։ Դա հանգեցրեց տնտեսական վերելքի։

[[1924]] թվականին [[Վլադիմիր Լենինի մահ և թաղում|Լենինի մահից]] հետո իշխանության եկավ [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, որը [[ԽՄԿԿ|Կոմունիստական կուսակցության]] ներսում ճնշեց իր քաղաքական բոլոր հակառակորդներին և երկրում հաստատեց վարչահրամայական տնտեսական համակարգ։ Ծայրահեղ բռնի միջոցներով Ստալինը երկիրը ենթարկեց արագ [[Արդյունաբերականացումը ԽՍՀՄ-ում|ինդուստրացման]] և հարկադիր [[Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում|կոլեկտիվացման]], որը, չնայած զգալի տնտեսական աճին, 1932–1933 թվականներին երկրի տարբեր հատվածներում հանգեցրեց [[Սով ԽՍՀՄ-ում (1932-1933)|արհեստական սովի]] և ընդարձակեց [[ԳՈւԼԱԳ]]-ի ուղղիչ-աշխատանքային գաղութների համակարգը, որը ձևավորվել էր դեռևս 1918 թվականին։ Ստալինը նաև տառապում էր քաղաքական պարանոյայով, որի պատճառով 1930-ական թվականներին իրականացվում էին [[1930-ականների բռնաճնշում|զանգվածային բռնաճնշումներ]] («Մեծ զտում»), որն արտահայտվում էր Ստալինի հակառակորդներին կուսակցության շարքերից հեռացնելով և մեկուսացնելով, բարձրաստիճան զինվորականների, Կոմունիստական կուսակցության անդամների և խորհրդային հասարակ քաղաքացիների զանգվածային ձերբակալություններով, որոնք այնուհետև ուղարկվում էին ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներ կամ էլ մահվան էին դատապարտվում։

[[1939]] թվականի [[օգոստոսի 23]]-ին՝ [[Արևմուտք (քաղաքականություն)|արևմտյան տերությունների]] հետ հակաֆաշիստական դաշինք կազմելու անհաջող ջանքերից հետո, Խորհրդային Միությունը [[Նացիստական Գերմանիա]]յի հետ կնքեց [[Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)|չհարձակման պայմանագիր]] («Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ»), որի գաղտնի արձանագրությունների պայմաններին համապատասխան՝ երկու տերությունները, որպես դաշնակիցներ, [[Արևելյան Եվրոպա]]ն բաժանեցին ազդեցության գոտիների, մասնավորապես ռուսական բանակը բռնազավթեց Արևելյան Լեհաստանը, [[Բալթյան երկրների բռնակցումը Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից|Բալթյան Հանրապետությունները]] (Էստոնիա, Լատվիա, Լիտվա) և այլ տարածքներ։ Այնուամենայնիվ, [[1941]] թվականի [[հունիս]]ին Գերմանիան լայնամասշտաբ ռազմական գործողություն սկսեց նախկին դաշնակցի դեմ ([[Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)|«Բարբարոսա» գործողություն]])։ [[Առանցքի ուժեր]]ին դիմակայելու համար Խորհրդային Միությունը մարդկային խոշոր կորուստներ էր կրում։ Այդուհանդերձ, պատերազմում շրջադարձային դարձավ [[Ստալինգրադի ճակատամարտ|Ստալինգրադը]], որտեղ Նացիստական բանակը ջախջախվեց։ Ի վերջո, 1945 թվականի մայիսի 9-ին կարմիրբանակայիններին հաջողվում է հասնել մինչև [[Բեռլին]] և հաղթանակ տանել [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի եվրոպական ճակատում։ Կարմիր բանակի գրաված տարածքներում հիմնվեցին այսպես կոչված [[Սոցիալիստական ճամբար]]ի [[Արբանյակ պետություն|«արբանյակ» պետությունները]]։ Հետպատերազմական աշխարհաքաղաքական պայմաններում՝ [[1947]] թվականին սկսվեց [[Սառը պատերազմ]]ի ժամանակաշրջանը, մի կողմից՝ ԽՍՀՄ և սոցիալիստական ճամբարի երկրների և մյուս կողմից՝ Արևմուտքի ([[Միացյալ Նահանգներ]], [[ՆԱՏՕ]]-ի դաշնակիցներ և այլք) երկրների միջև։ Սառը պատերազմի պայմաններում Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը հռչակվեցին որպես [[գերտերություն]]ներ։

[[1953]] թվականին՝ [[Իոսիֆ Ստալինի մահ և թաղում|Ստալինի մահից]] հետո, [[Նիկիտա Խրուշչով]]ի ղեկավարությամբ երկրում սկսվեց նոր ժամանակաշրջան, որն առավել հայտնի դարձավ [[Խրուշչովյան ձնհալ|«Խրուշչովյան ձնհալ»]] անվամբ։ Վերջ տրվեց Ստալինի օրոք ձևավորված [[անձի պաշտամունք]]ին, համաներում շնորհվեց բազմաթիվ աքսորյալների, թուլացվեց ամբողջատիրական համակարգը։ Երկիրը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ, միլիոնավոր գյուղացիներ տեղափոխվեցին արդյունաբերական քաղաքներ։ ԽՍՀՄ-ը շուտով գլխավորեց [[տիեզերական մրցավազք]]ը` հաջողությամբ բաց տիեզերք ուղարկելով [[Սպուտնիկ 1|առաջին արբանյակը]] և [[Յուրի Գագարին|առաջին մարդուն]]։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ-ն առաջին [[ավտոմատ միջմոլորակային կայան]]ն ուղարկեց հարևան մոլորակ՝ [[Վեներա (մոլորակ)|Վեներա]]։ 1970-ական թվականների վերջին խորհրդա-ամերիկյան հարաբերություններում նկատվեց լարվածության թուլացում, որը սակայն վերականգնվեց 1979 թվականին, երբ [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Խորհրդային Միությունն իր զորքերը մտցրեց Աֆղանստան]]։ Պատերազմը խլեց տնտեսական մեծ ռեսուրսներ, իսկ լարվածությունն էլ ավելի մեծացավ, երբ [[Միացյալ Նահանգներ]]ն սկսեց ռազմական օգնություն տրամադրել [[Մոջահեդ]]ներին։

1980-ականների կեսերին ԽՍՀՄ վերջին առաջնորդ [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը փորձում էր բարեփոխումների միջոցով առավել ազատականացնել տնտեսությունը և երկրի սոցիալ-քաղաքական վիճակը՝ առաջ քաշելով [[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|«Պերեստրոյկայի»]] (''վերակառուցում'') և [[Գլասնոստ|«Գլասնոստի»]] (''հրապարակայնություն'') քաղաքականությունները։ Նպատակն էր պահպանել Կոմունիստական կուսակցության մենաշնորհային դիրքը և միաժամանակ շտկել ահագնացող տնտեսական լճացումը։ Սառը պատերազմն իր մայրամուտին հասավ հենց Գորբաչովի պաշտոնավարման ընթացքում, իսկ 1989 թվականին Արևելյան Եվրոպայի [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության]] անդամ երկրները տապալեցին իրենց մարքսիստ-լենինիստական ռեժիմները։ Վերջ դրվեց [[Երկաթե վարագույր|«Երկաթե վարագույրին»]]։ Սա նաև հանգեցրեց ԽՍՀՄ ներսում ազգայնական և անջատողական բուռն շարժումների վերելքին։ Կենտրոնական իշխանությունները նախաձեռնեցին ԽՍՀՄ-ն պահպանելու [[համամիութենական հանրաքվե]], որը բոյկոտեցին [[Բալթյան երկրներ|Բալթյան հանրապետությունները]], [[Հայաստան]]ը, [[Վրաստան]]ը և [[Մոլդովա]]ն, ինչի հետևանքով ընտրողների մեծամասնությունը կողմ արտահայտվեց ԽՍՀՄ պահպանմանը՝ որպես «իրավահավասար ինքնիշխան հանրապետությունների նորացված դաշնություն»։ 1991 թվականի օգոստոսին ԽՍՀՄ իշխանության պահպանողական թևը [[Պետական հեղաշրջում|պետհեղաշրջում]] կազմակերպեց ([[Օգոստոսյան պուտչ|«Օգոստոսյան պուտչ»]]), որը ձախողվեց։ Պետական հեղաշրջման ճնշման գործում մեծ դերակատարություն է ունեցել Ռուսաստանի առաջին նախագահ [[Բորիս Ելցին]]ը։ Արդյունքում, Կոմունիստական կուսակցության գործունեությունն արգելվեց։ [[1991]] թվականի [[դեկտեմբերի 25]]-ին Գորբաչովը հրաժարական տվեց, միութենական մնացած հանրապետությունները դուրս եկան Խորհրդային Միության կազմից և սկսեցին հանդես գալ որպես հետխորհրդային անկախ պետություններ։ [[Ռուսաստանի Դաշնություն]]ը (նախկինում՝ ՌԽՖՍՀ) ստանձնեց Խորհրդային Միության իրավահաջորդությունը։ Խորհրդային Միությունը [[ԽՍՀՄ փլուզում|պաշտոնապես կազմալուծվեց]] [[1991]] թվականի [[դեկտեմբերի 26]]-ին։

Խորհրդային Միությունը գրանցել է սոցիալ-տեխնոլոգիական բազմաթիվ ձեռքբերումներ ու նորարարություններ, հատկապես ռազմական ոլորտում։ Նա կարող էր պարծենալ աշխարհում երկրորդ տնտեսությամբ և խոշորագույն մշտական բանակով<ref name="theodora.com">{{Cite web |title=GDP – Million – Flags, Maps, Economy, Geography, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System |url=http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612163518/https://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |archive-date=2018 թ․ հունիսի 12 |access-date=2018 թ․ օգոստոսի 29}}</ref><ref>Scott and Scott (1979) p.&nbsp;305</ref><ref>{{Cite web |title=October 30, 1961 – The Tsar Bomba: CTBTO Preparatory Commission |url=https://www.ctbto.org/specials/testing-times/30-october-1961-the-tsar-bomba |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160319201753/http://ctbto.org/specials/testing-times/30-october-1961-the-tsar-bomba/ |archive-date=2016 թ․ մարտի 19 |access-date=2018 թ․ օգոստոսի 29}}</ref>։ Խորհրդային Միությունը [[Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիր|հանդիսանում էր]] [[Միջուկային զենք ունեցող երկրների ցանկ|միջուկային հինգ երկրներից]] մեկը։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ-ն [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի]] մշտական անդամներից մեկն էր ու անդամակցում էր [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ]]-ին, [[Արհմիությունների համաշխարհային ֆեդերացիա]]յին, [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցության կազմակերպությանը]] և [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պակտին]]։

Մինչև իր փլուզումը՝ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո շուրջ չորս տասնամյակ, [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի հետ միասին ԽՍՀՄ-ն ուներ [[Գերտերություն|գերտերության]] կարգավիճակ։ Երբեմն կոչվելով [[Խորհրդային կայսրություն|«Խորհրդային կայսրություն»]]՝ իր [[Հեգեմոնիա|ազդեցության տակ էր պահում]] [[Կենտրոնական Եվրոպա|Կենտրոնական]] և [[Արևելյան Եվրոպա]]ն, իսկ շնորհիվ ռազմական ու տնտեսական հզորության, [[պրոքսի պատերազմ]]ների, [[զարգացող երկրներ]]ի վրա իր ազդեցության, ինչպես նաև տիեզերական տեխնոլոգիաների և ռազմական արդյունաբերության ոլորտներում գիտական ուսումնասիրությունների ֆինանսավորման՝ նաև ողջ աշխարհի վրա<ref name="auto3">{{Cite web |date=1992 թ․ հունիսի 15 |title=The Soviet Union and the United States – Revelations from the Russian Archives {{!}} Exhibitions – Library of Congress |url=https://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170915012329/http://www.loc.gov/exhibits/archives/sovi.html |archive-date=2017 թ․ սեպտեմբերի 15 |access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 12 |website=www.loc.gov}}</ref><ref name="auto22">{{Cite book |author1=Wheatcroft, S. G. |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |title=Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 |author2=Davies, R. W. |author3=Cooper, J. M. |publisher=Economic History Review |year=1986 |isbn=978-0-7190-4600-1 |volume=39 |pages=30–2 |issue=2}}</ref>։

== Անվան ստուգաբանություն ==
«Советский» բառի հիմքում ընկած է ռուսերեն «совет» բառը, որը նշանակում է «սովետ, խորհուրդ»<ref>{{Cite web |last=Ղարիբյան |first=Արարատ |title=Ռուս-հայերեն բառարան |url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=37&dt=RU_HY&query=%25D1%2581%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25B5%25D1%2582 |accessdate=2022 թ․ մարտի 9 |website=www.nayiri.com}}</ref>։ Առաջացել է սլավոնական նախալեզվի «vět-iti» («տեղեկացնել») բայական հիմքից։

Ռուսաստանի պատմության ընթացքում որոշ մարմիններ կոչվել են [[Սովետ (խորհուրդ)|սովետներ]] (խորհուրդներ)։ [[Ռուսական կայսրություն]]ում 1810-1917 թվականներին գործած [[Ռուսական կայսրության պետական խորհուրդ|Պետական խորհուրդը]] 1905 թվականի ապստամբությունից հետո սկսել է կոչվել [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|Մինիստրների խորհուրդ]]<ref name="americana">{{Cite web |last=Klein |first=Henri F. |year=1920 |title=Soviet}}</ref>։

«[[Վրացական գործ]]»-ի ժամանակ [[Վլադիմիր Լենին]]ը, կանխատեսելով [[Իոսիֆ Ստալին]]ի և նրա կողմնակիցների՝ [[Մեծ Ռուսաստան]] ունենալու էթնիկ շովինիստական նկրտումները, այդ ազգային պետություններին կոչ արեց միանալ Ռուսաստանին՝ որպես մեծ միության կիսանկախ մասեր, որը նախապես անվանեց Եվրոպայի և Ասիայի սովետական երկրների միություն ({{lang-ru|Союз Советских Республик Европы и Азии}}){{sfnm|1a1=Fischer|1y=1964|1p=608|2a1=Lewin|2y=1969|2p=50|3a1=Leggett|3y=1981|3p=354|4a1=Volkogonov|4y=1994|4p=421|5a1=Service|5y=2000|5p=455|6a1=White|6y=2001|6p=175}}։ Սկզբից Ստալինը դեմ էր այդ առաջարկին, բայց հետո ընդունեց, թեև Լենինի համաձայնությամբ փոխեց անվանումը՝ «Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն» (ՍՍՀՄ). բոլոր հանրապետությունները ձևավորվել են որպես սոցիալիստական սովետներ և մինչև [[1936]] թվականը կառուցվածքային փոփոխություններ չեն կրել։ Որոշ հանրապետությունների մայրենի լեզվում «սովետ» բառը փոխարինվեց «խորհուրդ» բառով։

Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության փոխարեն սկսեցին ավելի հաճախ օգտագործել ՍՍՀՄ հապավումը, որը հայտնի դարձավ ամբողջ աշխարհում։ Խորհրդային պետության այլ կարճ ձևերից են Խորհրդային Միությունը (Սովետական Միություն) և ԽՍՀ Միություն (ՍՍՀ Միություն)։

Անգլալեզու մամուլում պետությունն անվանում էին «Soviet Union» կամ «USSR», ֆրանսիականում՝ «Union soviétique» կամ «URSS», գերմանականում՝ «Sowjetunion» կամ «UdSSR»։ Անգլախոս աշխարհում Խորհրդային Միությանը ոչ պաշտոնապես անվանում էին նաև Ռուսաստան, իսկ քաղաքացիներին՝ ռուսներ<ref name="OXRussian">{{Cite web |title=Russian |url=https://en.oxforddictionaries.com/definition/russian |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171010070656/https://en.oxforddictionaries.com/definition/russian |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 10 |access-date=2017 թ․ մայիսի 9 |publisher=Oxford University Press |quote=historical (in general use) a national of the former Soviet Union.}}</ref>, թեև դա սխալ էր, քանի որ Ռուսաստանը Խորհրդային Միության հանրապետություններից միայն մեկն էր<ref name="MWRussia">{{Cite encyclopedia |title=Russia |encyclopedia=Merriam-Webster |url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Russia |access-date=2017 թ․ մայիսի 10 |date=2017 թ․ մայիսի 10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170606105510/https://www.merriam-webster.com/dictionary/Russia |archive-date=2017 թ․ հունիսի 6 |url-status=live}}</ref>։ Աշխարհի մնացած երկրներում ևս հաճախ էին կիրառում երկրի և քաղաքացիների այս սխալ անվանումները։

== Աշխարհագրություն ==
{{Main|ԽՍՀՄ աշխարհագրություն}}
Խորհրդային միության տարածքը կազմել է 22 402 200 կմ<math>^2</math> և եղել աշխարհի խոշորագույն պետությունը<ref name=":0">Television documentary from CC&C Ideacom Production, "Apocalypse Never-Ending War 1918–1926", part 2, aired at Danish DR K on 22 October 2018.</ref>. կարգավիճակ, որն ավելի ուշ փոխանցվել է նրա իրավահաջորդ պետությանը՝ [[Ռուսաստան]]ին<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia Russia – Encyclopædia Britannica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080426065826/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia |date=26 April 2008 }}. Britannica.com (27 April 2010). Retrieved on 29 July 2013.</ref>։ Զբաղեցրել է [[Երկիր|Երկրագնդի]] ցամաքային տարածքի մեկ վեցերորդ մասը, իսկ չափսերով համեմատելի եղել [[Հյուսիսային Ամերիկա]] մայրցամաքի հետ<ref>{{Cite web |author=Virginia Thompson |title=The Former Soviet Union: Physical Geography |url=http://pages.towson.edu/thompson/courses/regional/reference/sovietphysical.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120915090942/http://pages.towson.edu/thompson/Courses/Regional/Reference/SovietPhysical.pdf |archive-date=2012 թ․ սեպտեմբերի 15 |access-date=2016 թ․ մարտի 24 |publisher=Towson University: Department of Geography & Environmental Planning}}</ref>։ ԽՍՀՄ արևմտյան հատվածը, որը գտնվում էր [[Եվրոպա]] աշխարհամասի տարածքում և զբաղեցնում էր պետության տարածքի մեկ քառորդը, եղել է ԽՍՀՄ մշակութային ու տնտեսական կենտրոնը։ [[Ասիա]]յում գտնվող արևելյան հատվածը, որն արևելքում հասնում էր մինչև [[Խաղաղ օվկիանոս]], իսկ հարավում՝ [[Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Աֆղանստան]], բացառությամբ [[Կենտրոնական Ասիա]]յի որոշ շրջանների, խիտ բնակեցված չէր։ Խորհրդային միության ծայր արևելքից մինչև ծայր արևմուտք երկարությունը կազմել է մոտավորապես 10 000 կմ, որը բաժանված էր 11 ժամային գոտիների միջև, իսկ հյուսիսից հարավ հեռավորությունը՝ 7 200 կմ։ ԽՍՀՄ տարածքը բաժանված է եղել 5 կլիմայական գոտիների միջև՝ [[տունդրա]], [[տայգա]], [[տափաստան]]ային, [[անապատներ|անապատ]]ային և լեռնային։

Խորհրդային Միությունը, ինչպես ներկայումս Ռուսաստանը, ունեցել է աշխարհի ամենաերկար սահմանը, որը կազմել է շուրջ 60 000 կմ ([[հասարակած]]ի երկարությունից 1,5 անգամ ավելի)։ Դրա երկու երրորդը կազմել է ցամաքային սահմանը։ 1945-1991 թվականներին Խորհրդային Միությունը ցամքային սահման է ունեցել արևմուտքում՝ [[Նորվեգիա]]յի, [[Ֆինլանդիա]]յի, [[Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն|Լեհաստան]]ի, [[Չեխոսլովակիա]]յի, [[Հունգարիա]]յի, [[Ռումինիա]]յի, հարավում՝ [[Թուրքիա]]յի, [[Իրան]]ի, [[Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Աֆղանստան]]ի, [[Չինաստան]]ի, [[Մոնղոլիա]]յի, [[Հյուսիսային Կորեա]]յի հետ, իսկ ծովային սահման՝ [[ԱՄՆ|Միացյալ Նահանգների]], [[Շվեդիա]]յի և [[Ճապոնիա]]յի հետ։ Միացյալ Նահանգներից ԽՍՀՄ-ն բաժանված է եղել [[Բերինգի նեղուց]]ով, Շվեդիայից՝ [[Բալթիկ ծով]]ով, իսկ Ճապոնիայից՝ [[Լապերուզի նեղուց]]ով։

Խորհրդային միության ափերը ողողում էին [[Ատլանտյան օվկիանոս|Ատլանտյան]] ([[Բալթիկ ծով|Բալթիկ]], [[Սև ծով|Սև]] և [[Ազովի ծով|Ազովի]]), [[Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս|Հյուսիսային սառուցյալ]] ([[Բարենցի ծով|Բարենցի]], [[Սպիտակ ծով|Սպիտակ]], [[Կարայի ծով|Կարայի]], [[Լապտևների ծով|Լապտևների]], [[Արևելասիբիրական ծով|Արևելասիբիրական]] և [[Չուկոտի ծով|Չուկոտի]]) և [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղ]] ([[Բերինգի ծով|Բերինգի]], [[Օխոտի ծով|Օխոտի]] և [[Ճապոնական ծով|Ճապոնական]]) օվկիանոսների 12 ծովերի ջրերը։

Խորհրդային միության ամենաբարձր գագաթը Կոմունիզմի պիկն էր (ներկայումս՝ [[Իսմոյիլ Սոմոնի պիկ]], բարձրությունը` 7495 մետր), որը գտնվում էր [[Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] տարածքում։ Խորհրդային միության տարածքում էր գտնվում նաև աշխարհի ամենամեծ լիճը՝ [[Կասպից ծով]]ը և ամենախորը լիճը՝ [[Բայկալ լիճ|Բայկալը]], որը նաև աշխարհի ամենամեծ քաղցրահամ լիճն է։

Մայրցամաքում ԽՍՀՄ հյուսիսային ծայրակետը [[Թայմիր թերակղզի|Թայմիր]] թերակղզում գտնվող [[Չելյուսկին (հրվանդան)|Չելյուսկին]] հրվանդանն էր, [[կղզի]]ներում՝ Ֆրանց Իոսիֆի երկիր [[Կղզեխումբ|կղզեխմբի]] Ռուդոլֆի կղզում գտնվող Ֆլիգելի հրվանդանը, իսկ հարավային ծայրակետը՝ [[Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] [[Կուշկա]] քաղաքի մոտ գտնվող Չիլդուխտեր աուլը։ Երկրի արևելյան ծայրակետը [[Դեժնյովի հրվանդան]]ն էր, իսկ արևմտյանը՝ [[Բալթիկ ծով]]ի [[Գդանսկի ծոց]]ի Բալթիական ցամաքալեզվակը։

=== Բնապահպանություն ===
[[պատկեր:AralSea1989 2014.jpg|thumb|ԽՍՀՄ-ում շրջակա միջավայրի նկատմամբ վերաբերմունքի ազդեցություններից մեկը [[Արալի ծով]]ի օրինակն է (լուսանկարում պատկերված է ծովի մակարդակը 1989 և 2014 թվականներին)։|ձախից]]
Խորհրդային Միությունում բնապահպանական քաղաքականությունը մշտապես մեծ կարևորություն է տվել այն գործողություններին, որտեղ մարդիկ ակտիվորեն ներգրավված են եղել բնության վերականգնմանը։ Լենինի «Կոմունիզմը խորհրդային իշխանությունն ու երկրի էլեկտրականությունն է» թևավոր միտքն արտահայտում է արդիականացման և արդյունաբերական զարգացման վրա ուշադրության կենտրոնացումը։ 1928 թվականին՝ առաջին հնգամյա պլանի ժամանակ, Ստալինը ձեռնամուխ եղավ ամեն գնով երկրի արդյունաբերականացմանը։ Բնապահպանական և բնության պաշտպանության արժեքներն ամբողջությամբ անտեսվեցին, որպեսզի ստեղծվի ժամանակակից արդյունաբերական հասարակություն։ Ստալինի մահվանից հետո խորհրդային իշխանության օրակարգ մտան բնապահպանական հիմնախնդիրները, սակայն շրջակա միջավայրի պահպանության արժեքի հիմնական ընկալումը մնաց նույնը<ref name="Ziegler">{{Cite journal |author=Ziegler, Charles E. |date=1985 թ․ հուլիս |title=Soviet Images of the Environment |journal=British Journal of Political Science |volume=15 |issue=3 |pages=365–380 |doi=10.1017/S0007123400004233 |jstor=193698|issn = 0007-1234 }}</ref>։
[[պատկեր:Karabash mountain.jpg|thumb|left|[[Չելյաբինսկի մարզ]]ի [[Կարաբաշ]] տեղանքը, որը նախկինում ծածկված էր անտառներով մինչև մոտակա պղնձաձուլական գործարանից թթվային անձրևները ոչնչացրեցին ողջ բուսականությունը։]]
Խորհրդային լրատվամիջոցները մշտապես իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնում էին ընդարձակ հողային տարածքների և գրեթե անքակտելի բնական ռեսուրսների վրա։ Դա ստեղծում էր տպավորություն, որ բնության աղտոտումն ու անվերահսկելի շահագործումը խնդիր չեն։ Խորհրդային պետությունն այն տեսակետն ուներ, որ գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացը կլուծի այդ բոլոր խնդիրները։ Պաշտոնական գաղափարախոսությունը պնդում է, որ սոցիալիզմի պարագայում բնապահպանական խնդիրները կարելի է հեշտությամբ լուծել, ի տարբերություն կապիտալիստական երկրների, որտեղ նրանք չեն կարողանա լուծել դրանք։ Խորհրդային իշխանությունները խորապես հավատացած էին, որ մարդը կարող է գերազանցել բնությանը։ Այդուհանդերձ, երբ իշխանություններն ստիպված էին ընդունել, որ 1980-ական թվականներին Խորհրդային Միությունում կան բնապահպանական խնդիրներ, նրանք խնդիրները բացատրում էին նրանով, որ երկիրը մինչև վերջ սոցիալիզմի չի հասել։ Խորհրդային քարոզչության համաձայն՝ սոցիալիստական հասարակության մեջ աղտոտումը ժամանակավոր անոմալիա է, որը կարող է լուծվել, եթե երկիրը հասնի սոցիալիզմի։

1986 թվականին [[Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթար|Չեռնոբիլի աղետը]] քաղաքացիական ատոմակայանում առաջին խոշոր վթարն էր։ Աշխարհում նմանը չունեցող այս աղետի հետևանքով մեծ թվաքանակով ռադիոակտիվ իզոտոպեր արտանետվեցին մթնոլորտ։ Ռադիոակտիվ դոզան բավականին հեռու տարածվեց։ Պատահարից հետո հաղորդվեց [[վահանաձև գեղձի քաղցկեղ]]ի 4000 նոր դեպքի մասին։ Այդուհանդերձ, դրանք չհանգեցրեցին մեծ թվով մահվան դեպքերի<ref>{{Cite web |title=Chernobyl: the true scale of the accident |url=https://www.who.int/news/item/05-09-2005-chernobyl-the-true-scale-of-the-accident |access-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 7 |website=www.who.int |language=en}}</ref>։ Իրականում աղետի երկարաժամկետ ազդեցությունը դեռևս անհայտ է։ Մեկ այլ խոշոր պատահար էր [[Կիշտիմի աղետ]]ը<ref>{{Cite journal |last1=Baverstock |first1=Keith |last2=Williams |first2=Dillwyn |date=2006 |title=The Chernobyl Accident 20 Years on: An Assessment of the Health Consequences and the International Response |url=https://archive.org/details/sim_environmental-health-perspectives_2006-09_114_9/page/1312 |journal=Environmental Health Perspectives |volume=114 |issue=9 |pages=1312–1317 |doi=10.1289/ehp.9113 |pmc=1570049 |pmid=16966081}}</ref>։

[[ԽՍՀՄ փլուզում]]ից հետո պարզվեց, որ բնապահպանական խնդիրներն ավելի մեծ էին, քան խորհրդային իշխանությունները ընդունում և ներկայացնում էին։ [[Կոլայի թերակղզի]]ն հստակ հիմնախնդիրներ ունեցող աշխարհագրական տեղանքներից մեկն էր։ [[Մոնչեգորսկ]] և [[Նորիլսկ]] արդյունաբերական քաղաքների շրջանում, որտեղ օրինակ [[նիկել]] է արդյունահանվում, բոլոր անտառներն աղտոտման արդյունքում վերացել են, մինչդեռ Ռուսաստանի հյուսիսային և մյուս հատվածները տուժել են արտանետումներից։ 1990-ականներին Արևմուտքում մարդիկ հետաքրքրվում էին նաև միջուկային կայանքների ռադիոակտիվ վտանգներով, որոնք դուրս են բերվել ատոմային սուզանավերի շահագործումից, ինչպես նաև [[Ճառագայթաակտիվ թափոններ|միջուկային արտանետումների]] կամ վերամշակված միջուկային վառելիքի ծախսով։ 1990-ական թվականների սկզբին պարզ դարձավ, որ ԽՍՀՄ-ն ռադիոակտիվ նյութերը տեղափոխել է [[Բարենցի ծով|Բարենցի]] և [[Կարայի ծով]]եր, որն ավելի ուշ հաստատվեց նաև Ռուսաստանի խորհրդարանի կողմից։ 2000 թվականին [[К-141 «Կուրսկ»]] սուզանավի խորտակումն Արևմուտքում նոր մտահոգություններ առաջացրեց<ref>{{Cite journal |last1=Hønneland |first1=Geir |last2=Jørgensen |first2=Anne-Kristin |date=2002 թ․ դեկտեմբեր |title=Implementing Russia's International Environmental Commitments: Federal Prerogative or Regional Concern? |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_2002-12_54_8/page/1223 |journal=Europe-Asia Studies |volume=54 |issue=8 |pages=1223–1240 |doi=10.1080/0966813022000025862 |jstor=826384 |s2cid=156340249}}</ref>։ Ավելի վաղ հայտնի էր խորհրդային սուզանավերի վթարման կամ խորտակման մի քանի դեպք։ Մասնավորապես հայտնի էին [[К-19 (սուզանավ)|К-19]], [[К-8 (սուզանավ)|К-8]], [[К-129 (սուզանավ)|К-129]], [[К-27 (սուզանավ)|К-27]], [[К-219 (սուզանավ)|К-219]] և [[К-278 Կոմսոմոլեց (սուզանավ)|К-278 Կոմսոմոլեց]] սուզանավերի դեպքերը։

== Պատմություն ==
=== Հեղափոխություն և ԽՍՀՄ կազմավորում (1917–1927) ===
{{Հիմնական|Ռուսական հեղափոխություն}}
[[Ռուսական կայսրություն]]ում հեղափոխական շարժումները սկսվեցին 1825 թվականին՝ [[Դեկաբրիստների ապստամբություն|դեկաբրիստների ապստամբությամբ]]։ Թեև [[Ճորտատիրական կարգերը Ռուսաստանում|ճորտատիրական կարգերը]] վերացվեցին 1861 թվականին, դա արվեց ոչ ի նպաստ գյուղացիների և ծառայեց որպես հեղափոխականներին խրախուսելու միջոց։ 1905 թվականի [[Ռուսական հեղափոխություն (1905)|Ռուսական հեղափոխությունից]] հետո՝ 1906 թվականին ստեղծվեց խորհրդարանը՝ [[Ռուսական կայսրության Պետական դումա|Պետական դուման]], բայց [[Նիկոլայ II]] ցարը ընդդիմացավ [[բացարձակ միապետություն]]ից [[Սահմանադրական միապետություն|սահմանադրական միապետության]] անցնելուն։ Հասարակական խռովությունները շարունակվեցին և ավելի խորացան [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ՝ ռազմական դրության և մեծ քաղաքներում սննդի պակասի պատճառով։

[[Սանկտ Պետերբուրգ|Պետրոգրադի]] ինքնաբուխ ապստամբությունը, որը Ռուսաստանի տնտեսական և մարտական ոգու անկման հետևանք էր, 1917 թվականի մարտին ավարտվեց [[Փետրվարյան հեղափոխություն|Փետրվարյան հեղափոխությամբ]] և Նիկոլայ II-ի գահընկեցությամբ ու կայսերական իշխանության տապալմամբ։ [[Ցարական ինքնակալություն|Ցարական ինքնակալությանը]] փոխարինելու եկավ Ռուսական ժամանակավոր իշխանությունը, որը նպատակ ուներ անցկացնել [[Ռուսաստանի Սահմանադիր ժողով|Համառուսաստանյան սահմանադիր ժողովի]] ընտրություններ և շարունակել [[Անտանտ]]ի կողմից Առաջին աշխարհամարտին մասնակցելը։

Միևնույն ժամանակ ամբողջ երկրով մեկ ձևավորվեցին [[բանվորական խորհուրդներ]], որոնք հայտնի էին նաև «սովետներ» անվամբ։ [[Բոլշևիկներ]]ը՝ [[Վլադիմիր Լենին]]ի ղեկավարությամբ, սովետներում և փողոցներում հրահրեցին [[Կոմունիստական հեղափոխություն|սոցիալիստական հեղափոխություն]]։ 1917 թվականի նոյեմբերի 7-ին Կարմիր գվարդիան գրոհեց Պետրոգրադի [[Ձմեռային պալատ]]ը՝ վերջ դնելով ժամանակավոր իշխանությանը և հաստատելով սովետների քաղաքական իշխանությունը<ref>{{Cite news |title=The causes of the October Revolution |url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/higher/history/russia/october/revision/1 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140805155250/http://www.bbc.co.uk/bitesize/higher/history/russia/october/revision/1 |archive-date=2014 թ․ օգոստոսի 5 |access-date=2014 թ․ օգոստոսի 5 |publisher=BBC}}</ref>։ Այս իրադարձությունն ավելի ուշ խորհրդային մատենագրության մեջ հայտնի դարձավ «[[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխություն]]» անվամբ։ Դեկտեմբերին բոլշևիկները [[Կենտրոնական տերություններ]]ի հետ [[զինադադար]] կնքեցին, թեև 1918 թվականի փետրվարին պատերազմական գործողությունները նորից վերսկսվեցին։ Մարտին սովետները դադարեցրին իրենց մասնակցությունը Առաջին աշխարհամարտին և կնքեցին [[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր]]ը։

[[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|Կարմիր]] և [[Սպիտակ շարժում|սպիտակ գվարդիականների]] միջև ծավալվեց երկար և արյունալի [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմ]], որն սկսվեց 1917 թվականին և ավարտվեց 1923 թվականին՝ կարմիր գվարդիականների հաղթանակով։ Այդ ընթացքում տեղի ունեցավ [[Ռազմական միջամտություն Ռուսաստանում (1918-1921)|ռազմական միջամտություն]], [[Ռոմանովների գնդակահարություն|գնդակահարվեց նախկին ցարը և նրա ընտանիքը]], իսկ [[Պովոլոժիեի սով (1921-1922)|1921 թվականի սովը]] մոտ հինգ միլիոն մարդու կյանք խլեց<ref>{{Cite book |last=Mawdsley |first=Evan |url=https://archive.org/details/russiancivilwar00evan |title=The Russian Civil War |date=2007 թ․ մարտի 1 |publisher=Pegasus Books |isbn=978-1-933648-15-6 |page=[https://archive.org/details/russiancivilwar00evan/page/287 287] |url-access=registration}}</ref>։ 1921 թվականի մարտին՝ [[Լեհ-խորհրդային պատերազմ|Լեհաստանի հետ պատերազմի ժամանակ]], կնքվեց [[Ռիգայի պայմանագիր (1921)|Ռիգայի խաղաղության պայմանագիրը]], ըստ որի՝ [[Բելառուս]]ի և [[Ուկրաինա]]յի վիճելի տարածքները բաժանվեցին [[Լեհաստանի երկրորդ հանրապետություն|Լեհաստանի Հանրապետության]] և [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] միջև։ Խորհրդային Միությունը ստիպված էր նմանատիպ հակամարտություններ լուծել նաև նոր կազմավորված [[Էստոնիայի անկախության պատերազմ|Էստոնիայի]], [[Ֆինլանդիայի անկախության հռչակագիր|Ֆինլանդիայի]], [[Լատվիայի անկախության պատերազմ|Լատվիայի]] և [[Խորհրդա-լիտվական պատերազմ|Լիտվայի հանրապետությունների]] հետ։

1922 թվականի դեկտեմբերի 28-ին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌԽՖՍՀ]]-ի, [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]-ի, [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական ԽՍՀ]]-ի և Բելառուսական ԽՍՀ-ի լիազոր պատվիրակների հանդիպումը հաստատեց [[ԽՍՀՄ-ի կազմավորման համաձայնագիր]]ը<ref>{{Cite book |last=Sakwa |first=Richard |url=https://archive.org/details/risefallsovietun00libg |title=The Rise and Fall of the Soviet Union, 1917–1991: 1917–1991 |date=1999 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-12290-0 |pages=[https://archive.org/details/risefallsovietun00libg/page/n160 140]–143}}</ref> և [[ԽՍՀՄ կազմավորման մասին հռչակագիր|հռչակագիրը]], որի հիման վրա կազմավորվեց Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը<ref>{{Cite book |last=Towster |first=Julian |url=https://archive.org/details/politicalpowerin0000tows |title=Political Power in the U.S.S.R., 1917–1947: The Theory and Structure of Government in the Soviet State |date=1948 |publisher=Oxford University Press |page=[https://archive.org/details/politicalpowerin0000tows/page/106 106]}}</ref>։ [[ԽՍՀՄ սովետների համագումար|ԽՍՀՄ սովետների առաջին համագումար]]ը հաստատեց այս երկու փաստաթղթերը, իսկ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին պատվիրակությունների ղեկավարները՝ [[Միխայիլ Կալինին]]ը, [[Միխայիլ Ցխակայա]]ն, [[Միխայիլ Ֆրունզե]]ն, [[Գրիգորի Պետրովսկի]]ն և [[Ալեքսանդր Չերվյակով]]ը ստորագրեցին դրանք։ Պաշտոնական հայտարարությունը հնչեց [[Մեծ թատրոն]]ի բեմից։

Երկրի տնտեսության, արդյունաբերության և քաղաքականության կառուցվածքային ինտենսիվ փոփոխությունները սկսվեցին խորհրդային իշխանության վաղ շրջանում՝ 1917 թվականին։ Դրանց մեծ մասը կատարվեց [[Խորհրդային իշխանության առաջին դեկրետներ|բոլշևիկների առաջին դեկրետներին]] համապատասխան, որոնք ստորագրել էր Վլադիմիր Լենինը։ Ամենանշանակալի առաջընթացը [[Ռուսաստանի էլեկտրիֆիկացման պետական հանձնաժողով]]ի (ԳՈԷԼՌՈ) ծրագիրն էր, ըստ որի՝ խորհրդային տնտեսությունը լուրջ կառուցվածքային փոփոխությունների էր ենթարկվելու՝ ամբողջ երկրի էլեկտրիֆիկացման միջոցով<ref>{{Cite journal |last=Lapin |first=G. G. |year=2000 |title=70 Years of Gidroproekt and Hydroelectric Power in Russia |journal=Hydrotechnical Construction |volume=34 |issue=8/9 |pages=374–379 |doi=10.1023/A:1004107617449 |s2cid=107814516}}</ref>։ Ծրագրի հիման վրա կազմվեց [[ԽՍՀՄ հնգամյա պլաններ|Հնգամյա պլանը]], որն իրագործվեց մինչև 1931 թվականը<ref name="Kuzbassenergo">[http://www.kuzbassenergo.ru/goelro/ On GOELRO Plan — at Kuzbassenergo.]  {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20081226190310/http://www.kuzbassenergo.ru/goelro | date=26 December 2008 }}</ref>։ Ռուսական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ վարած «[[ռազմական կոմունիզմ]]ի» տնտեսական քաղաքականությունից հետո, որպես երկրում սոցիալիզմի զարգացման նախաշեմ, խորհրդային իշխանությունը 1920-ական թվականներին թույլ տվեց, որ [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն|ազգայնացված արդյունաբերությունների կողքին գործունեություն ծավալեն որոշ մասնավոր ձեռնարկություններ]], իսկ գյուղական վայրերում սննդի ձեռքբերումը կենտրոնացվեց կոոպերատիվների ձեռքում։

ԽՍՀՄ կազմավորումից ի վեր իշխանությունը հիմնված էր [[Միակուսակցական պետություն|միակուսակցական կառավարման համակարգի]] վրա. ղեկավարում էր [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն|Կոմունիստական կուսակցություն]]ը (բոլշևիկները)։ Իշխանության նպատակն էր կանխարգելել կապիտալիստական կարգերին վերադառնալը և որ [[Ժողովրդավարական կենտրոնամետություն|ժողովրդավարական կենտրոնամետության]] սկզբունքները գործնականում դառնային ժողովրդի կամքի դրսևորման ամենաարդյունավետ միջոցը։ 1924 թվականին Լենինի մահից հետո տնտեսության ապագայի շուրջ քննարկումներն ընկան իշխանության համար պայքարի հիմքում։ Սկզբից նախատեսվում էր, որ Լենինին փոխարինելու էր «[[Հավաքական իշխանություն|եռյակը]]»՝ [[Գրիգորի Զինովև]]ը Ուկրաինական ԽՍՀ-ից, [[Լև Կամենև (քաղաքական գործիչ)|Լև Կամենև]]ը ՌԽՖՍՀ-ից և [[Իոսիֆ Ստալին]]ը ԱԽՖՍՀ-ից։

1924 թվականի փետրվարի 1-ին [[Միացյալ Թագավորություն]]ը ճանաչեց ԽՍՀՄ-ը։ Նույն տարում հաստատվեց [[ԽՍՀՄ Սահմանադրություն (1924)|ԽՍՀՄ Սահմանադրություն]]ը, որն օրինականացրեց 1922 թվականին ստեղծված Միությունը։

Ըստ [[Արչի Բրաուն (պատմաբան)|Արչի Բրաուն]]ի՝ սահմանադրությունը ԽՍՀՄ-ում երբեք չի եղել քաղաքական իրականության ճշգրիտ ուղեցույց։ Օրինակ՝ այն փաստը, որ կուսակցությունը քաղաքականության մշակման ու վարման գործում գլխավոր դեր էր կատարում, հիշատակված չէր Սահմանադրության մեջ, մինչև 1977 թվականը<ref>Archie Brown, ''The rise and fall of Communism'' (2009) p, 518.</ref>։ ԽՍՀՄ-ը բազում հանրապետություններից կազմված դաշնային միություն էր, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր քաղաքական և վարչական միավորները։ Այդուհանդերձ, ոչ խորհրդային գրողները հաճախ էին «Խորհրդային Ռուսաստան» եզրն օգտագործում ամբողջ ԽՍՀՄ-ի համար, որը վերաբերվում էր միայն Ռուսաստանի Դաշնային Սոցիալիստական Հանրապետությանը։

=== Ստալինյան դարաշրջան (1927-1953) ===
[[Պատկեր:19191107-lenin second anniversary october revolution moscow.jpg|thumb|[[Վլադիմիր Լենին|Լենինը]], [[Լև Տրոցկի|Տրոցկին]] և [[Լև Կամենև (քաղաքական գործիչ)|Կամենևը]] նշում են Հոկտեմբերյան հեղափոխության իրականացման երկրորդ տարին]]
[[Պատկեր:Russia Famine Saratov 1921.jpg|thumb|[[Պովոլժիեի սով (1921-1922)|1921-1922 թվականների սովի]] հետևանքով մահացել է մոտավորապես 5 մլն մարդ<br /><ref>{{Cite news |date=2015 թ․ հունիսի 17 |title=Famine of 1921–22 |url=http://soviethistory.msu.edu/1921-2/famine-of-1921-22/ |access-date=2018 թ․ հուլիսի 20 |work=Seventeen Moments in Soviet History |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite book |last1=Courtois |first1=Stéphane |url=https://archive.org/stream/TheBlackBookofCommunism10/the-black-book-of-communism-jean-louis-margolin-1999-communism#page/n71/ |title=The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression |last2=Werth |first2=Nicolas |last3=Panné |first3=Jean-Louis |last4=Paczkowski |first4=Andrzej |last5=Bartošek |first5=Karel |last6=Margolin |first6=Jean-Louis |publisher=Harvard University Press |year=1999 |isbn=978-0-674-07608-2 |page=123}}</ref>։]]
1922 թվականի ապրիլի 3-ին Ստալինը դարձավ [[ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար]]։ Լենինը վերջինիս նշանակեց [[Բանվորա-գյուղացիական տեսչություն|Բանվորա-գյուղացիական տեսչության]] ղեկավար, ինչը Ստալինին զգալի իշխանություն տվեց։ [[Իոսիֆ Ստալինի վերելք|Աստիճանաբար ամրապնդելով իր ազդեցությունը և կուսակցության ներսում մեկուսացնելով իր մրցակիցներին]]՝ Ստալինը դարձավ երկրի [[բռնապետ|անվիճելի առաջնորդը]] և 1920-ական թվականների վերջին հաստատեց [[Ամբողջատիրություն|ամբողջատիրական ռեժիմ]]։ 1927 թվականի հոկտեմբերին [[Գրիգորի Զինովև|Զինովևին]] և [[Լև Տրոցկի|Լև Տրոցկուն]] հեռացրին [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|Կենտկոմից]] և արտաքսեցին։

1928 թվականին Ստալինը ներկայացրեց [[սոցիալիստական տնտեսություն]] կառուցելու [[Առաջին հնգամյա պլան]]ը։ Ի տարբերություն ամբողջ հեղափոխության ժամանակ Լենինի հնչեցրած [[Պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմ|ինտերնացիոնալիզմի]]՝ այս պլանը նպատակ ուներ [[Սոցիալիզմ առանձին վերցրած մեկ երկրում|սոցիալիզմ կառուցել մեկ երկրում]]։ Արդյունաբերության մեջ պետությունն իր վերահսկողության տակ վերցրեց բոլոր ձեռնարկատիրությունները և սկսեց [[Ինդուստրացումը ԽՍՀՄ-ում|ինդուստրացման]] խիստ ծրագիր։ [[Գյուղատնտեսությունը ԽՍՀՄ-ում|Գյուղատնտեսության]] ոլորտում լենինյան «օրինակ ծառայելու» քաղաքականությանը հետևելու փոխարեն<ref>{{Cite book |last=Lenin |first=V.I. |title=Collected Works |pages=152–164, Vol. 31 |quote=The proletarian state must effect the transition to collective farming with extreme caution and only very gradually, by the force of example, without any coercion of the middle peasant.}}</ref>, ամբողջ երկրով մեկ սկսվեց [[Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում|ֆերմաների բռնի կոլեկտիվացում]]։

Արդյունքում երկրում ծայր առավ [[Սովը Ռուսաստանի պատմության ընթացքում|սով]], ինչի հետևանքով մահացավ մոտավորապես 3-5 մլն մարդ. ողջ մնացած [[կուլակ]]ներին հետապնդում էին, իսկ շատերին էլ ուղարկեցին [[գուլագ]]ներ՝ [[Հարկադիր աշխատանքը ԽՍՀՄ-ում|հարկադիր աշխատանքների]]{{Sfn|Davies|Wheatcroft|2004|pp=[https://books.google.com/books?id=4s1lCwAAQBAJ&pg=PR14#v=onepage&q&f=false xiv], 401 441}}<ref>{{Cite book |last1=Courtois |first1=Stéphane |url=https://books.google.com/books?id=H1jsgYCoRioC&pg=PA206 |title=Livre noir du Communisme: crimes, terreur, répression |last2=Mark Kramer |date=1999 թ․ հոկտեմբերի 15 |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-07608-2 |page=206}}</ref>։ Հանրային ցնցումները շարունակվեցին նաև 1930-ական թվականների կեսերին։ Չնայած 1930-ականների կեսից մինչև վերջն ընկած հատվածի խառնաշփոթին՝ նախքան [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկսվելը, երկրում ձևավորվեց հզոր արդյունաբերական տնտեսություն։

[[Պատկեր:Kolyma road00.jpg|thumb|left|[[Դալստրոյ]]ի բանվորները Կոլիմայի երկրամասում կառուցում են կամուրջ ([[Մագադան]]ից [[Յակուտսկ]] ընկած [[Կոլիմա (ավտոճանապարհ)|Կոլիմայի]] ավտոճանապարհի մի մասը)։]]
1930-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ի և Արևմուտքի միջև սերտ համագործակցություն սկսվեց։ 1932-1934 թվականներին երկիրը մասնակցեց [[Զինաթափման համաշխարհային կոնֆերանս]]ին։ 1933 թվականին [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատվեցին, երբ նոյեմբերին ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահ [[Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ|Ֆրանկլին Ռուզվելտ]]ը պաշտոնապես ճանաչեց Ստալինի կոմունիստական իշխանությունը և սկսեց բանակցել երկու երկրների միջև նոր առևտրային համաձայնագրի շուրջ<ref>[http://www.holodomorct.org/history.html Ukrainian 'Holodomor' (man-made famine) Facts and History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130424093532/http://www.holodomorct.org/history.html |date=24 April 2013 }}. Holodomorct.org (28 November 2006). Retrieved on 29 July 2013.</ref>։ 1934 թվականի սեպտեմբերին երկիրը միացավ [[Ազգերի լիգա]]յին։ 1936 թվականին [[Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ|Իսպանիայում բռնկված քաղաքացիական պատերազմից]] հետո ԽՍՀՄ-ն ակտիվորեն աջակցում էր [[Իսպանիայի երկրորդ հանրապետություն|հանրապետական ուժերին]] ընդդեմ [[Ֆրանկիստական Իսպանիա|ազգայնականների]], որոնց աջակցում էին [[Իտալիայի թագավորություն|Ֆաշիստական Իտալիան]] և [[Նացիստական Գերմանիա]]ն<ref>{{Cite book |last=Casanova |first=Julián |title=República y Guerra Civil. Vol. 8 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares |publisher=Crítica/Marcial Pons |year=2007 |isbn=978-84-8432-878-0 |location=Barcelona |pages=271–274 |language=es}}</ref>։

[[Պատկեր:5marshals 01.jpg|thumb|[[Խորհրդային Միության մարշալ|Խորհրդային Միության հինգ մարշալները]] (1935)։ Նրանցից միայն երկուսը՝ [[Սեմյոն Բուդյոննի|Բուդյոննին]] և [[Կլիմենտ Վորոշիլով|Վորոշիլովը]], ողջ մնացին Ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ։ [[Վասիլի Բլյուխեր|Բլյուխերը]], [[Ալեքսանդր Եգորով|Եգորովը]] և [[Միխայիլ Տուխաչևսկի|Տուխաչևսկին]] մահապատժի ենթարկվեցին։]]
1936 թվականի դեկտեմբերին Ստալինը հրապարակեց նոր [[ԽՍՀՄ սահմանադրություն (1936)|սահմանադրություն]], որն ամբողջ աշխարհում արժանացավ իր կողմնակիցների հավանությանը՝ որպես ամենաժողովրդավարական սահմանադրություն, որ կարելի է երբևէ պատկերացնել, թեև դրա վերաբերյալ որոշակի կասկածներ կային։ [[1930-ականների բռնաճնշում|Ստալինյան բռնաճնշումների]] ժամանակ «[[հին բոլշևիկներ]]ից» շատերը, որոնք Լենինի հետ մասնակցել էին Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը, ձերբակալվեցին կամ մահապատժի ենթարկվեցին։ Ըստ գաղտնազերծված խորհրդային արխիվների՝ [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ|Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ]]ը 1937 և 1938 թվականներին ձերբակալեց ավելի քան 1,5 մլն մարդու, որոնցից 681 692-ը գնդակահարվեց<ref name="Thurston">{{Cite book |last=Thurston |first=Robert W. |title=Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941 |date=1998 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-07442-0 |page=139}}</ref>։ Այդ երկու տարիներին օրական մոտ հազար մահապատիժ էր իրականացվում<ref>{{Cite book |last=Gleason |first=Abbott |url=https://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373 |title=A companion to Russian history |publisher=Wiley-Blackwell |year=2009 |isbn=978-1-4051-3560-3 |page=373}}</ref>։

1939 թվականին Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսիայի հետ ընդդեմ Գերմանիայի ռազմական դաշինք կնքելու անհաջող փորձերից հետո Խորհրդային Միությունը կտրուկ փոխեց իր ուղղությունը դեպի Նացիստական Գերմանիա<ref>{{Cite web |last=Yegorov |first=Oleg |date=2019 թ․ սեպտեմբերի 26 |title=Why didn't the USSR join Allies in 1939? |url=https://www.rbth.com/history/331039-ussr-britain-france-talks-wwii |access-date=2022 թ․ փետրվարի 5 |website=Russia Beyond}}</ref>։ Գրեթե մեկ տարի անց այն բանից հետո, երբ Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան Գերմանիայի հետ կնքեցին [[Մյունխենի համաձայնագիր|մյունխենյան համաձայնագիրը]], Խորհրդային Միությունը Գերմանիայի հետ [[Չորս գերտերությունների պակտ|լայնածավալ բանակցությունների]] արդյունքում նույնպես կնքեց թե՛ ռազմական, թե՛ տնտեսական համաձայնագրեր։ 1939 թվականի օգոստոսին երկու երկրները կնքեցին [[Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)|Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը]] և [[Խորհրդա-գերմանական առևտրային համաձայնագիր]]ը։ Առաջինը հնարավոր դարձրեց [[Բալթյան երկրների բռնակցումը Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից|Լիտվայի, Լատվայի, Էստոնիայի]], [[Բեսարաբիայի և Հյուսիսային Բուկովինայի բռնազավթումը ԽՍՀՄ-ի կողմից|Բեսարաբիայի, Հյուսիսային Բուկովինայի]] և [[ԽՍՀՄ-ի ներխուժումը Լեհաստան|Արևելյան Լեհաստանի բռնազավթումը]], մինչդեռ Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես չեզոք դիրք գրավեց։ Նոյեմբերի վերջին հնարավորություն չունենալով դիվանագիտական միջոցներով [[Ֆինլանդիա|Ֆինլանդիայի Հանրապետությանը]] ստիպել 25 կմ հետ քաշել իր սահմանները [[Սանկտ Պետերբուրգ|Լենինգրադ]]ից՝ Ստալինը հրամայեց [[Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1939-1940)|ներխուժել Ֆինլանդիա]]։ 1939 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Խորհրդային Միությունը Ֆինլանդիա ներխուժելու համար հեռացվեց Ազգերի լիգայից<ref>[https://www.history.com/this-day-in-history/ussr-expelled-from-the-league-of-nations?form=MY01SV&OCID=MY01SV USSR expelled from the League of Nations]. www.history.com. November 5, 2009</ref>։ 1938 և 1939 թվականներին արևելքում խորհրդային զինվորականները մի քանի վճռական հաղթանակ տարան Ճապոնիայի կայսրության դեմ [[Խորհրդա-ճապոնական սահմանային հակամարտություններ|սահմանային բախումների]] ժամանակ։ Այդուհանդերձ, 1941 թվականի ապրիլին ԽՍՀՄ-ը [[Ճապոնական կայսրություն|Ճապոնիայի]] հետ կնքեց [[Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտ]]ը՝ ճանաչելով ճապոնական [[Մանջոու-Գո]]յի [[Խամաճիկային պետություն|խամաճիկային պետության]] տարածքային ամբողջականությունը։

=== ԽՍՀՄ-ը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում (1941-1945) ===
{{Հիմնական հոդված|Հայրենական մեծ պատերազմ|Հակահիտլերյան խմբավորում}}
[[Պատկեր:RIAN archive 44732 Soviet soldiers attack house.jpg|thumb|left|[[Ստալինգրադի ճակատամարտ]]ը, որը մի շարք պատմաբաններ համարում են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բեկումնային պահը։]]
Գերմանիան խախտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը և 1941 թվականի հունիսի 22-ին [[Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)|ներխուժեց Խորհրդային Միություն]], որով սկսվեց [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ը։ [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|Կարմիր բանակը]] [[Մոսկվայի ճակատամարտ]]ում կանգնեցրեց Գերմանիայի անհաղթելի թվացող զորքը։ 1942 թվականի վերջից մինչև 1943 թվականի սկիզբը տևած [[Ստալինգրադի ճակատամարտ]]ը Գերմանիային ուժեղ հարված հասցրեց, որից վերջինս այդպես էլ չկարողացավ ուշքի գալ, ինչը դարձավ պատերազմի բեկումնային պահը։ Ստալինգրադից հետո խորհրդային ուժերն Արևելյան Եվրոպայով առաջ շարժվեցին դեպի Բեռլին՝ նախքան [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտ|Գերմանիայի հանձնվելը 1945 թվականին]]։ Գերմանիան Արևելյան ռազմաճակատում ունեցավ իր տեղակայված ուժերի 80%-ի կորուստ<ref>{{Cite book |last=Duiker |first=William J. |url=https://books.google.com/books?id=uqvgYtJHGSMC |title=Contemporary World History |date=2009 թ․ օգոստոսի 31 |publisher=Wadsworth Pub Co |isbn=978-0-495-57271-8 |page=128}}</ref>։ 1943 թվականի օգոստոսի 10-ին Ֆրանկլին Ռուզվելտի արտաքին հարաբերությունների գծով խորհրդական [[Հարրի Հոփքինս]]ը խոսեց պատերազմում ԽՍՀՄ-ի վճռորոշ դերակատարման մասին։

[[Պատկեր:Teheran conference-1943.jpg|thumb|Ձախից աջ՝ ԽՍՀՄ գլխավոր քարտուղար [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, ԱՄՆ նախագահ [[Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ|Ֆրանկլին Ռուզվելտ]]ը և Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ [[Ուինսթոն Չերչիլ]]ը [[Թեհրանի կոնֆերանս]]ին, 1943 թվական։]]
1945 թվականի ապրիլին իր դաշնակիցների հետ կնքած համաձայնագրի շրջանակներում՝ [[Ղրիմի կոնֆերանս (1945)|Ղրիմի կոնֆերանսում]] չեղյալ հայտարարվեց [[Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտ]]ը<ref name="denunciation">[http://avalon.law.yale.edu/wwii/s3.asp Denunciation of the neutrality pact] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110520092519/http://avalon.law.yale.edu/wwii/s3.asp |date=20 May 2011 }} 5 April 1945. (Avalon Project at Yale University)</ref> և ԽՍՀՄ-ն 1945 թվականի օգոստոսի 9-ին [[ԽՍՀՄ ներխուժումը Մանջոու-Գո|ներխուժեց Մանջոու-Գո]] ու Ճապոնիայի վերահսկողության տակ գտնվող այլ տարածքներ<ref name="declarationofwar">[http://avalon.law.yale.edu/wwii/s4.asp Soviet Declaration of War on Japan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110520092513/http://avalon.law.yale.edu/wwii/s4.asp |date=20 May 2011 }}, 8 August 1945. (Avalon Project at Yale University)</ref>։ [[Խորհրդա-ճապոնական պատերազմ (1945)|Այս հակամարտությունն]] ավարտվեց Խորհրդայն Միության վճռորոշ հաղթանակով, որը նպաստեց [[Ճապոնիայի պարտություն|Ճապոնիայի անվերապահ հանձնվելուն]] և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին։

ԽՍՀՄ-ը մեծապես տուժեց պատերազմում՝ [[Հայրենական մեծ պատերազմի կորուստներ|զոհելով 27 մլն մարդու կյանք]]<ref name="1930s">{{Cite book |last=Hosking |first=Geoffrey A. |url=https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk |title=Russia and the Russians: a history |publisher=Harvard University Press |year=2001 |isbn=978-0-674-00473-3 |page=[https://archive.org/details/russiarussianshi00hosk/page/469 469] |url-access=registration}}</ref>։ 1942-1943 թվականներին՝ ընդամենը ութ ամիսների ընթացքում, մոտավորապես 2,8 մլն [[Խորհրդային ռազմագերիները Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ|խորհրդային զինվորական]] մահացավ սովից, դաժան վերաբերմունքից կամ մահապատիժներից<ref>{{Cite book |last=Goldhagen |first=Daniel |title=Hitler's Willing Executioners |page=290 |quote=2.8&nbsp;million young, healthy Soviet POWs" killed by the Germans, "mainly by starvation{{nbsp}}... in less than eight months" of 1941–42, before "the decimation of Soviet POWs{{nbsp}}... was stopped" and the Germans "began to use them as laborers.}}</ref><ref>{{Cite web |title=The Treatment of Soviet POWs: Starvation, Disease, and Shootings, June 1941 – January 1942 |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-treatment-of-soviet-pows-starvation-disease-and-shootings-june-1941january-1942 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181106204101/https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-treatment-of-soviet-pows-starvation-disease-and-shootings-june-1941january-1942 |archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 6 |access-date=2019 թ․ մարտի 9 |website=encyclopedia.ushmm.org}}</ref>։ Պատերազմի ընթացքում երկիրը Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի և Չինաստանի հետ համարվում էր Դաշնակից տերությունների մեծ քառյակ<ref>{{Cite book |last=Brinkley |first=Douglas |url=https://books.google.com/books?id=HymSg_Pp7X0C&q=big+four+world+war+2&pg=PA223 |title=The New York Times Living History: World War II, 1942–1945: The Allied Counteroffensive |publisher=Macmillan, 2004 |year=2003 |isbn=978-0-8050-7247-1}}</ref>, որոնք ավելի ուշ ընդգրկվեցին «[[Չորս ոստիկաններ|Չորս ոստիկանների ծրագրի]]» մեջ, որի հիման վրա էլ ձևավորվեց [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ]]ը<ref>{{Cite book |last=Urquhart |first=Brian |title=Looking for the Sheriff |publisher=New York Review of Books, 16 July 1998}}</ref>։ Հետպատերազմյան շրջանում Խորհրդային Միությունը դարձավ գերտերություն։ Եթե նախքան պատերազմը Արևմտյան աշխարհը չէր [[Միջազգային ճանաչում|ճանաչում]] ԽՍՀՄ-ը, ապա պատերազմից հետո՝ 1940-ական թվականների վերջին, Խորհրդային Միությունը դիվանագիտական հարաբերություններ ուներ գրեթե բոլոր երկրների հետ։ 1945 թվականից [[ԽՍՀՄ-ը և ՄԱԿ-ը|լինելով]] ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հիմնադիր անդամ՝ երկիրն այն [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամներ|հինգ մշտական անդամներից]] էր, որ կարող էր ցանկացած բանաձևի վետո դնել։

==== Սառը պատերազմ ====
{{Հիմնական|Սառը պատերազմ}}
[[Պատկեր:Soviet empire 1960.png|thumb|Քարտեզ, որը ցույց է տալիս 1960 թվականի դրությամբ Խորհրդային Միության և իր պետությունների ամենամեծ տարածքային ձգվածությունը, որտեղ այն գերիշխում էր քաղաքական, տնտեսական և ռազմական առումով՝ [[Կուբայական հեղափոխություն]]ից հետո (1959), բայց [[խորհրդա-չինական պառակտում]]ից առաջ (1961) (ընդհանուր մակերեսը՝ 35,000,000 կմ²)։]]
Պատերազմից անմիջապես հետո Խորհրդային Միությունը վերականգնեց և ընդլայնեց իր տնտեսությունը՝ պահպանելով խիստ կենտրոնացված կառավարումը։ Խորհրդային Միությունն իր վերահսկողության տակ վերցրեց նաև Արևելյան Եվրոպայի երկրներից շատերին (բացառությամբ [[Խորհրդա-հարավսլավական հակամարտություն|Հարավսլավիային]] և ավելի ուշ՝ [[Խորհրդա-ալբանական պառակտում|Ալբանիային]])՝ դրանք դարձնելով [[արբանյակ պետություն]]ներ։ ԽՍՀՄ-ն իր արբանյակ պետությունները կապեց ռազմական դաշինքով՝ 1955 թվականին [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությամբ]] և 1949-1991 թվականներին՝ [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությամբ]], որը [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համագործակցության]] նման կազմակերպություն էր<ref name="fas.org">{{Cite web |title=Main Intelligence Administration (GRU) Glavnoye Razvedovatel'noye Upravlenie – Russia / Soviet Intelligence Agencies |url=https://fas.org/irp/world/russia/gru/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20081226090607/http://www.fas.org/irp/world/russia/gru/ |archive-date=2008 թ․ դեկտեմբերի 26 |access-date=2008 թ․ նոյեմբերի 24 |publisher=Fas.org}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ը կենտրոնացավ վերականգնվելու վրա՝ զավթելով և տեղափոխելով Գերմանիայի արդյունաբերական գործարաններից շատերը և օգտագործելով համատեղ ձեռնարկությունները, [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ռազմատուգանքներ|ռազմատուգանք պահանջեց]] [[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Արևելյան Գերմանիայից]], [[Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետություն|Հունգարիայից]], Ռումինիայից և [[Բուլղարիայի ժողովրդական հանրապետություն|Բուլղարիայից]]։ Այն նաև առևտրական համաձայնագրեր կնքեց, որոնք մշակվել էին ի նպաստ Խորհրդային Միության։ Մոսկվան վերահսկում էր Կոմունիստական կուսակցություններին, որոնք ղեկավարում էին արբանյակ պետություններն ու կատարում էին Կրեմլի հրամանները։ Ավելի ուշ Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությունն օգնություն տրամադրեց Չինաստանում հաղթանակած [[Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցություն|Կոմունիստական կուսակցությանը]], որի արդյունքում մեծացավ նրա ազդեցությունը։ Վախենալով Խորհրդային Միության նկրտումներից՝ նրա ռազմական դաշնակիցները՝ Միացյալ Թագավորությունը և Միացյալ Նահանգները, դարձան թշնամիներ։ Սրան հաջորդած [[Սառը պատերազմ]]ում երկու կողմերն անուղղակիորեն բախվեցին [[Պրոքսի պատերազմ|միջնորդավորված պատերազմներում]]։

=== Խրուշչովյան ձնհալ (1953–1964) ===
[[Պատկեր:John Kennedy, Nikita Khrushchev 1961.jpg|thumb|left|Խորհրդային Միության ղեկավար [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը (ձախից) ԱՄՆ նախագահ [[Ջոն Քենեդի Կրտսեր|Ջոն Քեննեդու]] հետ Վիեննայում, հունիսի 3, 1961։]]
Ստալինը մահացավ 1953 թվականի մարտի 5-ին։ Չունենալով բոլորի կողմից ընդունելի իրավահաջորդ՝ իշխող Կոմունիստական կուսակցության պաշտոնյաները սկզբնական շրջանում նախընտրեցին Խորհրդային Միությունը ղեկավարել եռյակի միջոցով՝ [[Գեորգի Մալենկով]]ի գլխավորությամբ։ Սակայն սա երկար չտևեց, և [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը 1950-ական թվականների կեսերին հաղթեց իշխանության համար մղվող պայքարում։ 1956 թվականին նա [[Անձի պաշտամունքի և դրա հետևանքների մասին|դատապարտեց Իոսիֆ Ստալինին]], այնուհետև թուլացրեց կուսակցության և հանրության վրա վերահսկողությունը։ Այս գործընթացը հայտնի դարձավ «[[ապաստալինացում]]» անվամբ։

Մոսկվան Արևելյան Եվրոպան համարում էր խիստ կարևոր բուֆերային գոտի՝ մեկ այլ խոշոր ներխուժման պարագայում իր արևմտյան առաջնագծերը պաշտպանելու համար, ինչպիսին Գերմանիայի ներխուժումն էր 1941 թվականին։ Այդ պատճառով ԽՍՀՄ-ը ձգտում էր իր վերահսկողությունը տարածաշրջանում ամրապնդել Արևելյան Եվրոպայի երկրներն արբանյակ պետությունների վերածելու միջոցով, որոնք կախված կլինեին իրենից և կենթարկվեին իրեն։ Արդյունքում Խորհրդային Միության զինված ուժերն օգտագործվեցին 1956 թվականին [[Հունգարական հեղափոխություն (1956)|Հունգարիայում]] հակակոմունիստական խռովությունները ճնշելու համար։

1950-ական թվականների վերջերին ԽՍՀՄ-ի և Արևմուտքի մերձեցման պատճառով Չինաստանի հետ առճակատումը և այն, ինչը [[Մաո Ցզե Դուն]]ն ընկալում էր որպես խրուշչովյան [[Ռեվիզիոնիզմ|ռևիզիոնիզմ]], հանգեցրին [[խորհրդա-չինական պառակտում|խորհրդա-չինական պառակտմանը]]։ Սա հանգեցրեց նաև պառակտման ամբողջ մարքսիզմ-լենինիզմի շարժման մեջ, իսկ [[Ալբանիայի Ժողովրդական Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ալբանիայի]], [[Դեմոկրատական Կամպուչիա|Կամբոջիայի]] և [[Սոմալիի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Սոմալիի]] իշխանությունները նախընտրեցին դաշնակցային հարաբերություններ հաստատել Չինաստանի հետ։

1950-ական թվականների վերջից 1960-ական թվականների սկզբում ԽՍՀՄ-ը շարունակեց իր գիտատեխնոլոգիական սխրագործությունները [[Տիեզերական մրցավազք]]ում՝ մրցակցելով Միացյալ Նահանգների հետ. 1957 թվականին արձակեց իր առաջին արհեստական՝ [[Սպուտնիկ 1]] արբանյակը, իսկ 1957 թվականին տիեզերք ուղարկեց [[Լայկա (տիեզերագնաց շուն)|Լայկա]] շանը, 1961 թվականին՝ առաջին մարդուն՝ [[Յուրի Գագարին]]ին, 1963 թվականին՝ առաջին կնոջը՝ [[Վալենտինա Տերեշկովա]]յին, 1965 թվականին [[Ալեքսեյ Լեոնով]]ն առաջին մարդն էր, որ դուրս եկավ բաց տիեզերք, 1966 թվականին առաջին անգամ Լունա 9 տիեզերանավը, այնուհետև՝ առաջին լուսնագնացները՝ [[Լունոխոդ 1]]-ը և [[Լունոխոդ 2]]-ը վայրէջք կատարեցին Լուսնի վրա<ref name="lunokhod">{{Cite episode |title=Tank on the Moon |url=http://www.cbc.ca/natureofthings/magazine2.html |series=The Nature of Things with David Suzuki |network=CBC-TV |air-date=6 December 2007 |archive-date=2008 թ․ դեկտեմբերի 26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081226123643/http://www.cbc.ca/natureofthings/magazine2.html |url-status=dead}}</ref>։

Խրուշչովը նախաձեռնեց [[Խրուշչովյան ձնհալ|«ձնհալի» քաղաքականությունը]], որը բարդ տեղաշարժ էր երկրի քաղաքական, մշակութային և տնտեսական կյանքում։ Սա ենթադրում էր ավելի լայն շփում արտաքին աշխարհի և այլ ազգերի հետ, նոր սոցիալ-տնտեսական քաղաքականություններ՝ շեշտադրումը դնելով ապրանքների վրա, ինչը հնարավորություն տվեց շեշտակի բարձրացնել երկրի կենսամակարդակը՝ պահպանելով տնտեսական աճի բարձր մակարդակ։ Գրաքննությունը ևս մեղմացվեց։ Սակայն գյուղատնտեսության և կառավարման ոլորտներում Խրուշչովի կատարած բարեփոխումներն ընդհանուր առմամբ արդյունավետ չէին։ 1962 թվականին Խրուշչովը, Կուբայում միջուկային հրթիռներ տեղակայելով, [[Կարիբյան ճգնաժամ|ճգնաժամ ստեղծեց Միացյալ Նահանգների հետ]] հարաբերություններում։ Ճգնաժամը հանգուցալուծելու նպատակով որոշում կայացվեց միջուկային հրթիռները հանել թե՛ Կուբայից, թե՛ [[Թուրքիա]]յից։ Ստեղծված իրավիճակի պատճառով ընկավ Խրուշչովի հեղինակությունը, ինչի հետևանքով 1964 թվականին նրան հեռացրին իշխանությունից։

=== Լճացման տարիներ (1964–1985) ===
[[Պատկեր:Nikolai-Podgornyi-1969-in-Tampere.jpg|thumb|right|[[Նիկոլայ Պոդգոռնի]]ն [[Ֆինլանդիա]]յի [[Տամպերե]] քաղաք այցի ժամանակ, հոկտեմբերի 16, 1969 թվական։]]
[[Պատկեր:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|thumb|left|ԽՍՀՄ գլխավոր քարտուղար [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ը և ԱՄՆ նախագահ [[Ջիմի Քարթեր]]ը ստորագրում են [[Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցություններ (երկրորդ)|Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցությունների]] երկրորդ համաձայնագիրը, Վիեննա, հունիսի 18, 1979 թվական։]]
Խրուշչովին իշխանությունից հեռացնելուն հաջորդեց [[Կոլեկտիվ կառավարում|կոլեկտիվ կառավարման]] ևս մեկ շրջան, որտեղ գլխավոր քարտուղարը Լեոնիդ Բրեժնևն էր, վարչապետը՝ [[Ալեքսեյ Կոսիգին]]ը, իսկ նախագահության ղեկավարը՝ [[Նիկոլայ Պոդգոռնի]]ն։ Կոլեկտիվ կառավարումը տևեց այնքան ժամանակ, մինչև Բրեժնևը 1970-ական թվականների սկզբին դարձավ Խորհրդային Միության առաջնորդը։

1968 թվականին Խորհրդային Միությունը և Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության անդամ երկրները [[Խորհրդային և սոցիալիստական ճամբարի ուժերի ներխուժում Չեխոսլովակիա (1968)|ներխուժեցին]] [[Չեխոսլովակիա]]՝ «[[Պրահայի գարուն|Պրահայի գարնան]]» բարեփոխումները կանգնեցնելու նպատակով։ Բրեժնևն այդ ներխուժումը, նախորդ, ինչպես նաև հնարավոր այլ ռազմական միջամտություններն արդարացրեց [[Բրեժնևի դոկտրին|բրեժնևյան դոկտրինով]], ըստ որի՝ ցանկացած սպառնալիք Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության ցանկացած անդամ երկրի սոցիալիստական իշխանությանը սպառնալիք է տվյալ կազմակերպության անդամ բոլոր երկրների համար, այդ իսկ պատճառով ներժուխումն արդարացված է։

Բրեժնևը գլխավորում էր Արևմուտքի հետ [[Լարված հարաբերությունների կարգավորում|լարված հարաբերությունների կարգավորման]] գործընթացը, որի արդյունքում կնքվեցին համաձայնագրեր զենքի վերահսկման վերաբերյալ ([[Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցություններ (առաջին)]], [[Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցություններ (երկրորդ)]], [[Հակահրթիռային պաշտպանության համակարգերի սահմանափակման պայմանագիր]]), իսկ այդ ընթացքում հզորացվում էր խորհրդային զինված ուժերը։

1977 թվականի հոկտեմբերին միաձայն ընդունվեց [[ԽՍՀՄ սահմանադրություն (1977)|Խորհրդային Միության երրորդ սահմանադրությունը]]։ 1982 թվականին՝ Բրեժնևի մահվան ժամանակ, երկրի ղեկավարների շրջանում հակակրանք կար փոփոխությունների նկատմամբ։ Բրեժնևի կառավարման երկար տարիները՝ ծերացող և քարացած քաղաքական ղեկավարների հետ միասին կոչվեցին «լճացման տարիներ»։ Այս ժամանակաշրջանը երկրի համար համարվում է անբարենպաստ տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական հետևանքների ժամանակաշրջան, որը սկսվեց Բրեժնևի կառավարման տարիներին և շարունակվեց նրան հաջորդած ղեկավարների՝ [[Յուրի Անդրոպով]]ի և [[Կոնստանտին Չեռնենկո]]յի ժամանակ։

1979 թվականի վերջերին Խորհրդային Միության զինված ուժերը միջամտեցին հարևան [[Աֆղանական հակամարտություն (1978-մինչ այսօր)|Աֆղանստանում ծավալվող քաղաքացիական պատերազմին]]՝ գործնականում վերջ դնելով Արևմուտքի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին։

=== Վերակառուցում (1985–1991) ===
{{Հիմնական|Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|Սառը պատերազմի ավարտ|}}
[[Պատկեր:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|[[Միխայիլ Գորբաչով]]ը ԱՄՆ նախագահ [[Ռոնալդ Ռեյգան]]ի հետ դեմ առ դեմ քննարկման ժամանակ։]]
Հաջորդ տասնամյակում հատկանշական էր երկու իրադարձություն՝ Խորհրդային Միության տնտեսական և քաղաքական ինստիտուտների ակնհայտ փլուզումը և բարեփոխումներ կատարելու մասնակի փորձերը, որոնք ուղղված էին բարեփոխումների գործընթացը հետ շրջելուն։ Քեննեթ Ս. Դեֆեյեսը «[[Նավթից անդին]]» գրքում պնդում էր, որ [[Ռոնալդ Ռեյգանի նախագահություն|Ռեյգանի վարչակազմը]] խրախուսում էր [[Սաուդյան Արաբիա]]յին այնքան [[1980-ականների նավթի գերարտադրություն|իջեցնել նավթի գները]], որ Խորհրդային Միությունը չկարողանար շահույթ ստանալ իր նավթի վաճառքից, ինչը հանգեցրեց երկրի [[հաստատուն արժույթ]]ի պահուստների սպառմանը<ref>Kenneth S. Deffeyes, Beyond Oil: The View from Hubbert's Peak.</ref>։

[[Պատկեր:00 Páneurópai Piknik emlékhely.jpg|thumb|left|150px|[[Եվրոպական պիկնիկ]]ը տեղի ունեցավ 1989 թվականի օգոստոսին Ավստրո-Հունգարիայի սահմանին։]]
Բրեժնևին հաջորդած երկու ղեկավարների իշխանությունը, որոնք խորապես կրում էին բրեժնևյան կառավարման արժեքները, երկար չտևեց։ [[Յուրի Անդրոպով]]ը 68 տարեկան էր, իսկ [[Կոնստանտին Չեռնենկո]]ն՝ 72, երբ եկան իշխանության. երկուսն էլ երկու տարի չանցած մահացան։ Փորձելով խուսափել երրորդ՝ հնարավոր կարճաժամկետ կառավարումից, ԽՍՀՄ-ը 1985 թվականին ընտրեց առավել երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչ [[Միխայիլ Գորբաչով]]ին։ Վերջինս էական փոփոխություններ ձեռնարկեց երկրի տնտեսության մեջ և քաղաքական ղեկավարության շրջանում, որը ստացավ «[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|Վերակառուցում]]» անվանումը։ Նրա «գլասնոստ» քաղաքականությունը տասնյակ տարիների պետական խիստ գրաքննությունից հետո ազատ էր դարձնում [[Ինֆորմացիայի ազատություն|ինֆորմացիայի հասանելիությունը]]։ Գորբաչովը նաև միտված էր ավարտել Սառը պատերազմը։ 1988 թվականին ԽՍՀՄ-ը հրաժարվեց շարունակել [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Աֆղանստանի պատերազմը]] և սկսեց իր ուժերը հանել երկրից։ Հաջորդ տարի [[Սինատրայի դոկտրին|Գորբաչովը հրաժարվեց միջամտել Խորհրդային արբանյակ պետությունների ներքին գործերին]], ինչը ճանապարհ հարթեց [[1989 թվականի հեղափոխություններ]]ի համար։ Մասնավորապես, 1989 թվականի օգոստոսին Խորհրդային Միության անգործությունը [[Եվրոպական պիկնիկ]]ի ժամանակ սկիզբ դրեց խաղաղության շղթայական ռեակցիայի, որի հետևանքով փլուզվեց Արևելյան բլոկը։ [[Բեռլինի պատի փլուզում]]ով ու Արևելյան և Արևմտյան Գերմանիաների միավորումով ընկավ Արևմուտքի և ԽՍՀՄ վերահսկողության տակ գտնվող տարածաշրջանների միջև «[[Երկաթե վարագույր|երկարթե վարագույր]]ը»<ref>Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).</ref><ref>Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German – Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) in: Die Presse 16 August 2018.</ref><ref>Otmar Lahodynsky: Paneuropäisches Picknick: Die Generalprobe für den Mauerfall (Pan-European picnic: the dress rehearsal for the fall of the Berlin Wall – German), in: Profil 9 August 2014.</ref><ref>"Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows“ (German – 19 August 1989 was a test for Gorbachev), in: FAZ 19 August 2009.</ref>։

Միևնույն ժամանակ խորհրդային երկրներն իրավական քայլեր նախաձեռնեցին իրենց տարածքների [[ինքնիշխանություն]]ը ճանաչելու համար՝ հղում անելով ԽՍՀՄ սահմանադրության 72-րդ հոդվածին (ԽՍՀՄ-ի կազմից դուրս գալը)<ref>[https://web.archive.org/web/20050324050607/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1282/is_n12_v42/ai_9119705 The red blues — Soviet politics] by Brian Crozier, ''National Review'', 25 June 1990.</ref>։ 1990 թվականի ապրիլի 7-ին օրենք ընդունվեց, որը ցանկացած հանրապետության թույլ էր տալիս դուրս գալ ԽՍՀՄ կազմից, եթե իր բնակչության 2/3-ը կողմ քվեարկեր հանրաքվեին<ref>[http://www.rspp.su/sobor/conf_2006/istoki_duh_nrav_crisis.html Origins of Moral-Ethical Crisis and Ways to Overcome it] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928104220/http://www.rspp.su/sobor/conf_2006/istoki_duh_nrav_crisis.html |date=28 September 2007 }} by V.A.Drozhin Honoured Lawyer of Russia.</ref>։ 1990 թվականին այդ հանրապետություններից շատերը, հիմնվելով իրենց ազգային օրենսդրությունների վրա, անցկացրին իրենց առաջին ընտրությունները։ Այդ օրենսդրական մարմիններից շատերը սկսեցին օրենքներ ընդունել, որոնք հակասում էին ԽՍՀՄ օրենքներին, ինչը հայտնի դարձավ «[[օրենքների պատերազմ]]» անվանմամբ։ 1989 թվականին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌԽՖՍՀ]]-ը հրավիրեց նորընտիր Ժողովրդական դեպուտատների հանրագումար, որտեղ [[Բորիս Ելցին]]ն ընտրվեց նախագահ։ 1990 թվականի հունիսի 12-ին հանրագումարը հայտարարեց [[ՌԽՖՍՀ պետական ինքնիշխանության հռչակագիր|Ռուսաստանի ինքնիշխանությունն իր տարածքի նկատմամբ]] և նախաձեռնեց օրենքներ, որոնք փորձում էին փոխարինել որոշ խորհրդային օրենքների։ [[Լիտվա]]յում [[Սայուդիս]] կուսակցության հաղթանակից հետո երկիրը 1990 թվականի մարտի 11-ին հայտարարեց իր անկախության վերականգնման մասին։

[[Պատկեր:Image0 ST.jpg|thumb|[[Օգոստոսյան պուտչ (1991)|Օգոստոսյան պուտչ]]ի ժամանակ [[Տ-80]] տանկ [[Կարմիր հրապարակ]]ում։]]
1991 թվականի մարտի 17-ին ԽՍՀՄ-ը պահպանելու նպատակով ինը հանրապետությունում [[Համամիութենական հանրաքվե|հանրաքվե անցկացվեց]] (մնացածը բոյկոտեցին քվեարկությունը), որտեղ բնակչության մեծ մասը կողմ քվեարկեց ԽՍՀՄ-ի պահպանմանը։ 1991 թվականի ամռանն ութ հանրապետություն նախաձեռնեց [[Նոր միութենական համաձայնագիր]], որով երկիրն ավելի ազատ կդառնար։ Համաձայնագիրը սակայն չկնքվեց [[Օգոստոսյան պուտչ (1991)|Օգոստոսյան պուտչ]]ի պատճառով, երբ կառավարության ու Պետական անվտանգության կոմիտեի չփոխզիջող անդամները պետական հեղաշրջման փորձ արեցին՝ ցանկանալով չեղարկել Գորբաչովի բարեփոխումները և վերականգնել հանրապետությունների վրա Կենտրոնական կոմիտեի վերահսկողությունը։ Հեղաշրջման տապալումից հետո Ելցինը համարվեց հերոս՝ իր վճռական որոշումների համար, իսկ Գորբաչովի իշխանությունն ավարտվեց։ Ուժերի հավասարակշռությունը զգալիորեն թեքվեց դեպի հանրապետությունների կողմը։ 1991 թվականի օգոստոսին Լատվիան և Էստոնիան անմիջապես հայտարարեցին իրենց լիարժեք անկախության վերականգնման մասին (հետևելով Լիտվայի՝ 1990 թվականի օրինակին)։ Օգոստոսի վերջին Գորբաչովը հեռացավ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից, որից քիչ անց կուսակցությունն անժամկետ դադարեցրեց իր գործունեությունը՝ այդպես վերջ դնելով իր իշխանությանը։ Աշնանը Գորբաչովն արդեն ազդեցություն չուներ Մոսկվայից դուրս կատարվող իրադարձությունների վրա։

=== ԽՍՀՄ-ի փլուզում (1990–1991) ===
{{Հիմնական|Համամիութենական հանրաքվե|ԽՍՀՄ փլուզում|Անկախ Պետությունների Համագործակցություն}}
[[Պատկեր:Cold War border changes.png|thumb|[[Սառը պատերազմ]]ից հետո ազգային սահմանների փոփոխությունները]]
Մնացած 12 հանրապետությունները շարունակեցին քննարկել Միության նոր, ավելի ազատ մոդելներ ստեղծելու հարցը։ Այդուհանդերձ, դեկտեմբերին բոլոր հանրապետությունները, բացի Ռուսաստանից և [[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախստանից]], հայտարարեցին իրենց անկախության մասին։ Ելցինը սկսեց ղեկավարել այն, ինչ մնացել էր Խորհրդային իշխանությունից՝ ներառյալ [[Մոսկովյան Կրեմլ]]ը։ Վերջին հարվածը հասցվեց դեկտեմբերի 1-ին, երբ իր հզորությամբ երկրորդ հանրապետություն հանդիսացող [[Համաուկրաինական հանրաքվե (1991)|Ուկրաինան ձայների մեծամասնությամբ կողմ քվեարկեց]] անկախանալուն։ Ուկրաինայի առանձնացումով վերջ դրվեց Խորհրդային Միության գոյության ցանկացած՝ նույնիսկ փոքրաթիվ հանրապետություններով իրական հնարավորությանը։

1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և [[Բելառուս]]ի նախագահները ստորագրեցին [[Բելովեժյան համաձայնագրեր]]ը, որոնցով հայտարարվեց Խորհրդային Միության փլուզումը և դրա փոխարեն [[Անկախ Պետությունների Համագործակցություն|Անկախ Պետությունների Համագործակցության]] (ԱՊՀ) ստեղծումը։ Թեև որոշակի կասկածներ կային համաձայնագրերի լիազորությունների հետ կապված, 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին խորհրդային բոլոր հանրապետությունները, բացի [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանից]], ստորագրեցին [[Ալմա-Աթայի հռչակագիր]]ը, որով հաստատվում էին վերը նշված համաձայնագրերը։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Գորբաչովը հեռացավ Խորհրդային Միության նախագահի պաշտոնից և իր լիազորությունները փոխանցեց նախագահ Ելցինին։ Նույն գիշերն իջեցվեց Խորհրդային Միության դրոշը, իսկ փոխարենը բարձրացվեց [[Ռուսաստանի դրոշ|Ռուսաստանի եռագույնը]]։

Հաջորդ օրը պետական բարձրագույն մարմին համարվող [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ|Գերագույն խորհուրդը]] կողմ քվեարկեց իր և երկրի գոյության դադարեցմանը։ Այս քվեարկությամբ հաստատվեց Խորհրդային Միության՝ որպես գործող [[ԽՍՀՄ փլուզում|պետության վերջնական լուծարումը]] և [[Սառը պատերազմ]]ի ավարտը<ref>{{Cite book |last1=Brzezinski |first1=Zbigniew K. |url=https://books.google.com/books?id=Vt5OLD3vp4UC&q=26+december+1991+ussr&pg=PR5 |title=Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis |last2=Sullivan |first2=Paige |year=1997 |isbn=978-1-56324-637-1}}</ref>։ Խորհրդային բանակը սկզբնական շրջանում գտնվում էր ԱՊՀ-ի ընդհանուր վերահսկողության տակ, սակայն շուտով յուրաքանչյուր նորանկախ պետություն ձևավորեց իր զինված ուժերը։ Այն փոքրաթիվ ինստիտուտները, որոնք չէին անցել Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, 1991 թվականի վերջին դադարեցրին իրենց գործունեությունը։

[[Պատկեր:USSR - Then and Now.png|thumb|Խորհրդային հանրապետությունների պետական զինանշանները ԽՍՀՄ փլուզումից առաջ և հետո ([[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]-ը (երկրորդ շարքում հինգերորդը) որպես քաղաքական կազմավորում գոյություն չունի, և զինանշանը ոչ պաշտոնական է)։]]
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ռուսաստանը միջազգայնորեն ճանաչվեց<ref name="uk">[http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019744935436 Country Profile: Russia] Foreign & Commonwealth Office of the United Kingdom. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080311123046/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket%2FXcelerate%2FShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019744935436 |date=11 March 2008 }}</ref> որպես Խորհրդային Միության [[Պետությունների իրավահաջորդություն|իրավահաջորդ]]։ Ռուսաստանն ինքնակամ ընդունեց ԽՍՀՄ արտաքին պարտքն իր վրա, իսկ խորհրդային արտասահմանյան սեփականությունները հայտարարեց իրենը։ 1992 թվականի [[Լիսաբոնի արձանագրություն|Լիսաբոնի արձանագրությամբ]] Ռուսաստանը համաձայնվեց նաև ստանալ նախկին խորհրդային հանրապետությունների տարածքում տեղակայված բոլոր միջուկային զենքերը։ Այդ պահից սկսած Ռուսաստանի Դաշնությունը ստանձնեց Խորհրդային Միության իրավունքներն ու պարտականությունները։ [[Ուկրաինա]]ն հրաժարվեց ճանաչել Ռուսաստանի՝ ԽՍՀՄ իրավահաջորդ դառնալու բացառիկ պահանջները և նման կարգավիճակ պահանջեց նաև իր համար, ինչն ամրագրվեց 1991 թվականին ընդունված «[[Ուկրաինայի իրավահաջորդության մասին օրենք|Ուկրաինայի իրավահաջորդության մասին]]» օրենքի 7-րդ և 8-րդ հոդվածներում։ 1991 թվականին անկախանալուց հետո Ուկրաինան շարունակեց պահանջներ ներկայացնել Ռուսաստանի դեմ արտասահմանյան դատարաններում՝ ձգտելով հետ վերադարձնել ԽՍՀՄ-ին պատկանող արտասահմանյան սեփականությունների իր մասնաբաժինը։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո [[Հետխորհրդային տարածաշրջան|հետխորհրդային երկրներում]] վատթարացան սոցիալ-տնտեսական պայմանները<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm "Child poverty soars in eastern Europe"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110512034826/http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm |date=12 May 2011 }}, BBC News, 11 October 2000.</ref><ref>{{Cite book |last=Parenti |first=Michael |url=https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare |title=Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism |date=1997 |publisher=City Lights Books |isbn=978-0-87286-329-3 |page=[https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare/page/n70 118] |url-access=limited}}</ref>. կտրուկ աճեց աղքատությունը<ref name="Scheidel" /><ref>{{Cite book |last=McAaley |first=Alastair |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3A8M3JFdbXA7sJ%3Awww.crop.org%2Fviewfile.aspx%3Fid%3D381+&cd=10&hl=en&ct=clnk&gl=nz |title=Russia and the Baltics: Poverty and Poverty Research in a Changing World |access-date=2016 թ․ հուլիսի 18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170123224044/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3A8M3JFdbXA7sJ%3Awww.crop.org%2Fviewfile.aspx%3Fid%3D381+&cd=10&hl=en&ct=clnk&gl=nz |archive-date=2017 թ․ հունվարի 23 |url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news |title=An epidemic of street kids overwhelms Russian cities |url=https://www.theglobeandmail.com/news/world/an-epidemic-of-street-kids-overwhelms-russian-cities/article4141933/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160828195036/http://www.theglobeandmail.com/news/world/an-epidemic-of-street-kids-overwhelms-russian-cities/article4141933/ |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 28 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 17 |work=The Globe and Mail}}</ref><ref>{{Cite book |last=Targ |first=Harry |title=Challenging Late Capitalism, Neoliberal Globalization, & Militarism |date=2006}}</ref>, հանցագործությունը<ref>Theodore P. Gerber & Michael Hout, "More Shock than Therapy: Market Transition, Employment, and Income in Russia, 1991–1995", AJS Volume 104 Number 1 (July 1998): 1–50.</ref>, կոռուպցիան<ref>{{Cite news |date=2010 |title=Cops for hire |url=http://www.economist.com/node/15731344 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208110401/http://www.economist.com/node/15731344 |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 8 |access-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 4 |newspaper=The Economist}}</ref><ref name="CPI2015">{{Cite web |title=Corruption Perceptions Index 2014 |url=http://www.transparency.org/cpi2014/results |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151202072021/http://www.transparency.org/cpi2014/results |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 2 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 18 |publisher=Transparency International}}</ref>, գործազրկությունը<ref>{{Cite book |last=Hardt |first=John |title=Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index |date=2003 |publisher=M. E Sharpe |page=481}}</ref>, անօթևանությունը<ref>{{Cite book |last1=Alexander |first1=Catharine |title=Urban Life in Post-Soviet Asia |last2=Buchil |first2=Victor |last3=Humphrey |first3=Caroline |date=2007 թ․ սեպտեմբերի 12 |publisher=CRC Press}}</ref><ref>{{Cite book |last=Smorodinskaya |title=Encyclopaedia of Contemporary Russian |publisher=Routledge}}</ref>, հիվանդությունները<ref>{{Cite journal |last=Galazkaa |first=Artur |year=2000 |title=Implications of the Diphtheria Epidemic in the Former Soviet Union for Immunization Programs |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-infectious-diseases_2000-01_181_1/page/244 |journal=Journal of Infectious Diseases |volume=181 |pages=244–248 |doi=10.1086/315570 |pmid=10657222 |doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite web |last=Shubnikov |first=Eugene |title=Non-communicable Diseases and Former Soviet Union countries |url=http://www.pitt.edu/~super4/33011-34001/33991.ppt |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161011091551/http://www.pitt.edu/~super4/33011-34001/33991.ppt |archive-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 11 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 18}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Wharton |first1=Melinda |last2=Vitek |first2=Charles |year=1998 |title=Diphtheria in the Former Soviet Union: Reemergence of a Pandemic Disease |journal=Emerging Infectious Diseases |volume=4 |issue=4 |pages=539–550 |doi=10.3201/eid0404.980404 |pmc=2640235 |pmid=9866730}}</ref>, մանկական մահացությունները, ընտանեկան բռնությունները<ref>{{Cite book |last=Parenti |first=Michael |url=https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare |title=Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism |publisher=City Lights Books |year=1997 |isbn=978-0-87286-329-3 |location=San Francisco |pages=[https://archive.org/details/blackshirtsredsr00pare/page/n65 107], 115}}</ref>, ինչպես նաև ժողովրդագրական կորուստները<ref>{{Cite news |last1=Hudson |first1=Michael |last2=Sommers |first2=Jeffrey |date=2010 թ․ դեկտեմբերի 20 |title=Latvia provides no magic solution for indebted economies |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/dec/20/latvia-debt-economy-europe-austerity |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171025021924/https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/dec/20/latvia-debt-economy-europe-austerity |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 25 |access-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 24 |work=[[The Guardian]] |quote=Neoliberal austerity has created demographic losses exceeding Stalin's deportations back in the 1940s (although without the latter's loss of life). As government cutbacks in education, healthcare and other basic social infrastructure threaten to undercut long-term development, young people are emigrating to better their lives rather than suffer in an economy without jobs. More than 12% of the overall population (and a much larger percentage of its labor force) now works abroad.}}</ref>, անհավասար եկամուտները, [[Ռուս օլիգարխներ|օլիգարխիկ դասակարգի]] առաջացումը<ref name="Scheidel">{{Cite book |last=Scheidel |first=Walter |title=The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century |publisher=Princeton University Press |year=2017 |isbn=978-0-691-16502-8 |location=Princeton |pages=[https://books.google.com/books?id=NgZpDQAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PA51#v=onepage&q&f=false 51] & [https://books.google.com/books?id=NgZpDQAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PA222#v=onepage&q&f=false 222–223]}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Hoepller |first=C |date=2011 |title=Russian Demographics: The Role of the Collapse of the Soviet Union |url=http://www.kon.org/urc/v10/hoeppler.html |url-status=live |journal=Undergraduate Research Journal for the Human Sciences |volume=10 |issue=1 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160806005855/http://www.kon.org/urc/v10/hoeppler.html |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 6 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 18}}</ref>՝ քիչ կալորիաների սպառմանը, կյանքի ակնկալվող տևողության, մեծահասակների շրջանում գրագիտության և եկամտի նվազելուն զուգահեռ<ref>{{Cite web |last=Poland |first=Marshall |title=Russian Economy in the Aftermath of the Collapse of the Soviet Union |url=http://www2.needham.k12.ma.us/nhs/cur/Baker_00/03-04/baker%20poland%20p1/ussr.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708010129/http://www2.needham.k12.ma.us/nhs/cur/Baker_00/03-04/baker%20poland%20p1/ussr.htm |archive-date=2016 թ․ հուլիսի 8 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 18 |website=Needham K12}}</ref>։ 1988-1989 և 1993-1995 թվականներին [[Ջինիի գործակից]]ը նախկին սոցիալիստական երկրներում միջինում բարձրացավ 9 կետով<ref name="Scheidel" />։ Համատարած [[մասնավորեցում]]ն ուղեկցվում էր տնտեսական ցնցումներով, որոնք կապված էին մահացության կտրուկ աճի հետ։ Տվյալները ցույց են տալիս, որ 1991-1994 թվականներին Ռուսաստանում, Լատվիայում, Լիտվայում և Էստոնիայում եռակի աճել է գործազրկությունը, իսկ մահացությունը տղամարդկանց շրջանում աճել է 42%-ով<ref>David Stuckler, Lawrence King, and Martin McKee. "Mass privatisation and the post-communist mortality crisis: a cross-national analysis." ''The Lancet'' 373.9661 (2009): 399–407.</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/7828901.stm Privatisation 'raised death rate'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306005653/http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/7828901.stm |date=6 March 2016 }}. ''BBC'', 15 January 2009. Retrieved 19 November 2014.</ref>։

Ամփոփելով այս բոլոր իրադարձությունների հետևանքները միջազգային ասպարեզում՝ [[Վլադիսլավ Զուբոկ]]ն ասել է. «Խորհրդային կայսրության փլուզումը դարակազմիկ աշխարհաքաղաքական, ռազմական, գաղափարական և տնտեսական նշանակության իրադարձություն էր<ref>{{Cite book |last=Zubok |first=Vladislav M. |url=https://books.google.com/books?id=3j2VJj1hs1EC&pg=PR9 |title=A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev |date=2009 թ․ փետրվարի 1 |publisher=Univ of North Carolina Press |isbn=978-0-8078-9905-2 |page=ix |access-date=2017 թ․ դեկտեմբերի 1 |via=Google Books}}</ref>։ Նախքան փլուզումը երկիրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Արևելյան Եվրոպայում իր գերակայության, ռազմական ուժի, հզոր տնտեսության, [[զարգացող երկրներ]]ին օգնելու, գիտական հետազոտությունների (հատկապես տիեզերական տեխնոլոգիաների ոլորտում) և սպառազինությունների շնորհիվ չորս տասնամյակ շարունակ համարվում էր աշխարհի երկու գերտերություններից մեկը»<ref name="auto3"/>։

==== Հետխորհրդային պետություններ ====
[[Հետխորհրդային պետություններ|Հետխորհրդային]] 15 [[Պետությունների իրավահաջորդություն|երկրների իրավահաջորդության]] հարցի վերլուծությունը բարդ խնդիր է։ Ռուսաստանի Դաշնությունը համարվում է ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդ պետությունը։ Նրան են անցել ԽՍՀՄ-ի բոլոր դեսպանությունների սեփականությունները, ինչպես նաև այն ժառանգել է Խորհրդային Միության՝ ՄԱԿ-ին անդամակցությունը՝ պահպանելով [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|Անվտանգության Խորհրդում]] իր մշտական տեղը։

ԽՍՀՄ հիմնադիր երկու երկրներից մեկը՝ [[Ուկրաինա]]ն, Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ միակն էր, որ Ռուսաստանի նման օրենքներ ընդունեց, ըստ որոնց՝ այդ երկիրը համարվում է ինչպես [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինական ԽՍՀ]]-ի, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդը<ref>[https://zakon.rada.gov.ua/laws/main/1543-12 "ЗАКОН УКРАЇНИ Про правонаступництво України"] {{ref-uk}}.</ref>։ Խորհրդային համաձայնագրերը հետագայում հիմք հանդիսացան Ուկրաինայի՝ արտաքին համաձայնագրերի համար, ինչպես նաև Ուկրաինան համաձայնվեց ստանձնել ԽՍՀՄ արտաքին պարտքի 16,37%-ը, որի փոխարեն այն ստանալու էր ԽՍՀՄ արտասահմանյան սեփականությունների իր մասնաբաժինը։ Թեև այդ ժամանակ Ուկրաինան բարդ դրության մեջ էր, քանի որ Արևմուտքը Ռուսաստանին էր համարում «ԽՍՀՄ-ի միակ իրավահաջորդը», այդուհանդերձ, չնայած Արևմտյան երկրների շարունակական ճնշմանը՝ Ռուսաստանը շարունակում էր գաղտնի տնօրինել ԽՍՀՄ-ի արտասահմանյան սեփականությունները։ Այդ պատճառով Ուկրաինան երբեք չվավերացրեց «զրոյական տարբերակի» համաձայնագիրը, որը Ռուսաստանի Դաշնությունը ստորագրել էր Խորհրդային մյուս հանրապետությունների հետ, քանի որ դրանով արգելվում էր հանրայնացնել ԽՍՀՄ ոսկու և ադամանդի պաշարների մասին ինֆորմացիան<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=JSwstF6SEAkC&pg=PA924 |title=The Former Soviet Union in Transition |publisher=M.E. Sharpe |year=1993 |isbn=978-1-56324-318-9 |editor-last=Kaufman |editor-first=Richard F. |page=924 |editor-last2=Hardt |editor-first2=John P.}}</ref><ref>{{Cite book |last=Zadorozhnii |first=Oleksandr |url=https://books.google.com/books?id=lMokDwAAQBAJ&pg=PA98 |title=International Law in the Relations of Ukraine and the Russian Federation |publisher=Yuri Marchenko |year=2016 |isbn=978-617-684-146-3 |page=98}}</ref>։ Խորհրդային Միության սեփականությունների և ակտիվների վերաբերյալ վեճերն այս երկու երկրների միջև շարունակվում են մինչ այսօր։

{{քաղվածք|Հակամարտությունն անլուծելի է։ Կարող ենք շարունակել Կիևին դրդել (ստիպել) լուծել խնդիրը, բայց դա այդպես էլ չի լուծվի։ Դատարան դիմելը ևս անիմաստ է. մի շարք եվրոպական երկրների համար սա քաղաքական խնդիր է և ակնհայտ է, թե նրանք հօգուտ ում են որոշում կայացնելու։ Այս իրավիճակում «ինչպես վարվել»-ը մնում է բաց։ Պետք է փնտրել ոչ պարզ լուծումներ։ Բայց մենք պետք է հիշենք, որ 2014 թվականին Ուկրաինայի այն ժամանակվա վարչապետ Յացենյուկի դատական հայցերի պատճառով Ռուսաստանի դեմ դատավարությունը վերսկսվեց 32 երկրներում։|[[Սերգեյ Մարկով (քաղաքագետ)|Սերգեյ Մարկով<ref>{{Cite web |title=Ни по-честному, ни по-братски – Москва и Киев не могут поделить советскую собственность за рубежом |url=https://news.rambler.ru/ukraine/43812763-ni-po-chestnomu-ni-po-bratski-moskva-i-kiev-ne-mogut-podelit-sovetskuyu-sobstvennost-za-rubezhom/ |website=Рамблер/новости}}</ref>]]}}

Նույն խնդիրն էր նաև մշակութային սեփականությունների [[Ռեստիտուցիա|վերականգնման]] հետ կապված։ Թեև 1992 թվականի փետրվարի 14-ին Ռուսաստանը և մյուս հետխորհրդային պետությունները Մինսկում ստորագրեցին «Մշակութային-պատմական սեփականությունները բնօրրան երկրներ վերադարձնելու մասին» համաձայնագիր, որը Ռուսաստանի պետական դուման չվավերացրեց՝ փոխարենը ընդունելով «[[Ռուսաստանի մշակութային սեփականության օրենք|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԽՍՀՄ վերադարձվող և Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում գտնվող մշակութային արժեքների մասին դաշնային օրենքը]]», ինչն անհնար դարձրեց այդ սեփականությունների վերականգնումը<ref>{{Cite journal |last=Николаевич |first=Касатенко Александр |date=2013 թ․ սեպտեմբերի 21 |title=История и теория реституции культурных ценностей |url=https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-i-teoriya-restitutsii-kulturnyh-tsennostey |journal=Вестник Таганрогского института управления и экономики |volume=1 |issue=17 |via=cyberleninka.ru}}</ref>։

Էստոնիան, Լատվիան և Լիտվան իրենց համարում են այն [[Բալթյան պետությունների իրավահաջորդություն|երեք անկախ պետությունների վերածնունդ]], որոնք գոյություն ունեին նախքան 1940 թվականին ԽՍՀՄ-ի կողմից բռնազավթվելը և բռնակցվելը։ Նրանք պնդում են, որ իրենց՝ Խորհրդային Միության կազմի մեջ մտնելու գործընթացը, խախտել է ինչպես միջազգային իրավունքը, այնպես էլ իրենց սեփական օրենքը և որ 1990-1991 թվականներին նրանք ուղղակի վերականգնեցին իրենց անկախությունը, որը դեռ իրավականորեն գոյություն ուներ։

Կա ևս վեց պետություն, որոնք իրենց անկախությունն են հռչակել միջազգայնորեն ճանաչված հետխորհրդային պետություններից, բայց [[Չճանաչված կամ մասամբ ճանաչված պետությունների ցանկ|միջազգայնորեն մասամբ են ճանաչված]]՝ [[Աբխազիայի Հանրապետություն|Աբխազիա]]ն, [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախը]], [[Դոնեցկի Ժողովրդական Հանրապետություն|Դոնեցկը]], [[Լուգանսկի Ժողովրդական Հանրապետություն|Լուգանսկը]], [[Հարավային Օսիա]]ն և [[Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետություն|Մերձդնեստր]]ը։ [[Իչկերիայի Չեչենական Հանրապետություն|Իչկերիայի Չեչենական Հանրապետության]] [[Չեչնիա|չեչենական]] անջատողական շարժումը, [[Գագաուզիայի հանրապետություն|Գագաուզիայի հանրապետության]] [[գագաուզիա]]կան անջատողական շարժումը և [[Թալիշ-Մուղանական Ինքնավար Հանրապետություն|Թալիշ-Մուղանական Ինքնավար Հանրապետության]] [[թալիշներ|թալիշական]] անջատողական շարժումը միջազգայնորեն ճանաչված չեն։

== Արտաքին հարաբերություններ ==
{{Main|Խորհրդային միության արտաքին հարաբերություններ}}
[[պատկեր:Soviet stamp 1974 for friendship between USSR and India 4k.jpg|thumb|1974 թվականի ԽՍՀՄ և Հնդկաստանի միջև բարեկամության և երկու երկրների ժողովուրդների միջև ամուր կապը բնորոշող խորհրդային նամականիշ, չնայած [[Հնդկաստան]]ը [[Չմիացած երկրների շարժում|Չմիացած երկրների շարժման]] անդամ էր։]]
[[պատկեր:President Ford informally concludes the Vladivostok Summit - NARA - 7062568.jpg|thumb|[[Ջերալդ Ֆորդ]]ի, [[Անդրեյ Գրոմիկո]]յի և [[Հենրի Քիսինջեր]]ի ոչ պաշտոնական շփումը 1974 թվականի [[Սպառազինությունների վերահսկման Վլադիվոստոկի գագաթնաժողով|Վլադիվոստոկի գագաթնաժողով]]ում։]]
[[պատկեր:RIAN archive 330109 Soviet President Mikhail Gorbachev and U.S. President George Bush.jpg|thumb|[[Միխայիլ Գորբաչով]]ը և [[Ջորջ Հ. Ու. Բուշ]]ը, Գորբաչովի 1990 թվականին Միացյալ Նահանգներ կատարած պաշտոնական այցի ժամանակ, ստորագրում են երկկողմ փաստաթղթեր։]]
Իր կառավարման տարիներին քաղաքականության վերաբերյալ վերջնական որոշումները կայացնում էր Ստալինը։ Այդուհանդերձ, ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականությամբ զբաղվում էր [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն|Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության]] Կենտկոմի արտաքին քաղաքականության կոմիտեն կամ կուսակցության բարձրագույն մարմինը՝ [[ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահություն|Քաղբյուրո]]ն։

Բացի այդ, երկկողմ և բազմակողմ հարաբերություններով զբաղվում էր [[Խորհրդային միության արտաքին գործերի նախարարություն|ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարությունը]]։ Մինչև 1946 թվականն այն հայտնի է եղել որպես Արտաքին հարաբերությունների ժողովրդական կոմիսարիատ անվամբ։ Խորհրդային արտաքին քաղաքականության ամենաազդեցիկ ներկայացուցիչներից են եղել [[Գեորգի Չիչերին]]ը (1872–1936), [[Մաքսիմ Լիտվինով]]ը (1876–1951), [[Վյաչեսլավ Մոլոտով]]ը (1890–1986), [[Անդրեյ Վիշինսկի]]ն (1883–1954) և [[Անդրեյ Գրոմիկո]]ն (1909–1989)։ Նրանց մեծ մասը [[Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտ]]ի շրջանավարտներ են եղել<ref>Adam B. Ulam, ''Expansion and coexistence: the history of Soviet foreign policy, 1917–73'' (1974)</ref>։
* Կոմինտերն (1919–1943) կամ [[Կոմունիստական ինտերնացիոնալ]], միջազգային կոմունիստական կազմակերպություն, որը տեղակայված է եղել [[Կրեմլ]]ում և զբաղվել [[համաշխարհային կոմունիզմ]]ի հարցերով։ Կոմինտերնը մտադիր էր «պայքարել բոլոր հնարավոր միջոցներով, ներառյալ զինված ուժերով, համաշխարհային բուրժուազիան տապալելու և միջազգային խորհրդային հանրապետություն ստեղծելու համար՝ որպես պետության լիակատար ոչնչացման անցումային փուլ»<ref>{{Cite book |author=Harold Henry Fisher |url=https://books.google.com/books?id=b2umAAAAIAAJ&pg=PA13 |title=The Communist Revolution: An Outline of Strategy and Tactics |publisher=Stanford UP |year=1955 |page=13}}</ref>։ Կազմակերպության գործունեության դադարեցումը եղել է Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների հետ հաշտեցման միջոցներից մեկը<ref>Duncan Hallas, ''The Comintern: The History of the Third International'' (1985)</ref>։
* [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Կոմեկոն]], Սոցիալիստական երկրների տնտեսական փոխօգնության խորհուրդ ({{Lang-ru|Совет Экономической Взаимопомощи, СЭВ}}) 1949-1991 թվականներին գործած տնտեսական կազմակերպություն, որը եղել է Խորհրդային միության վերահսկողության տակ։ Վերջինից զատ, կազմակերպությանն անդամակցել են Արևելյան բլոկի և աշխարհի այլ հատվածներում գտնվող որոշ սոցիալիստական երկրներ։ Պաշտոնական [[Մոսկվա]]ն մտահոգություններ ուներ [[Մարշալի պլան]]ի վերաբերյալ, ուստի Կոմեկոնը միտված էր կանխելու խորհրդային ազդեցության ներքո գտնվող երկրների անցումը Միացյալ Նահանգների և Հարավարևելյան Ասիայի ազդեցության տակ։ Կոմեկոնն Արևելյան բլոկի պատասխանն էր [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում ձևավորված Տնտեսական համագործակցության եվրոպական կազմակերպությանը (ՏՀԵԿ)<ref name="loc-cs">"Germany (East)", Library of Congress Country Study, [http://memory.loc.gov/frd/cs/germany_east/gx_appnb.html Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090501075842/http://memory.loc.gov/frd/cs/germany_east/gx_appnb.html |date=1 May 2009 }}</ref><ref>Michael C. Kaser, ''Comecon: Integration problems of the planned economies'' (Oxford University Press, 1967)</ref>։
*[[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պակտը]] հավաքական պաշտպանության դաշինք էր, որը ձևավորվել էր Սառը պատերազմի ժամանակ՝ 1955 թվականին։ Դրան անդամակցում էին ԽՍՀՄ-ն և Արևելյան Եվրոպայի նրա արբանյակ պետությունները։ Այս կազմակերպությունը Կոմեկոնի ռազմական լրացումն էր՝ տարածաշրջանային տնտեսական կազմակերպություն, որին անդամակցում էին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական մի շարք երկրներ։ Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը կամ Վարշավայի պակտն ստեղծվել էր ի պատասխան [[ՆԱՏՕ]]-ին [[Գերմանիայի ֆեդերատիվ հանրապետություն|Արևմտյան Գերմանիա]]յի անդամակցության<ref>Laurien Crump, ''The Warsaw Pact Reconsidered: International Relations in Eastern Europe, 1955–1969'' (Routledge, 2015).</ref>։
* [[Կոմինֆորմ]] (1947–1956), ոչ պաշտոնապես՝ Կոմունիստական ինֆորմացիոն բյուրո և պաշտոնապես Կոմունիստական և աշխատավորական կուսակցությունների տեղեկատվական բյուրո, 1943 թվականին Կոմինտերնի կազմալուծումից հետո մարքսիզմ-լենինիզմի համաշխարհային շարժման առաջին պաշտոնական գործակալությունը։ Դրա հիմնական առաքելությունը խորհրդային ղեկավարման ներքո մարքսիստական-լենինիստական կուսակցությունների միջև գործողությունների համակարգումն էր։ Ստալինն այս կառույցի միջոցով հանձնարարում էր Արևմտյան Եվրոպայի կոմունիստական կուսակցություններին հրաժարվել իրենց բացառապես խորհրդարանական գործունեության գծից և փոխարենը կենտրոնանալ Մարշալի պլանի իրագործմանը քաղաքականապես խոչընդոտելու վրա<ref>Michał Jerzy Zacharias, "The Beginnings of the Cominform: The Policy of the Soviet Union towards European Communist Parties in Connection with the Political Initiatives of the United States of America in 1947." ''Acta Poloniae Historica'' 78 (1998): 161–200. {{ISSN|0001-6829}}</ref>։ Համակարգում էր նաև 1947-49 թվականներին Հունաստանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մարքսիստական ապստամբներին միջազգային օգնությունը<ref>Nikos Marantzidis,  "The Greek Civil War (1944–1949) and the International Communist System." ''Journal of Cold War Studies'' 15.4 (2013): 25–54.</ref>։ 1948 թվականին [[Հարավսլավիա]]ն հեռացվեց Կոմինֆորմից, երբ [[Իոսիպ Տիտո]]ն պնդեց անկախ ծրագրի անցկացման մասին։ Կազմակերպության պաշտոնաթերթը, որը կրում էր «Հանուն ամուր խաղաղության, հանուն ժողովրդական դեմոկրատիայի» անվանումը, առաջ էր մղում Ստալինի դիրքորոշումները։ Եվրոպայում Կոմինֆորմի տեղակայումը նշանակում էր խորհրդային արտաքին քաղաքականության մեջ համաշխարհային հեղափոխության շեշտադրման թուլացում։ Հռչակելով միասնական գաղափարախոսություն՝ այն թույլ տվեց անդամ կուսակցություններին կենտրոնանալ անհատների, այլ ոչ թե հիմնախնդիրների վրա<ref>Heinz Timmermann,  "The cominform effects on Soviet foreign policy." ''Studies in Comparative Communism'' 18.1 (1985): 3–23</ref>։
=== Վաղ շրջան (1919–1939) ===
[[պատկեր:1987 CPA 5896.jpg|thumb|upright|1987 թվականի խորհրդային նամականիշ։]]
Խորհրդային միության մարքսիստ-լենինիստական վերնախավն ինտենսիվորեն քննարկում էր արտաքին քաղաքականության հարցերը և մի քանի անգամ փոխում նրա ուղղությունները։ Նույնիսկ երբ Ստալինը 1920-ական թվականների վերջին իր ձեռքը վերցրեց բռնապետական վերահսկողությունը, այնտեղ ընթանում էին բանավեճեր, որի արդյունքում նա կարող էր անմիջապես փոխել իր դիրքորոշումը<ref>Ulam, ''Expansion and Coexistence'' (1974) pp 111–79</ref>։

ԽՍՀՄ գոյության սկզբնական շրջանում ենթադրվում էր, որ շուտով կոմունիստական հեղափոխություններ կբռնկվեն յուրաքանչյուր խոշոր արդյունաբերական երկրում, իսկ Խորհրդային Միության պատասխանատվությունն էր օգնելու դրան։ [[Կոմունիստական ինտերնացիոնալ|Կոմինտերն]]ը ընտրության միջոցն էր։ Արդյունքում, տեղի ունեցան քիչ թվով հեղափոխություններ, որոնք, սակայն, շատ շուտ ճնշվեցին։ Դրանցից ամենաերկարը տեղի ունեցավ Հունգարիայում, իսկ [[Հունգարական Խորհրդային Հանրապետություն (1919)|Հունգարական Խորհրդային Հանրապետություն]]ը գոյություն է ունեցել միայն 1919 թվականի մարտի 21-ից մինչև օգոստոսի 1-ը։ Ռուսաստանի բոլշևիկներն այն վիճակում չէին, որ ինչ-որ օգնություն տրամադրեին։

1921 թվականին Լենինը, Տրոցկին և Ստալինը հասկացան, որ կապիտալիզմն արմատացել է Եվրոպայում և առաջիկայում որևէ լայնածավալ հեղափոխություն չի լինի։ Ռուսաստանի բոլշևիկների պարտականությունը դարձավ պաշտպանելու այն, ինչ իրենք ունեին Ռուսաստանում և խուսափել ռազմական այնպիսի դիմակայությունից, որը կարող էր կործանել նրանց [[պլացդարմ]]ը։ Ռուսաստանը, Գերմանիայի հետ միասին, դարձավ վտարանդի պետություն։ Վերջին երկուսը 1922 թվականին [[Ռապալլոյի պայմանագիր (1922)|Ռապալլոյի պայմանագրով]] կարգավորեցին իրենց հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, երկու երկրները Գերմանիայի անօրինական բանակի և օդային ուժերի համար ԽՍՀՄ գաղտնի ճամբարներում ստեղծեցին ռազմաուսումնական ծրագրեր<ref>{{Cite journal |last1=Mueller |first1=Gordon H. |year=1976 |title=Rapallo Reexamined: A New Look at Germany's Secret Military Collaboration with Russia in 1922 |journal=Military Affairs |volume=40 |issue=3 |pages=109–117 |doi=10.2307/1986524 |jstor=1986524}}</ref>։

Մոսկվան հանկարծ դադարեցրեց սպառնալ մյուս երկրներին և փոխարենը սկսեց աշխատել առևտրի ու դիվանագիտական ճանաչման տեսանկյունից խաղաղ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ։ [[Միացյալ Թագավորություն]]ը անտեսեց մարքիսզմ-լենինիզմից եկող սպառնալիքի վերաբերյալ [[Ուինսթոն Չերչիլ]]ի ու մի քանի անձանց զգուշացումները և 1922 թվականին հաստատեց առևտրային ու ''փաստացի'' դիվանագիտական հարաբերություններ։ Բրիտանացիների մոտ հույս էր առաջացել, որ կվճարվեն ցարական մինչպատերազմական պարտքերը, սակայն դրանք անմիջապես հետաձգվեցին։ Մեծ Բրիտանիան պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ անկախությունը, երբ 1924 թվականին իշխանության եկավ [[Լեյբորիստական կուսակցություն (Մեծ Բրիտանիա)|Լեյբորիստական կուսակցություն]]ը<ref>Christine A. White, ''British and American Commercial Relations with Soviet Russia, 1918–1924'' (UNC Press Books, 2017).</ref>։ Մյուս երկրներն սկսեցին հետևել Մեծ Բրիտանիայի օրինակին՝ առևտրային հարաբերություններ հաստատելով Խորհրդային միության հետ։ [[Հենրի Ֆորդ]]ը վերջինիս հետ լայնամասշտաբ գործարար հարաբերություններ հաստատեց միայն 1920-ական թվականների վերջին՝ հուսալով, որ դա կհանգեցնի երկարաժամկետ խաղաղությանը։ Վերջապես 1933 թվականին Միացյալ Նահանգները պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ-ն. որոշում, որն ուներ ամերիկյան հանրության աջակցությունը և, հատկապես, բիզնեսի, որի համար բացվում էր նոր եկամտաբեր շուկա<ref>{{Cite journal |last1=Wilson |first1=J. H. |year=1971 |title=American Business and the Recognition of the Soviet Union |url=https://archive.org/details/sim_social-science-quarterly_1971-09_52_2/page/349 |journal=Social Science Quarterly |volume=52 |issue=2 |pages=349–368 |jstor=42860014}}</ref>։

1920-ական թվականների վերջին և 1930-ական թվականների սկզբին Ստալինն աշխարհի մարքսիստ-լենինիստական կուսակցություններին հանձնարարեց լուրջ ընդդիմախոսել ոչ մարքսիստական կուսակցություններին, աշխատավորական միություններին և ձախական այլ կազմակերպությունների։ Ստալինը մտափոխվեց 1934 թվականին՝ առաջ քաշելով «[[Ժողովրդական ճակատ]]» ծրագիրը, որը մարքսիստական բոլոր կուսակցություններին կոչ էր անում միավորվել [[հակաֆաշիզմ|հակաֆաշիստական]] քաղաքական, աշխատավորական և կազմակերպչական բոլոր ուժերի հետ, որոնք ընդդիմանում էին [[ֆաշիզմ]]ին, հատկապես դրա [[Նացիոնալ-սոցիալիզմ|նացիստական]] տարբերակին<ref>Chris Ward, ''Stalin's Russia'' (2nd ed. 1999) pp 148–88.</ref><ref>Barbara Jelavich, ''St.Petersburg and Moscow: Czarist and Soviet Foreign Policy, 1814–1974'' (1974) pp 342–46</ref>։

1939 թվականին, [[Մյունխենի համաձայնագիր|Մյունխենի համաձայնագրից]] կես տարի անց, ԽՍՀՄ-ն Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի հետ միասին փորձեց ձևավորել հականացիստական դաշինք<ref>{{Cite book |author=Louise Grace Shaw |url=https://books.google.com/books?id=iAmDj-U-1fAC&pg=PA103 |title=The British Political Elite and the Soviet Union, 1937–1939 |year=2003 |isbn=978-0-7146-5398-3 |page=103}}</ref>։ [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ն առաջարկեց առավել ձեռնտու պայմանագիր, որը Խորհրդային միությանը հնարավորություն կտար վերահսկողության տակ վերցնել Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը՝ [[Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ]]ի միջոցով։ Սեպտեմբերին [[Նացիստական Գերմանիա]]ն հարձակվեց [[Լեհաստան]]ի վրա։ Նույն ամսին Խորհրդային զորքերը ևս մտան Լեհաստան, որի արդյունքում այդ երկիրը բաժանվեց երկու մասի։ Ի պատասխան, Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային, որի հետևանքով սկսվեց [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ը<ref>D.C. Watt, ''How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939'' (1989)</ref>։

=== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ (1939–1945) ===
{{Main|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատճառներ}}
Ընդհուպ մինչև իր մահը (1953 թվական), հետպատերազմական ժամանակաշրջանում, [[Իոսիֆ Ստալին]]ը վերահսկում էր Խորհրդային միության արտաքին ողջ քաղաքականությունը։ Չնայած [[Նացիստական Գերմանիա]]յի պատերազմական գործողությունների մեկնարկին և [[Չին-ճապոնական երկրորդ պատերազմ]]ի բռնկմանը, Խորհրդային Միությունը չէր համագործակցում որևէ այլ երկրի հետ՝ ընտրելով զարգացման սեփական ուղին<ref>{{Cite book |last=Beloff |first=Max |title=The Foreign Policy Of Soviet Russia (1929–1941), Volume Two |publisher=[[Oxford University Press]] |year=1949 |page=2}}</ref>։ Այդուհանդերձ, [[Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)|Բարբարոսա ռազմական գործողություն]]ից հետո, Խորհրդային միության առաջնահերթությունները փոփոխվեցին։ Չնայած [[Մեծ Բրիտանիա]]յի հետ նախկինում առկա տարաձայնություններին՝ [[Վյաչեսլավ Մոլոտով]]ը հրաժարվեց հետպատերազմական իր սահմանային պահանջներից<ref>{{Cite web |last=Strachan |first=Frederick |date=2011 թ․ նոյեմբերի 23 |title=The Evolution of Stalin's Foreign Policy during World War Two |url=https://www.e-ir.info/2011/11/23/the-evolution-of-stalins-foreign-policy-during-word-war-two/ |access-date=2022 թ․ փետրվարի 12 |website=E-International Relations}}</ref>։

=== Սառը պատերազմ (1945–1991) ===
{{Main|Սառը պատերազմ}}
[[Սառը պատերազմ]]ը աշխարհաքաղաքական լարվածության ժամանակաշրջան էր [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի և Խորհրդային միության, ինչպես նաև նրանց դաշնակիցների՝ համապատասխանաբար [[ՆԱՏՕ]]-ի և [[Սոցիալիստական ճամբար|Արևելյան բլոկի]] միջև, որն սկսվել էր 1945 թվականին՝ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո։ «Սառը պատերազմ» եզրույթը կիրառվում է այն պատճառով, որ դրա ընթացքում երկու գերտերությունները միմյանց դեմ չեն ծավալել ակտիվ մարտական գործողություններ, բայց նրանցից յուրաքանչյուրը [[պրոքսի պատերազմ]]ներում աջակցում էր հակընդդեմ կողմերին։ Երկու գերտերությունների միջև հակամարտությունը ձևավորվել էր գաղափարախոսական և աշխարհաքաղաքական պայքարի շուրջ, որը միտված էր համաշխարհային ազդեցության տարածմանը, որին նախորդել էր 1945 թվականին [[Դաշնակցային ուժեր|միևնույն դաշինքի կազմում]] Նացիստական Գերմանիայի նկատմամբ հաղթանակը։ Բացի [[Միջուկային սպառազինությունների մրցավազք|միջուկային զինանոցի զարգացումից]] և զինված ուժերի տեղակայումից, գերիշխանության համար պայքարն արտահայտվել է անուղղակի միջոցներով, ինչպիսիք են հոգեբանական պատերազմը, քարոզչական արշավները, լրտեսությունը, հեռուն գնացող տնտեսական պատժամիջոցները, մրցակցությունը սպորտային մրցաշարերում և տեխնոլոգիական մրցելույթները, ինչպես օրինակ տիեզերական մրցավազքը։

== Քաղաքականություն ==
{{Մարքսիզմ-լենինիզմ}}
{{Main|Խորհրդային Միության քաղաքականություն|ԽՄԿԿ գաղափարախոսություն}}
Խորհրդային Միությունում եղել է իշխանության երեք հզոր հիերարխիա։ Իշխանության օրենսդիր ճյուղը ներկայացրել է [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ]]ը, կառավարությունը կամ գործադիր իշխանությունը՝ [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ]]ը և [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն]]ը (ԽՄԿԿ), որը երկրի միակ օրինական կուսակցությունն ու որոշումների վերջնական կայացնողն էր<ref name="sakwa">Sakwa, Richard. ''Soviet Politics in Perspective''. 2nd ed. London – N.Y.: Routledge, 1998</ref>։
=== Կոմունիստական կուսակցություն ===
{{Main|Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն}}
[[պատկեր:MoskauRoterPlatzSeptember1990.jpg|left|thumb|Զինվորական շքերթ [[Մոսկվա]]յի [[Կարմիր հրապարակ]]ում, նոյեմբերի 7, 1964 թվական։]]
Կոմունիստական կուսակցության գլխին կանգնած էր [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|Կենտրոնական կոմիտեն]], որն ընտրվում էր [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության համագումար|կուսակցական համագումարների]] և համաժողովների ժամանակ։ Իր հերթին, Կենտրոնական կոմիտեն ընտրում էր [[ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահություն|Քաղբյուրոյին]] (1952-1966 թվականներին կոչվել է Նախագահություն), [[ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղարություն|Քարտուղարությանը]] և [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար|գլխավոր քարտուղարին]] (1953-1966 թվականներին կոչվել է առաջին քարտուղար)։ Վերջինս Խորհրդային միության ''փաստացի'' բարձրագույն պաշտոնն էր<ref>{{Cite book |author=Law, David A. |url=https://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |isbn=978-0-8422-0529-0 |pages=193–94 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055909/http://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Կախված իշխանության կոնսոլիդացիայի աստիճանից՝ կուսակցությունը և երկիրը ղեկավարել են կա՛մ Քաղբյուրոն՝ որպես կոլեկտիվ մարմին, կա՛մ գլխավոր քարտուղարը, որը միշտ եղել է Քաղբյուրոյի անդամներից մեկը<ref>{{Cite book |author=Zemtsov, Ilya |url=https://archive.org/details/chernenkolastbol00zemt |title=Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika |publisher=Transaction Publishers |year=1989 |isbn=978-0-88738-260-4 |page=325 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref> (բացառությամբ Ստալինի գերանձնավորված իշխանության ժամանակաշրջանից, որը 1941 թվականից հետո իրականացվել է Նախարարների խորհրդում նրա պաշտոնի միջոցով, այլ ոչ թե Քաղբյուրոյում)<ref>{{Cite book |author=Knight, Amy |url=https://books.google.com/books?id=PxiuUGRQhUIC |title=Beria: Stalin's First Lieutenant |publisher=Princeton University Press |year=1995 |isbn=978-0-691-01093-9 |page=5 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055028/http://books.google.com/books?id=PxiuUGRQhUIC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Նրանք չէին վերահսկվում կուսակցության ընդհանուր անդամակցությամբ, քանի որ կուսակցության կազմակերպման առանցքային սկզբունքն էր Ժողովրդավարական կենտրոնամետությունը, որը պահանջում էր խիստ ենթակայություն վերադաս մարմիններին, իսկ ընտրությունները կայանում էին առանց այլընտրանքի, երբ առաջադրված թեկնածուն ունենում էր վերևի հավանությունը<ref>{{Cite book |author1=Hough, Jerry F. |url=https://books.google.com/books?id=38gMzMRXCpQC |title=How the Soviet Union is Governed |author2=Fainsod, Merle |publisher=Harvard University Press |year=1979 |isbn=978-0-674-41030-5 |page=486 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512054528/http://books.google.com/books?id=38gMzMRXCpQC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

Կոմունիստական կուսակցությունը երկրի ողջ տարածքում իր գերիշխանությունն իրականացնում էր շնորհիվ նշանակումների համակարգի։ Կառավարության ղեկավար կազմը և Գերագույն խորհրդի անդամների մեծ մասը Կոմունիստական կուսակցության անդամ էին։ Կուսակցության ղեկավարումից զատ, Ստալինը (1941–1953) և Խրուշչովը նաև վարչապետներ էին։ Խրուշչովի հարկադիր հրաժարականից հետո կուսակցության առաջնորդին արգելվեց նման կրկնակի անդամակցությունը<ref>{{Cite book |author=Service, Robert |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century |publisher=Penguin Books Ltd |year=2009 |isbn=978-0-14-103797-4 |page=378 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511090135/http://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ&dq |archive-date=2011 թ․ մայիսի 11 |url-status=live}}</ref>, բայց հետագայում գլխավոր քարտուղարն իր պաշտոնավարման որոշակի ժամանակահատվածում զբաղեցրել է պետության անվանական ղեկավարի՝ [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավար|Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարի]] արարողակարգային պաշտոնը։ Առավել ցածր մակարդակներում հաստատությունները վերահսկվում էին, իսկ երբեմն էլ դուրս մղվում առաջնային կուսակցական կազմակերպությունների կողմից<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=3mQjvzP8VSYC |title=Конститутион оф тхе Руссиян Федератион: витх комментариес анд интерпретатион |publisher=Brunswick Publishing Corp |year=1994 |isbn=978-1-55618-142-9 |page=82 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045452/http://books.google.com/books?id=3mQjvzP8VSYC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

Այդուհանդերձ, գործնականում վերահսկողության աստիճանը, որը կուսակցությունը կարող էր ունենալ պետական բյուրոկրատիայի վրա, հատկապես Ստալինի մահից հետո, հեռու էր լիարժեք լինելուց, քանի որ բյուրոկրատիան տարբեր շահեր էր հետապնդում, որոնք երբեմն հակասության մեջ էին մտնում կուսակցության հետ<ref>{{Cite book |author=Ōgushi, Atsushi |url=https://books.google.com/books?id=N7mDUC1nOZsC |title=The Demise of the Soviet Communist Party |publisher=Routledge |year=2008 |isbn=978-0-415-43439-3 |pages=31–32 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042443/http://books.google.com/books?id=N7mDUC1nOZsC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Բնականաբար, ԽՄԿԿ-ն վերից վար միակուռ չէր, չնայած տարաձայնությունները պաշտոնապես արգելված չէին<ref>{{Cite book |author=Taras, Ray |url=https://books.google.com/books?id=AlcVAAAAIAAJ |title=Leadership change in Communist states |publisher=Routledge |year=1989 |isbn=978-0-04-445277-5 |page=132 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512053745/http://books.google.com/books?id=AlcVAAAAIAAJ&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

=== Կառավարություն ===
{{Main|Խորհրդային միության կառավարություն}}
[[պատկեր:Supreme Soviet 1982.jpg|thumb|left|[[Կրեմլի մեծ պալատ]]ը, որտեղ տեղակայված էր Խորհրդային միության Գերագույն խորհուրդը, 1982 թվական։]]
[[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ]]ը, որը հաջորդել էր ԽՍՀՄ խորհուրդների համագումարին, խորհրդային պատմության գրեթե ողջ ընթացքում երկրի բարձրագույն պետական մարմինն էր<ref>{{Cite book |author1=F. Triska, Jan |url=https://archive.org/details/theorylawpoli00tris |title=The Theory, Law, and Policy of Soviet Treaties |author2=Slusser, Robert M. |publisher=Stanford University Press |year=1962 |isbn=978-0-8047-0122-8 |pages=[https://archive.org/details/theorylawpoli00tris/page/63 63]–64 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>, որն սկզբում գործել է որպես կուսակցության ընդունած բոլոր որոշումները հաստատող և իրագործող մարմին։ Այդուհանդերձ, 1950-ական թվականների վերջին, 1960-ական և 70-ական թվականներին ընդլայնվել են դրա հզորությունն ու գործառույթները, ներառյալ պետական նոր կոմիտեների և հանձնաժողովների ստեղծումը։ Գերագույն խորհուրդը հավելյալ լիազորություններ ստացավ [[ԽՍՀՄ հնգամյա պլաններ|հնգամյա պլաններ]]ի և կառավարության բյուջեի ընդունումից հետո<ref>{{Cite book |author=Deb, Kalipada |url=https://books.google.com/books?id=IvK6r-8Ogg0C |title=Soviet Union to Commonwealth: Transformation and Challenges |publisher=M.D. Publications Pvt. Ltd |year=1996 |isbn=978-81-85880-95-2 |page=81 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512053347/http://books.google.com/books?id=IvK6r-8Ogg0C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Գերագույն խորհուրդն ընտրում էր խորհրդի նախագահություն (ԽՍՀՄ Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի իրավահաջորդը), որն իր լիազորությունները կիրառում էր լիագումար նիստերի միջև<ref name="COMSSP" />։ Վերջինս գումարվում էր տարին երկու անգամ և նշանակում Գերագույն դատարանին<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=h9FFVgu-Ff0C |title=The Communist World |publisher=Ardent Media |year=2001 |isbn=978-0-271-02170-6 |page=441 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512051205/http://books.google.com/books?id=h9FFVgu-Ff0C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>, գխավոր դատախազին<ref>{{Cite book |author=Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |title=Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |year=1993 |isbn=978-0-7923-2358-7 |page=205 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041218/http://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref> և [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|Մինիստրների խորհրդին]] (որը մինչև 1946 թվականը հայտնի էր որպես Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ)։ Վերջինս գլխավորում էր Մինիստրների խորհրդի նախագահը (վարչապետ) և պատասխանատու էր տնտեսության և սոցիալական ոլորտների կառավարման համար<ref name="COMSSP">{{Cite book |author=Benson, Shirley |url=https://books.google.com/books?id=dQeahlZdM7sC |title=Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower |publisher=Penn State University Press |year=2001 |isbn=978-0-271-02170-6 |pages=XIV |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150910233718/https://books.google.com/books?id=dQeahlZdM7sC&dq |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 10 |url-status=live}}</ref>։ Անդամ հանրապետությունների պետական և կուսակցական մարմինները հիմնականում հանդիսանում էին կենտրոնական մարմինների կառուցվածքային կրկնօրինակումը, չնայած [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը, ի տարբերություն անդամ մյուս հանրապետությունների, իր պատմության գրեթե ողջ ընթացքում չի ունեցել ԽՄԿԿ հանրապետական ճյուղ՝ մինչև 1990 թվականն անմիջականորեն ղեկավարվելով ԽՍՀՄ կենտրոնական ապարատի կողմից։ Տեղական իշխանությունները ձևավորել էին նաև կուսակցական կոմիտեներ, տեղական խորհուրդներ և գործադիր կոմիտեներ։ Չնայած պետական համակարգը դաշնային էր, կուսակցությունն ուներ ունիտար կառուցվածք<ref>{{Cite book |author1=White, Stephen |url=https://archive.org/details/politicsoftransi0000whit |title=The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future |author2=J. Gill, Graeme |author3=Slider, Darrell |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=978-0-521-44634-1 |page=[https://archive.org/details/politicsoftransi0000whit/page/108 108] |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։

Պետական անվտանգության մարմինները՝ [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|ՊԱԿ-ը]] և դրան նախորդած մարմինները կարևոր դերակատարություն են ունեցել ԽՍՀՄ պատմության մեջ։ Դրանք եղել են [[1930-ականների բռնաճնշում|Մեծ տեռորի]]<ref>{{Cite book |author1=P. Hoffmann, Erik |url=https://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |title=The Soviet Polity in the Modern Era |author2=Laird, Robin Frederick |publisher=Transaction Publishers |year=1984 |isbn=978-0-202-24165-4 |pages=313–315 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045329/http://books.google.com/books?id=63_obglArrMC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref> իրականացման հիմնական գործիքները, սակայն կուսակցական խիստ վերահսկողության տակ վերցվել են Ստալինի մահվանից հետո։ [[Յուրի Անդրոպով]]ի ղեկավարման տարիներին ՊԱԿ-ը ներգրավված էր քաղաքական այլախոհության ճնշման գործընթացին և ձևավորել էր տեղեկատվության աղբյուրների (իրազեկիչների) ճյուղավորված ցանց՝ դարձյալ իրեն դրսևորելով որպես քաղաքական սուբյեկտ, որը որոշակիորեն անկախ էր պետական-կուսակցական համակարգից<ref>{{Cite book |author1=P. Hoffmann, Erik |url=https://books.google.com/books?id=63_obglArrMC |title=The Soviet Polity in the Modern Era |author2=Laird, Robin Frederick |publisher=Transaction Publishers |year=1984 |isbn=978-0-202-24165-4 |pages=315–319 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512045329/http://books.google.com/books?id=63_obglArrMC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Իսկ արդեն 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին իրականացվող հակակոռուպցիոն արշավի շրջանակներում ՊԱԿ-ը թիրախավորել էր բարձրաստիճան կուսակցական պաշտոնյաներին<ref>{{Cite journal |year=2005 |title=The Soviet Polity in the Modern Era |journal=Great Russian Encyclopedia |volume=1 |page=742}}</ref>։

=== Իշխանության տարանջատում և բարեփոխումներ ===
{{main|Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)}}
[[պատկեր:RIAN archive 699872 Dushanbe riots, February 1990.jpg|thumb|Ազգայնական, հակակառավարական [[Զանգվածային անկարգություններ Դուշանբեում (1990)|անկարգություններ Դուշանբեում]], [[Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Տաջիկստան]], 1990 թվական]]
[[Խորհրդային սահմանադրություններ|Խորհրդային սահմանադրությունը]], որը փոփոխությունների է ենթարկվել 1924, 1936 և 1977 թվականներին<ref>{{Cite book |author=Sakwa, Richard |url=https://books.google.com/books?id=vX1U5G_xnqcC |title=Soviet Politics in Perspective |publisher=Routledge |year=1998 |isbn=978-0-415-07153-6 |page=106 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042437/http://books.google.com/books?id=vX1U5G_xnqcC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>, չէր սահմանափակում պետական իշխանությունը։ Չկար իշխանության ֆորմալ տարանջատում Կուսակցության, Գերագույն խորհրդի և Մինիստրների խորհրդի միջև<ref>{{Cite book |author=Kucherov, Samuel |url=https://books.google.com/books?id=ssMUAAAAIAAJ |title=The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation |publisher=Brill Archive Publishers |year=1970 |page=31 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512060346/http://books.google.com/books?id=ssMUAAAAIAAJ&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>, որոնք ներկայացնում էին իշխանության գործադիր և օրենսդիր ճյուղերը։ Համակարգը կառավարվում էր ոչ այնքան օրենքներով, որքան ոչ պաշտոնական համաձայնություններով։ Բացի այդ, գոյություն չուներ ղեկավարության իրավահաջորդության ոչ մի կայացած մեխանիզմ։ Լենինի<ref>{{Cite book |author=Phillips, Steve |url=https://books.google.com/books?id=_na0zfdhKQMC |title=Lenin and the Russian Revolution |publisher=Heinemann |year=2000 |isbn=978-0-435-32719-4 |page=71 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055812/http://books.google.com/books?id=_na0zfdhKQMC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref> և Ստալինի<ref>{{Cite encyclopedia |year=2005 |title=Union of Soviet Socialist Republics |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |publisher=Encyclopædia Britannica, Inc. |page=1014}}</ref> մահից հետո Քաղբյուրոյում տեղի ունեցան իշխանության համար կատաղի և երբեմն մահացու վտանգավոր պայքարներ։ Նույնը կրկնվեց նաև Խրուշչովի հրաժարականից հետո<ref>{{Cite book |author=Service, Robert |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century |publisher=Penguin Books Ltd |year=2009 |isbn=978-0-14-103797-4 |page=379 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511090135/http://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ&dq |archive-date=2011 թ․ մայիսի 11 |url-status=live}}</ref>, ինչը պայմանավորված էր Քաղբյուրոյի և Կենտկոմի որոշումներով<ref name="Khrushchevgoner" />։ [[Միխայիլ Գորբաչով]]ից առաջ Կոմունիստական կուսակցության բոլոր առաջնորդները, բացառությամբ [[Գեորգի Մալենկով]]ի և [[Նիկիտա Խրուշչով]]ի, մահացել են պաշտոնավարման ժամանակ<ref>{{Cite book |author=Polley, Martin |url=https://archive.org/details/azofmoderneurope0000poll |title=A–Z of modern Europe since 1789 |publisher=Routledge |year=2000 |isbn=978-0-415-18597-4 |page=[https://archive.org/details/azofmoderneurope0000poll/page/88 88] |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։ Երկուսն էլ հեռացվել են կուսակցության ղեկավար կազմից՝ կուսակցության ներսում ներքին պայքարի ֆոնին<ref name="Khrushchevgoner">{{Cite book |author=Khrushchev, Nikita |url=https://archive.org/details/memoirsofnikitak0000khru |title=Memoirs of Nikita Khrushchev, Volume 3: Statesman |publisher=Pennsylvania State University Press |year=2007 |isbn=978-0-271-02935-1 |page=[https://archive.org/details/memoirsofnikitak0000khru/page/674 674]}}</ref>։

1988-1990 թվականներին, բախվելով զգալի դիմադրության, Միխայիլ Գորբաչովը ձեռնարկեց բարեփոխումներ, որոնք իշխանությունը վերցնում էին կուսակցության բարձրագույն մարմիններից, իսկ Գերագույն խորհուրդն առավել անկախ էր դառնում։ Ստեղծվեց Ժողովրդական դեպուտատների համագումարը, որի անդամների մեծամասնությունը ուղիղ ընտրվեցին 1989 թվականի մարտին տեղի ունեցած մրցակցային ընտրությունների ժամանակ։ Նոր կարգի համաձայն՝ Համագումարը ընտրում էր Գերագույն խորհրդին, որը դարձավ լիարժեք խորհրդարանը և առավել ուժեղ, քան նախկինում էր։ 1920-ական թվականներից սկսած առաջին անգամ այն մերժեց ուղղակի վավերացնել կուսակցության և Մինիստրների խորհրդի որոշումները<ref name="countrystudies">{{Cite web |title=Gorbachev's Reform Dilemma |url=http://countrystudies.us/russia/18.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110623125043/http://countrystudies.us/russia/18.htm |archive-date=2011 թ․ հունիսի 23 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 16 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ 1990 թվականին Գորբաչովը ներկայացրեց և ստանձնեց Խորհրդային միության նախագահի պաշտոնը, որն իր ձեռքում կենտրոնացնում էր գործադիր իշխանությունը՝ անկախ էր կուսակցությունից և վերահսկում էր կառավարության գործունեությունը<ref>{{Cite book |author=Polmar, Norman |url=https://books.google.com/books?id=tkGDkpkQh-sC |title=The Naval Institute Guide to the Soviet |publisher=United States Naval Institute |year=1991 |isbn=978-0-87021-241-3 |page=1 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=tkGDkpkQh-sC&dq |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 4 |url-status=live}}</ref>։ Վերջինս, իր հերթին, անվանափոխվել էր և դարձել ԽՍՀՄ Մինիստրների կաբինետ<ref>{{Cite book |author=McCauley, Martin |url=https://books.google.com/books?id=ycCZqmhhceMC |title=The Rise and Fall of the Soviet Union |publisher=Pearson Education |year=2007 |isbn=978-0-582-78465-9 |page=490 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=ycCZqmhhceMC&dq |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 4 |url-status=live}}</ref>։

Լարվածությունն աճում էր Գորբաչովի ղեկավարած համամիութենական իշխանությունների, ռուսաստանցի ռեֆորմիստների, որոնց առաջնորդում էր ՌԽՍՖՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ [[Բորիս Ելցին]]ը, և կոմունիստ պահպանողականների միջև։ 1991 թվականի օգոստոսի 19-21-ին մի խումբ բարձրաստիճան կոմունիստ պահպանողականներ փորձեցին [[Օգոստոսյան պուտչ|հեղաշրջում]] կազմակերպել։ Փորձը ձախողվեց, իսկ Խորհրդային միության պետական խորհուրդն անցումային շրջանում դարձավ իշխանության գերագույն մարմինը<ref>{{Cite web |author=Government of the USSR: Gorbachev, Mikhail |date=1972 թ․ մարտի 21 |script-title=ru:УКАЗ: ПОЛОЖЕНИЕ О МИНИСТЕРСТВЕ ЮСТИЦИИ СССР |trans-title=Law: About state governing bodies of USSR in a transition period on the bodies of state authority and administration of the USSR in Transition |url=http://www.sssr.su/zopp.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130425162517/http://www.sssr.su/zopp.html |archive-date=2013 թ․ ապրիլի 25 |publisher=sssr.su |language=ru}}</ref>։ Գորբաչովը հրաժարական տվեց գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից՝ պահպանելով միայն նախագահի պաշտոնը՝ ԽՍՀՄ գոյության վերջին ամսվա ընթացքում<ref>{{Cite book |author=Vincent Daniels, Robert |url=https://books.google.com/books?id=gTIZ2dvDKF0C |title=A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev |publisher=University Press of New England (UPNE) |year=1993 |isbn=978-0-87451-616-6 |page=388 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041324/http://books.google.com/books?id=gTIZ2dvDKF0C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

=== Դատական համակարգ ===
{{Main|Խորհրդային միության օրենսդրություն}}
{{See also|Սոցիալիստական իրավունք}}
Խորհրդային Միությունում դատական համակարգն անկախ չէր իշխանության մյուս ճյուղերից։ [[ԽՍՀՄ Գերագույն դատարան|Գերագույն դատարան]]ը վերահսկում էր ստորին օղակների դատարանների ([[ԽՍՀՄ ժողովրդական դատարան]]ներ) գործունեությունը և կիրառում օրենսդրությունը, ինչպես դա ամրագրված է սահմանադրության մեջ կամ մեկնաբանված Գերագույն խորհրդի կողմից։ Սահմանադրական վերահսկողության կոմիտեն հետևում էր օրենքների և ակտերի սահմանադրականության պահպանմանը։ Խորհրդային Միությունը կիրառում էր [[հռոմեական իրավունք]]ի ինկվիզիտորիալ համակարգը, որտեղ դատավորը, դատախազը և պաշտպանական կողմի փաստաբանը համագործակցում էին ճշմարտությանը հասնելու համար<ref>{{Cite web |author=Encyclopædia Britannica |author-link=Encyclopædia Britannica |title=Inquisitorial procedure (law) – Britannica Online Encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/288956/inquisitorial-procedure |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101222225224/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/288956/inquisitorial-procedure |archive-date=2010 թ․ դեկտեմբերի 22 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 30 |publisher=Encyclopædia Britannica, Inc.}}</ref>։

== ԽՍՀՄ ղեկավարներ ==
Ֆորմալ առումով երկրի ղեկավարը (բարձրագույն պաշտոնատար անձը) հանդիսանում էր. 1922 թվականից [[Կենտրոնական գործադիր կոմիտե (ԽՍՀՄ)|ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի]] նախագահության ղեկավարը, 1938 թվականից՝ [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահություն|ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության]] ղեկավարը, 1989 թվականից՝ [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ|ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի]] նախագահը, 1990 թվականից՝ [[ԽՍՀՄ նախագահ]]ը։ Կառավարության ղեկավարը հանդիսանում էր Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահը, իսկ 1946 թվականից՝ ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի նախագահը, որն ի պաշտոնե ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոյի անդամ էր։
{|class="wikitable"
|-
!Պետության ղեկավար!!Կառավարության ղեկավար
|-
|
; ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահներ
* [[Միխայիլ Կալինին]] (1922-1938) ([[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Գրիգորի Պետրովսկի]] (1922-1938) ([[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Նարիման Նարիմանով]] (1922-1925), [[Գազանֆար Մուսաբեկով]] (1925-1937) ([[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Ալեքսանդր Չերվյակով]] (1922-1937) ([[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Նեդիրբայ Այտակով]] (1925-1937) ([[Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Ֆայզուլա Խոջաև]] (1925-1937) ([[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
* [[Նուսրատուլո Մակսում]] (1931-1934), [[Աբդուլո Ռախիմբաև]] (1934-1937) ([[Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ից)
; ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարներ
* [[Միխայիլ Կալինին]] (1938-1946)
* [[Նիկոլայ Շվերնիկ]] (1946-1953)
* [[Կլիմենտ Վորոշիլով]] (1953-1960)
* [[Լեոնիդ Բրեժնև]] (1960-1964)
* [[Անաստաս Միկոյան]] (1964-1965)
* [[Նիկոլայ Պոդգոռնի]] (1965-1977)
* [[Լեոնիդ Բրեժնև]] (1977-1982), 1964-1982 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին (գլխավոր) քարտուղար
* [[Յուրի Անդրոպով]] (1983-1984), 1982-1984 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար
* [[Կոնստանտին Չեռնենկո]] (1984-1985), 1984-1985 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար
* [[Անդրեյ Գրոմիկո]] (1985-1988)
* [[Միխայիլ Գորբաչով]] (1988-1990), 1985-1991 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար
; ԽՍՀՄ նախագահ
* Միխայիլ Գորբաչով 1990 թվականի մարտի 15-ից 1991 թվականի դեկտեմբերի 25 
|
; ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահներ (1946 թվականի մարտի 15-ից՝ Մինիստրների խորհրդի)
* [[Վլադիմիր Լենին]] (1922-1924)
* [[Ալեքսեյ Ռիկով]] (1924-1930)
* [[Վյաչեսլավ Մոլոտով]] (1930-1941)
* [[Իոսիֆ Ստալին]] (1941-1953), 1922-1934 թվականներին Համամիութենական կոմունիստական բանվորական կուսակցության (ԽՄԿԿ) գլխավոր քարտուղար
* [[Գեորգի Մալենկով]] (1953-1955)
* [[Նիկոլայ Բուլգանին]] (1955-1958)
* [[Նիկիտա Խրուշչով]] (1958-1964), 1953-1964 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղար
* [[Ալեքսեյ Կոսիգին]] (1964-1980)
* [[Նիկոլայ Տիխոնով]] (1980-1985)
* [[Նիկոլայ Ռիժկով]] (1985-1991)
; ԽՍՀՄ վարչապետ
* [[Վալենտին Պավլով]] (1991)
; ԽՍՀՄ ժողովրդական տնտեսությունների օպերատիվ կառավարման կոմիտեի ղեկավար, ԽՍՀՄ միջհանրապետական տնտեսական կոմիտեի նախագահ
* [[Իվան Սիլաև]] (1991)
|}
<gallery class="center" caption="1953-1991 թվականների ԽՍՀՄ ղեկավարները">
պատկեր:Georgy Malenkov 1964.jpg|[[Գեորգի Մալենկով]]
պատկեր:Khrushchev Bundesarchiv Bild 183-B0121-0010-053, Berlin, VI. SED-Parteitag, 6.Tag.jpg|[[Նիկիտա Խրուշչով]]
պատկեր:Staatshoofden, portretten, Bestanddeelnr 925-6564.jpg|[[Լեոնիդ Բրեժնև]]
|[[Կոնստանտին Չեռնենկո]]
պատկեր:Mikhail Gorbachev in the White House Library (cropped).jpg|[[Միխայիլ Գորբաչով]]
</gallery>

== Վարչական բաժանում ==
{{Main|ԽՍՀՄ հանրապետություններ}}
Սահմանադրությամբ ամրագրված էր, որ ԽՍՀՄ-ն միութենական հանրապետություններից կազմված դաշնություն էր, որոնց մի մասը ունիտար պետություններ էին, ինչպես օրինակ [[Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինան]] (ՈւԽՍՀ) կամ [[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Բելառուսը]] (ԲԽՍՀ), մյուսներն էլ դաշնություններ, ինչպես օրինակ [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ռուսաստանը]] կամ [[Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն]]ը<ref name="sakwa" />։ Այս չորս պետությունները 1922 թվականի դեկտեմբերին դարձան ԽՍՀՄ հիմնադիր պետությունները՝ ստորագրելով [[ԽՍՀՄ կազմավորման պայմանագիր]]ը։ 1924 թվականին Կենտրոնական Ասիայում ազգային-տարածքային սահմանազատման արդյունքում ձևավորվեցին [[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկստանը]] և [[Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Թուրքմենստանը]]՝ Ռուսաստանի տարածքներում ստեղծված [[Թուրքեստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Թուրքեստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] և խորհրդային երկու կախյալ տարածքների՝ [[Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն|Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության]] ու [[Բուխարական Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն|Բուխարական Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության]] հաշվին։ 1929 թվականին [[Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Տաջիկստանն]] առանձնացավ [[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] կազմից։ 1936 թվականին ընդունված սահմանադրությամբ՝ Անդրկովկասյան ԴՖՀ-ն լուծարվեց, որի արդյունքում առաջացան [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը, [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը և [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը՝ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ։ Մինչդեռ [[Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղազախստանը]] և [[Ղրղզական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ղրղզստանն]] առանձնացան Ռուսաստանի ԽՖՍՀ-ից՝ դարձյալ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ<ref>{{Cite book |last=Adams, Simon |url=https://books.google.com/books?id=LyqIDCc-cSsC |title=Russian Republics |publisher=Black Rabbit Books |year=2005 |isbn=978-1-58340-606-9 |page=21 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041101/http://books.google.com/books?id=LyqIDCc-cSsC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ 1940 թվականի օգոստոսին Ուկրաինայի մի մասի և [[Բեսարաբիայի և Հյուսիսային Բուկովինայի միացումը ԽՍՀՄ-ին|Բեսարաբիայի ու Հյուսիսային Բուկովինայի]] վրա ձևավորվեց [[Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը։ [[Էստոնական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Էստոնիան]], [[Լատվիական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Լատվիան]] և [[Լիտվական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Լիտվան]] ևս միացվեցին Միությանը, որը սակայն չընդունվեց միջազգային հանրության մեծամասնության կողմից և համարվեց որպես անօրինական բռնազավթում։ 1940 թվականի մարտին [[Կարելո-ֆիննական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ն առանձնացավ Ռուսաստանից և դարձավ առանձին միութենական հանրապետություն, սակայն 1956 թվականին հետ վերադարձավ Ռուսաստանի կազմ։ 1956 թվականի հուլիսից մինչև 1991 թվականի սեպտեմբեր ամիսը Խորհրդային միության կազմում կար 15 միութենական հանրապետություն (տես ներքևի քարտեզը)<ref>{{Cite book |last=Feldbrugge, Ferdinand Joseph Maria |url=https://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C |title=Russian Law: The Rnd of the Soviet system and the Role of Law |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |year=1993 |isbn=978-0-7923-2358-7 |page=94 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041218/http://books.google.com/books?id=JWt7MN3Dch8C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

Չնայած ֆորմալ առումով միութենական բոլոր հանրապետություններն ունեին հավասար իրավունքներ՝ գործնականում Խորհրդային Միությունում գերիշխող դիրք ունեին [[ռուսներ]]ը։ Գերիշխանությունն այնքան բացարձակ էր, որ իր գոյության գրեթե ողջ ընթացքում երկիրը հաճախ, բայց սխալմամբ, կոչվում էր «Ռուսաստան»։ Չնայած [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը մեծ միության հանրապետություններից միայն մեկն էր, այդուհանդերձ այն և՛ տարածքով, և՛ բնակչությամբ ամենամեծն էր, ամենահզորը և ամենազարգացածը։ ՌԽՖՍՀ-ն նաև Խորհրդային միության արդյունաբերական կենտրոնն էր։ Պատմաբան Մեթյու Ուայթը գրել է, որ ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ երկրի դաշնային կառուցվածքն ուղղակի ռուսների՝ գերիշխող լինելու տպավորություն ստեղծելու համար էր։ Դա է պատճառը, որ ԽՍՀՄ բնակչությանը հաճախ անվանում էին «ռուսներ», այլ ոչ թե «սովետներ», քանի որ «բոլորը գիտեին, թե ով է իրականում այնտեղ իշխում»<ref>{{Cite book |last=White |first=Matthew |url=https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit |title=The Great Big Book of Horrible Things |publisher=W. W. Norton |year=2012 |isbn=978-0-393-08192-3 |page=[https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit/page/368 368]}}</ref>։

{|class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
|-
!colspan="2" |Republic
!Միութենական Հանրապետությունների քարտեզը 1956-1991 թվականներին
|-
|1
|{{Դրոշավորում|ՌԽՖՍՀ}}
|rowspan="15" style="width:350px;"|[[Պատկեր:Republics of the USSR.svg|600px]]
|-
|2
|{{Դրոշավորում|Ուկրաինական ԽՍՀ}}
|-
|3
|{{Դրոշավորում|Բելառուսական ԽՍՀ}}
|-
|4
|{{Դրոշավորում|Ուզբեկական ԽՍՀ}}
|-
|5
|{{Դրոշավորում|Ղազախական ԽՍՀ}}
|-
|6
|{{Դրոշավորում|Վրացական ԽՍՀ}}
|-
|7
|{{Դրոշավորում|Ադրբեջանական ԽՍՀ}}
|-
|8
|{{Դրոշավորում|Լիտվական ԽՍՀ}}
|-
|9
|{{Դրոշավորում|Մոլդովական ԽՍՀ}}
|-
|10
|{{Դրոշավորում|Լատվիական ԽՍՀ}}
|-
|11
|{{Դրոշավորում|Ղրղզական ԽՍՀ}}
|-
|12
|{{Դրոշավորում|Տաջիկական ԽՍՀ}}
|-
|13
|{{Դրոշավորում|Հայկական ԽՍՀ}}
|-
|14
|{{Դրոշավորում|Թուրքեմական ԽՍՀ}}
|-
|15
|{{Դրոշավորում|Էստոնական ԽՍՀ}}
|}

== Զինված ուժեր ==
{{Main|ԽՍՀՄ զինված ուժեր}}
{{See also|Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ|ԽՍՀՄ ցամաքային զորքեր|ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժեր|ԽՍՀՄ ռազմաօդային ուժեր|ԽՍՀՄ հերոսների ցանկ|ԽՍՀՄ ռազմական պատմություն}}
[[պատկեր:RSD-10 2009 G1.jpg|thumb|Միջին հեռահարության РСД-10 բալիստիկ հրթիռը, որը չի հանդիսանում [[միջմայրցամաքային հրթիռ]]։ Վերջինիս տեղակայումը 1970-ական թվականների վերջին [[Եվրոպա]]յում հանգեցրեց [[սպառազինության մրցավազք]]ի։ Ի պատասխան, [[ՆԱՏՕ]]-ն [[Արևմտյան Գերմանիա]]յում տեղակայեց [[Պերշինգ II]] հրթիռներ։]]
1925 թվականի սեպտեմբերին ընդունված ռազմական օրենսդրության համաձայն՝ [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր]]ը բաղկացած էին [[ԽՍՀՄ ցամաքային զորքեր|ցամաքային զորքերից]], [[ԽՍՀՄ ռազմաօդային ուժեր|ռազմաօդային ուժեր]]ից, [[ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժեր|ռազմածովային ուժերից]], [[Միացյալ պետական քաղաքական վարչություն]]ից և [[ԽՍՀՄ ներքին զորքեր|ներքին զորքեր]]ից<ref>Scott and Scott, The Armed Forces of the Soviet Union, Westview Press, 1979, p.13</ref>։ [[Միացյալ պետական քաղաքական վարչություն]]ն ավելի ուշ դարձավ անկախ մարմին և 1934 թվականին միացվեց [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ]]ին, իսկ ներքին զորքերը գտնվում էին պաշտպանության և ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատների միացյալ ղեկավարման տակ։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո ձևավորվեցին [[ԽՍՀՄ ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքեր|ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքեր]]ը (1959), [[ԽՍՀՄ ՀՕՊ զորքեր|հակաօդային պաշտպանության զորքեր]]ը (1948) և ազգային քաղաքացիական պաշտպանական զորքերը (1970), որոնք խորհրդային պաշտոնական համակարգում ըստ իրենց կարևորության, զբաղեցնում էին համապատասխանաբար առաջին, երրորդ և վեցերորդ հորիզոնականները։ Ի դեպ, ըստ կարևորության ցամաքային զորքերը երկրորդն էին, ռազմաօդային ուժերը՝ չորրորդը, իսկ ռազմածովային ուժերը՝ հինգերորդը։

Բանակի վրա քաղաքական ազդեցությունը բավականին մեծ էր։ 1989 թվականին խորհրդային բանակում ծառայում էր շուրջ երկու միլիոն զինծառայող, որոնք բաժանված էին 150 մոտոհրաձգային և 52 զրահատանկային դիվիզիաների միջև։ Մինչև 1960-ական թվականների սկիզբը խորհրդային ռազմածովային ուժերը բավականին փոքր ռազմական ճյուղ էր, բայց [[Կարիբյան ճգնաժամ]]ից հետո, [[Սերգեյ Գորշկով]]ի հրամանատարությամբ, արագ ընդլայնվեց և հայտնի դարձավ իր գծային հածանավերով և սուզանավերով։ 1989 թվականին ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերում ծառայում էր 500 000 մարդ։ ԽՍՀՄ ռազմաօդային ուժերը հիմնականում բաղկացած էին ռազմավարական ռմբակոծիչների օդային նավատորմից, որոնք պատերազմական իրավիճակներում պետք է շարքից հանեին թշնամու ենթակառուցվածքներն ու միջուկային պոտենցիալը։ Ռազմաօդային ուժերն իրենց կազմում ունեին նաև [[կործանիչ]]ներ և մարտավարական ռմբակոծիչներ, որոնք պատերազմի ժամանակ պետք է օժանդակեին ցամաքային զորքերին։ Ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքերի կազմում կար ավելի քան 1 400 միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռ, որոնք տեղակայված էին 28 ռազմաբազաներում և 30 հրամանատարարական կետերում։

Հետպատերազմական ժամանակաշրջանում խորհրդային բանակը ուղղակիորեն ներգրավված էր իր սահմաններից դուրս իրականացվող ռազմական գործողություններում։ Դրանց թվում էին 1953 թվականին Արևելյան Գերմանիայում ապստամբությունը, [[Հունգարական հեղափոխություն (1956)|Հունգարական հեղափոխությունը]] (1956) և [[Խորհրդային և սոցիալիստական ճամբարի ուժերի ներխուժում Չեխոսլովակիա (1968)|Խորհրդային և սոցիալիստական ճամբարի ուժերի ներխուժումը Չեխոսլովակիա]] (1968)։ Խորհրդային Միությունը 1979-1989 թվականներին մասնակցել է նաև [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Աֆղանստանի պատերազմին]]։

Խորհրդային Միությունում գործում էր համընդհանուր պարտադիր ժամկետային ծառայություն։

== Տիեզերքի նվաճման ծրագիր ==
{{Main|ԽՍՀՄ տիեզերական ծրագիր}}
[[պատկեր:RIAN archive 159271 Nikita Khrushchev, Valentina Tereshkova, Pavel Popovich and Yury Gagarin at Lenin Mausoleum.jpg|thumb|left|Ձախից աջ՝ [[Յուրի Գագարին]]ը, [[Պավել Պոպովիչ]]ը, [[Վալենտինա Տերեշկովա]]ն և [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը 1963 թվականին [[Լենինի դամբարան]]ում։]]
[[պատկեր:Soyuz rocket ASTP.jpg|thumb|[[Սոյուզ (հրթիռ)|Սոյուզ]] հրթիռը [[Բայկոնուրի տիեզերակայան]]ում։]]
1950-ական թվականների վերջին [[Նացիստական Գերմանիա]]յից գերեվարված և Խորհրդային Միություն բերված ինժեներների և տեխնոլոգիաների օգնությամբ ԽՍՀՄ-ն ստեղծեց առաջին [[արբանյակ]]ը՝ [[Սպուտնիկ 1]]-ը։ Դրանով Խորհրդային Միությունն առաջ անցնավ տիեզերքի նվաճման հարցում իր գլխավոր մրցակցից՝ [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ից<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ նոյեմբերի 27 |title=Sputnik |url=https://www.encyclopedia.com/science-and-technology/astronomy-and-space-exploration/space-exploration/sputnik |url-status=live |website=Encyclopedia}}</ref>։ Դրան հաջորդեցին մի շարք արբանյակների հաջող արձակումներ։ Նույնիսկ [[Սպուտնիկ-5]] տիեզերանավով տիեզերք ուղարկվեցին [[Բելկա և Ստրելկա|Բելկան և Ստրելկան]]։ Սակայն գլխավոր իրադարձությունը տեղի ունեցավ 1961 թվականի ապրիլի 12-ին, երբ առաջին մարդ տիեզերագնացը՝ [[Յուրի Գագարին]]ը թռավ տիեզերք։ Նա մեկ ամբողջական պտույտ կատարեց [[Երկիր|Երկրագնդի]] շուրջը և բարեհաջող վայրէջք կատարեց Ղազախստանի տափաստաններում<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ նոյեմբերի 27 |title=Soviet cosmonaut Yuri Gagarin becomes the first man in space |url=https://www.history.com/this-day-in-history/first-man-in-space |url-status=live |website=History.com}}</ref>։ Այդ ժամանակ տիեզերական մաքոքների և ուղեծրային կայանների առաջին պլանները կազմվեցին խորհրդային կոնստրուկտորական բյուրոներում, սակայն արդյունքում կոնստրուկտորների և ղեկավարության միջև անձնական վեճերը խանգարեցին դրան։

Ինչ վերաբերում է լուսնային տիեզերական ծրագրին, ԽՍՀՄ-ն միայն ուներ [[Լունա (ծրագիր)|լուսնագնացների արձակման ծրագիր]], որը հեռակա կառավարվում էր մարդկանց կողմից։ Ընդ որում, «լուսնային մրցավազքը» «տիեզերքի նվաճման մրցավազքի» բաղկացուցիչ մասն էր<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ նոյեմբերի 27 |title=The Soviet Manned Lunar Program |url=https://spp.fas.org/eprint/lindroos_moon1.htm |url-status=live |website=e-Prints}}</ref>։

1970-ականներին սկսեցին ի հայտ գալ տիեզերանավերի նախագծման կոնկրետ առաջարկներ, բայց թերությունները, հատկապես էլեկտրոնիկայի արդյունաբերության (սարքավորումների արագ տաքացում) ոլորտում, ստիպեցին ծրագիրը հետաձգել մինչև 1980-ական թվականների վերջ։ Առաջին տիեզերանավը՝ [[Բուրան (տիեզերանավ)|Բուրանը]], տիեզերք թռավ 1988 թվականին, բայց առանց մարդկային անձնակազմի։ Մեկ այլ տիեզերանավի՝ [[Պտիչկա (տիեզերանավ)|Պտիչկայի]] կառուցումը կիսատ մնաց, քանի որ տիեզերանավերի կառուցման ծրագիրը չեղարկվեց 1991 թվականին։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ տարիներին կառուցվել է նաև [[Էներգիա (տիեզերանավ)|Էներգիա]] անունը կրող տիեզերանավը, որն այդպես էլ տիեզերք չարձակվեց, իսկ ներկայումս աշխարհի ամենահզոր հրթիռն է<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ նոյեմբերի 27 |title=Energia, Soviet Launch Vehicle |url=https://www.britannica.com/technology/Energia-Soviet-launch-vehicle |url-status=live |website=Britannica}}</ref>։

1980-ական թվականների վերջին Խորհրդային Միությունը կառուցեց [[Միր]] ուղեծրային կայանը։ Այն կառուցվել էր [[Սալյուտ (ուղեծրակայան)|Սալյուտ ծրագրի]] շրջանակներում և ծառայում էր միայն որպես քաղաքացիական հետազոտությունների իրականացման համար<ref name=Harland2020 /><ref>{{cite wikisource |title=NASA FACTS/Russian Space Stations |publisher=NASA |date=January 1997 |id=IS-1997-06-004JSC}}</ref>։ 1986-1998 թվականներին Միրը միակ գործող ուղեծրային կայանն էր։ Ավելի ուշ դրան միացան այլ մոդուլներ, այդ թվում՝ ամերիկյան։ Այդուհանդերձ, կայանը այնտեղ տեղի ունեցած հրդեհի պատճառով սկսեց արագ շարքից դուրս գալ և 2001 թվականին որոշվեց այն արձակել դեպի մթնոլորտ, որտեղ էլ վերջինս սկսեց այրվել, իսկ դրա բեկորներն ընկան [[Խաղաղ օվկիանոս]]<ref name=Harland2020>{{Cite encyclopedia |title=Mir |encyclopedia=Encyclopedia Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/Mir-Soviet-Russian-space-station |access-date=2021 թ․ հունվարի 22 |last=Harland |first=David M. |date=2020 թ․ հունվարի 28}}</ref>։

== Տնտեսություն ==
{{Main|Սովետական տնտեսություն}}
[[պատկեր:Gdp per capita 1965.png|thumb|upright=1.2|ԽՍՀՄ մեկ շնչին բաժին ընկնող անվանական ՀՆԱ-ի համեմատությունը մյուս երկրների հետ (1965 թվական)։ Քարտեզը կազմվել է ըստ Արևմտյան Գերմանիայի 1971 թվականի դպրոցական դասագրքի։
{|width=100%
|-
|valign=top|
{{legend|#400082|&gt; 5,000 գերմանական մարկ}}
{{legend|#00BFFF|2,500–5,000 գերմանական մարկ}}
{{legend|#3CB371|1,000–2,500 գերմանական մարկ}}
|valign=top |
{{legend|#9ACD32|500–1,000 գերմանական մարկ}}
{{legend|#FFFF00|250–500 գերմանական մարկ}}
{{legend|#FFFACD|&lt; 250 գերմանական մարկ}}
|}]]
ԽՍՀՄ-ում ընդունված էր [[Պլանային տնտեսություն|վարչահրամայական տնտեսական համակարգը]], որտեղ ապրանքների արտադրությունն ու բաշխումը կենտրոնացված էին և կարգավորվում էին կառավարության կողմից։ Վարչահրամայական տնտեսական համակարգի բոլշևիկյան առաջին փորձը [[Ռազմական կոմունիզմ]]ի քաղաքականությունն էր, որը ներառում էր արդյունաբերության ազգայնացումը, վերջնարդյունքի կենտրոնացված բաշխումը, գյուղատնտեսական արտադրանքի հարկադիր պահանջը և դրամական շրջանառության, մասնավոր ձեռնարկատիրության և [[Ազատ առևտուր|ազատ առևտրի]] վերացման փորձերը։ Ծանր տնտեսական փլուզումից հետո՝ 1921 թվականին, Լենինը ռազմական կոմունիզմը փոխարինեց [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն|նոր տնտեսական քաղաքականությամբ]] (ՆԷՊ)՝ օրինականացնելով ազատ առևտուրն ու փոքր բիզնեսի վրա մասնավոր ձեռնարկատիրությունը։ Արդյունքում խորհրդային տնտեսությունն արագ վերականգնվեց<ref name="gregory2004">{{Cite book |author=Gregory, Paul R. |url=https://books.google.com/books?id=hFHU5kaXhu8C |title=The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |isbn=978-0-521-53367-6 |pages=218–20 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512042222/http://books.google.com/books?id=hFHU5kaXhu8C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

1928-1929 թվականներին Քաղբյուրոյի անդամների միջև տնտեսական զարգացման ուղղության վերաբերյալ երկարատև բանավեճերից հետո իր ձեռքը վերցնելով իշխանությունը՝ Ստալինը հրաժարվեց ՆԷՊ-ից և առաջ մղեց ամբողջական կենտրոնացված պլանավորումը՝ սկսելով [[Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում|գյուղատնտեսության կոլեկտիվացում]]ից և սահմանելով աշխատանքային «դրակոնյան օրենսդրություն»։ Ռեսուրսները կենտրոնացվեցին արագ արդյունաբերականացման վրա, ինչը 1930-ական թվականներին էականորեն ընդլայնեց խորհրդային ներուժը ծանր արդյունաբերության և կապիտալ բարիքների ուղղությամբ<ref name="gregory2004" />։ Արդյունաբերականացման սկզբնական մոտիվացիան եղել էր պատերազմին նախապատրաստվելը՝ հիմնականում արտաքին կապիտալիստական աշխարհի նկատմամբ անվստահության պատճառով<ref>{{Cite book |author=Mawdsley, Evan |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |title=The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953 |publisher=Manchester University Press |year=1998 |isbn=978-0-7190-4600-1 |page=30}}</ref>։ Որպես արդյունք ԽՍՀՄ-ն խոշոր ագրարային ուժից վերափոխվեց հսկա արդյունաբերական ուժի՝ ճանապարհ հարթելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գերտերության վերածվելու համար<ref name="auto2">{{Cite book |author1=Wheatcroft, S. G. |url=https://books.google.com/books?id=m-voAAAAIAAJ |title=Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 |author2=Davies, R. W. |author3=Cooper, J. M. |publisher=Economic History Review |year=1986 |isbn=978-0-7190-4600-1 |volume=39 |pages=30–2 |issue=2}}</ref>։ Պատերազմն զգալի վնաս հասցրեց խորհրդային տնտեսությանն ու ենթակառուցվածքներին, ինչը պահանջում էր լայնածավալ վերակառուցում<ref>{{Cite web |title=Reconstruction and Cold War |url=http://countrystudies.us/russia/12.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20060927170555/http://countrystudies.us/russia/12.htm |archive-date=2006 թ․ սեպտեմբերի 27 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress}}</ref>։
[[պատկեր:DneproGES 1947.JPG|thumb|left|Խորհրդային Միության բազմաթիվ հիդրոէլեկտրակայաններից մեկը՝ [[Դնեպրի հիդրոէլեկտրակայան|Դնեպրի ՀԷԿ-ը]]։]]

1940-ական թվականների սկզբին խորհրդային տնտեսությունը դարձավ համեմատաբար ինքնաբավ։ Մինչև [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Կոմեկոն]]ի ստեղծումը, իր գոյության մեծ մասի ընթացքում, ԽՍՀՄ-ն տեղական արտադրանքի միայն մի փոքր մասն էր արտահանում<ref name="foreign trade">{{Cite web |title=Reconstruction and Cold War |url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170309155830/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0391%29 |archive-date=2017 թ․ մարտի 9 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ [[Արևելյան բլոկ]]ի ստեղծումից հետո արտաքին առևտուրն սկսեց արագորեն ծաղկել։ Այդուհանդերձ, ԽՍՀՄ վրա [[համաշխարհային տնտեսություն|համաշխարհային տնտեսության]] ազգեցությունը սահմանափակված էր ֆիքսված տեղական գներով և միջազգային առևտրում պետական մենաշնորհով<ref>{{Cite book |author=IMF and OECD |url=https://books.google.com/books?id=o8Z1QAAACAAJ |title=A Study of the Soviet Economy |publisher=[[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|International Monetary Fund]] |year=1991 |isbn=978-0-14-103797-4 |volume=1 |page=9}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Հացահատիկն ու բարդ սպառողական ապրանքները 1960-ական թվականներին դարձան ներմուծման կարևոր տեսակներ<ref name="foreign trade" />։ [[Սառը պատերազմ]]ի [[Սպառազինության մրցավազք|սպառազինությունների մրցավազքի]] ժամանակ խորհրդային տնտեսությունը ծանրաբեռնված էր ռազմական ծախսերով, որը խրախուսվում էր ռազմական արդյունաբերությունից կախված կառավարության կողմից։ Միևնույն ժամանակ, ԽՍՀՄ-ն դարձավ [[Երրորդ աշխարհ|երրորդ աշխարհի երկրներ]] զենքի խոշորագույն մատակարարը։ Սառը պատերազմի ժամանակ խորհրդային ռեսուրսներից զգալի ծավալներ որպես օգնություն ուղարկվում էին [[Սոցիալիստական երկիր|սոցիալիստական մյուս երկրներ]]<ref name="foreign trade" />։
[[պատկեր:Armenian cotton.jpg|thumb|Բամբակի հավաքումը [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Հայաստանում]], 1930-ական թվականներ։]]
1930-ական թվականներից մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը (1991 թվականի վերջ) խորհրդային տնտեսության գործունեությունն էական փոփոխություններ չկրեց։ Ֆորմալ առումով տնտեսությունը կառավարվում էր կենտրոնացված պլանավորմամբ՝ իրականացվելով [[Պետպլան]]ի կողմից, հնգամյա պլանների եղանակով։ Այդուհանդերձ, գործնականում սահմանված պլանները խիստ ագրեգացված և պայմանական էին՝ ենթակա վերադաս ղեկավարության «հատուկ» միջամտության։ Տնտեսական բոլոր կարևորագույն որոշումները կայացվում էին քաղաքական ղեկավարության կողմից։ Հատկացված ռեսուրսները և պլանային ցուցանիշները սովորաբար արտահայտվում էին [[ԽՍՀՄ ռուբլի|ռուբլով]], այլ ոչ թե իրական ապրանքներով։ [[Վարկ]]երը չէին խրախուսվում, բայց լայնորեն տարածված էին։ Արտադրանքի վերջնական բաշխմանը հնարավոր էր լինում հասնել համեմատաբար ապակենտրոնացված, չնախատեսված պայմանագրերի միջոցով։ Չնայած տեսականորեն գներն իրավաբանորեն (ամեն ապրանքի համար պետությունը գրավոր սահմանում էր գինը) սահմանվում էին վերևից, գործնականում դրանք հաճախ համաձայնեցվում էին, իսկ ոչ ֆորմալ հորիզոնական կապերը (օրինակ արտադրող գործարանների միջև) լայնորեն տարածված էին<ref name="gregory2004" />։

Հիմնական մի շարք ծառայություններ, ինչպես օրինակ կրթությունը և առողջապահությունը, ֆինանսավորվում էին պետության կողմից։ Արտադրական հատվածում ծանր արդյունաբերությունը և ռազմական արդյունաբերությունն առաջնահերթություն ունեին [[սպառողական ապրանքներ]]ի նկատմամբ<ref name="economy" />։ Սպառողական ապրանքները, մասնավորապես խոշոր քաղաքներից դուրս, հաճախ որակական առումով պիտանի չէին և կար սահմանափակ տեսականի։ Վարչահրամայական տնտեսական համակարգի պայմաններում սպառողները գրեթե ազդեցություն չունեին արտադրության վրա և աճող եկամուտ ունեցող բնակչության փոփոխվող կարիքները չէին կարող բավարարվել խիստ ֆիքսված գներով մատակարարումներից<ref name="hanson">Hanson, Philip. ''The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR from 1945''. London: Longman, 2003.</ref>։ Պլանավորված տնտեսությանը զուգահեռ, ցածր մակարդակներում զարգանում էր զանգվածային չպլանավորված երկրորդային տնտեսությունը, որն ապահովում էր որոշ ապրանքներ և ծառայություններ, որոնք պլանավորված տնտեսության մեջ չէին արտադրվում։ 1965 թվականին տնտեսության բարեփոխումների շրջանակներում փորձ արվեց օրինականացնել ապակենտրոնացված տնտեսության որոշ տարրեր<ref name="gregory2004" />։
[[պատկեր:RIAN archive 633872 Workers of Soligorsk potash plant.jpg|thumb|upright|[[Սոլիգորսկ]]ի կալիումի գործարանի բանվորները, [[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]], 1968 թվական։]]
Չնայած խորհրդային տնտեսության վերաբերյալ վիճակագրությունն ակնհայտ անվստահելի է, իսկ դրա տնտեսական աճը դժվար է ճշգրիտ գնահատել<ref>{{Cite journal |author=Bergson, Abram |year=1997 |title=How Big was the Soviet GDP? |url=https://archive.org/details/sim_comparative-economic-studies_spring-1997_39_1/page/1 |journal=Comparative Economic Studies |volume=39 |issue=1 |pages=1–14 |doi=10.1057/ces.1997.1 |s2cid=155781882}}</ref><ref>{{Cite journal |author=Harrison, Mark |year=1993 |title=Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_1993_45_1/page/141 |journal=Europe-Asia Studies |volume=45 |issue=1 |pages=141–167 |doi=10.1080/09668139308412080}}</ref>՝ վերլուծությունների մեծ մասի համաձայն, տնտեսությունը շարունակել է ընդլայնվել մինչև 1980-ական թվականների կեսերը։ 1950-ական և 1960-ական թվականներին այն ուներ համեմատաբար բարձր աճ և հասնում էր Արևմուտքին<ref>{{Cite book |author=Gvosdev, Nikolas |url=https://books.google.com/books?id=Q_xTyZUEqkYC |title=The Strange Death of Soviet communism: A Postscript |publisher=Transaction Publishers |year=2008 |isbn=978-1-4128-0698-5}}</ref>։ Այդուհանդերձ, 1970 թվականից հետո, չնայած հիմնական կապիտալի արագ աճին և դրական միտումներին, տնտեսական աճն սկսեց նվազել շատ ավելի արագ և հետևողականորեն, քան մի շարք այլ երկրներում (կապիտալի աճի տեմպերով ԽՍՀՄ-ին գերազանցեց միայն [[Ճապոնիա]]ն)<ref name="gregory2004" />։
[[պատկեր:RIAN archive 878967 AvtoVAZ- Volga automaking plant in Togliatti, the Samara Region.jpg|thumb|left|[[ԱվտոՎԱԶ|Վոլգայի ավտոգործարան]]ը (VAZ) 1969 թվականին։]]
Ընդհանուր առմամբ, 1960-1989 թվականներին Խորհրդային Միությունում մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամտի չափը մի փոքր էր բարձր համաշխարհային միջինից (102 երկրների միջև համեմատություն){{sfn|Fischer|Easterly|1994|p=4}}։ Համաձայն [[Սթենլի Ֆիշեր]]ի և [[Ուիլյամ Իսթերլի]]ի՝ աճը կարող էր արագ լինել։ Նրա հաշվարկներով 1989 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտը պետք է երկու անգամ ավելի մեծ լիներ, քան կար՝ հաշվի առնելով ներդրումների ծավալը, կրթությունը և բնակչության թիվը։ Հեղինակներն այս տարբերությունը բացատրում են կապիտալի ցածր արտադրողականությամբ{{sfn|Fischer|Easterly|1994|p=5}}։ Սթիվեն Ռոզենֆիլդը պնդում է, որ կենսամակարդակը նվազել է ստալինյան բռնապետության և բռնաճնշումների պատճառով։ Չնայած նրա մահվանից հետո իրավիճակը կարճ ժամկետով բարելավվեց (ձնհալի տարիներ)՝ շուտով վրա հասավ լճացման ժամանակաշրջանը (բրեժնևյան տարիներ)<ref>{{Cite journal |last=Rosefielde |first=Steven |year=1996 |title=Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labor and Economic Growth in the 1930s |url=https://archive.org/details/sim_europe-asia-studies_1996-09_48_6/page/956 |journal=Europe-Asia Studies |volume=48 |issue=6 |pages=956–987 |doi=10.1080/09668139608412393 |jstor=152635 |quote=The new evidence shows that administrative command planning and Stalin's forced industrialization strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin's despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov's relatively favorable characterization of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.}}</ref>։

1987 թվականին [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը փորձեց բարեփոխումներ իրականացնել և վերակենդանացնել տնտեսությունն իր ''«[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|Պերեստրոյկա]]»'' ծրագրի միջոցով։ Նրա քաղաքականությունը թեթևացրեց պետական վերահսկողությունը ձեռնարկությունների վրա, սակայն դրանք չփոխարինվեցին շուկայական խթաններով։ Արդյունքում արտադրության ծավալները կտրուկ նվազեցին։ Տնտեսությունը, որն արդեն իսկ խիստ տուժել էր նավթի արտահանման եկամուտների կրճատումից, սկսեց փլուզվել։ Մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումը գները դեռևս ֆիքսված էին, իսկ սեփականությունը՝ հիմնականում պետական<ref name="gregory2004" /><ref name="hanson" />։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև փլուզումն ընկած ժամանակահատվածի մեծ մասը, խորհրդային ՀՆԱ-ն աշխարհում երկրորդն էր և երրորդը՝ 1980-ական թվականների երկրորդ կեսին<ref>{{Cite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=GDP – Million 1990 |url=http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151109124727/http://www.theodora.com/wfb/1990/rankings/gdp_million_1.html |archive-date=2015 թ․ նոյեմբերի 9 |access-date=2010 թ․ հունիսի 12 |website=The World Factbook}}</ref>, թեև մեկ շնչի հաշվով այն զիջում էր [[առաջին աշխարհ]]ի երկրներին<ref>{{Cite web |author=Central Intelligence Agency |year=1992 |title=GDP Per Capita – 1991 |url=http://www.theodora.com/wfb/1991/rankings/gdp_per_capita_0.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100819051611/http://www.theodora.com/wfb/1991/rankings/gdp_per_capita_0.html |archive-date=2010 թ․ օգոստոսի 19 |access-date=2010 թ․ հունիսի 12 |website=The World Factbook}}</ref>։ 1928 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի համանման ցուցանիշներ ունեցող երկրների հետ համեմատած՝ Խորհրդային Միությունը գրանցեց հսկայական աճ<ref>{{Cite web |date=2013 թ․ հոկտեմբերի 28 |title=A Beginner's Guide to Soviet Industrialization |url=https://waitingforputney.wordpress.com/2013/10/28/a-beginners-guide-to-soviet-industrialization/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161019101414/https://waitingforputney.wordpress.com/2013/10/28/a-beginners-guide-to-soviet-industrialization/ |archive-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 19 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 18 |website=Waiting for Putney}}</ref>։

1990 թվականին երկրի [[մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս]]ը կազմում էր 0,920։ Այդ ցուցանիշով Խորհրդային Միությունը դասվում էր մարդկային զարգացման «բարձր» կատեգորիայում։ Դա երրորդ բարձր ցուցանիշն էր [[Արևելյան բլոկ]]ում՝ [[Չեխոսլովակիա]]յից և [[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Արևելյան Գերմանիայից]] հետո և 25-րդը՝ աշխարհի 130 երկրների մեջ<ref>{{Cite journal |year=1990 |title=Human Development Report 1990 {{!}} Human Development Reports |url=http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1990 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161019062220/http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1990 |archive-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 19 |access-date=2016 թ․ հոկտեմբերի 18 |website=hdr.undp.org}}</ref>։
=== Էներգիա ===
{{Main|ԽՍՀՄ էներգետիկ քաղաքականություն}}
[[պատկեր:1987 CPA 5858.jpg|thumb|1987 թվականին տպագրված խորհրդային նամականիշ, որը նվիրված էր [[Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալություն|Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալության]] 30-ամյակին։ Դրանից մեկ տարի առաջ տեղի էր ունեցել [[Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթար]]ը։]]
Խորհրդային Միությունում վառելիքի պահանջարկը 1970-80-ական թվականներին նվազել է<ref>{{harvnb|Wilson|1983|pp=105–108}}</ref>, ինչպես համախառն ներքին արդյունքի, այնպես էլ արդյունաբերական արտադրանքի մեկ ռուբլու հաշվով։ Սկզբում պահանջարկն արագ նվազում էր, բայց 1970-1975 թվականներին էականորեն դանդաղեց։ 1975-1980 թվականներին ավելի դանդաղեց. նվազումը կազմում էր միայն 2,6%<ref>{{harvnb|Wilson|1983|p=295}}</ref>։ Պատմաբան Դեյվիդ Ուիլսոնը հավատացած էր, որ դարավերջին գազի արդյունաբերությանը բաժին կընկնի խորհրդային վառելիքի արդյունաբերության 40%-ը։ ԽՍՀՄ փլուզման պատճառով նրա տեսությունն իրականություն չդարձավ<ref>{{harvnb|Wilson|1983|p=297}}</ref>։ Տեսականորեն 1990-ական թվականներին էներգակիրների հաշվին Խորհրդային Միությունը կարող էր շարունակել ունենալ 2-2,5% տնտեսական աճ<ref>{{harvnb|Wilson|1983|pp=297–99}}</ref>։ Սակայն էներգակիրների հատվածը բախվում էր բազմաթիվ դժվարությունների, որոնց թվում էին պետության բարձր ռազմական ծախսերն ու թշնամական հարաբերությունները կապիտալիստական աշխարհի հետ<ref>{{harvnb|Wilson|1983|p=299}}</ref>։

1991 թվականին ԽՍՀՄ նավթամուղների ընդհանուր երկարությունը կազմում էր 82 000 կմ, իսկ գազամուղները՝ 206 500<ref name="ciacom" />։ Միությունն արտահանում էր նավթ, նավթամթերք, բնական գազ, մետաղներ, փայտ, գյուղատնտեսական ապրանքներ և արդյունաբերական տարբեր ապրանքներ, առաջին հերթին մեքենաներ, սպառազինություն և ռազմական տեխնիկա<ref name="CIA">{{Cite web |author=Central Intelligence Agency |year=1992 |title=Soviet Union – Economy |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_economy.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101005005804/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_economy.html |archive-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 5 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |website=The World Factbook}}</ref>։ 1970-ական և 80-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ն հիմնականում ապավինում էր հանածո վառելիքի արտահանմանը՝ կայուն արժույթ վաստակելու համար<ref name="foreign trade" />։ Խորհրդային միության համար վառելիքի արտահանման գագաթնակետը եղել է 1988 թվականը, երբ այդ երկիրն աշխարհում հում նավթի ամենախոշոր արդյունահանողն էր և երկրորդ ամենամեծ մատակարարը՝ զիջելով միայն [[Սաուդյան Արաբիա]]յին<ref>{{Cite book |author1=Hardt, John Pearce |url=https://books.google.com/books?id=IvKF3PKGYAcC |title=Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index |author2=Hardt, John P. |publisher=M.E. Sharpe |year=2003 |isbn=978-0-7656-1208-3 |page=233 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512044209/http://books.google.com/books?id=IvKF3PKGYAcC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։
=== Գիտություն և տեխնոլոգիա ===
{{Main|Գիտությունը և տեխնոլոգիան ԽՍՀՄ-ում}}
[[պատկեր:Sputnik-stamp-ussr.jpg|thumb|upright|Խորհրդային նամականիշ, որի վրա պատկերված է [[Սպուտնիկ 1]] արբանյակն ուղեծրում։]]
Խորհրդային Միությունն իր տնտեսության շրջանակներում մեծ ուշադրություն է դարձրել գիտության և տեխնոլոգիայի վրա<ref name="science&technology">{{Cite web |title=Science and Technology |url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0413%29 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0413%29 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 4 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>, սակայն տեխնոլոգիայի ոլորտում խորհրդային ամենանշանակալի հաջողությունը, ինչպես օրինակ [[Սպուտնիկ 1|աշխարհի առաջին արհեստական արբանյակի ստեղծումը]], եղել է զինվորականների պատասխանատվության տակ<ref name="economy">{{Cite web |title=Economy |url=http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0009%29 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+su0009%29 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 4 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=Library of Congress Country Studies}}</ref>։ Լենինը հավատացած էր, որ ԽՍՀՄ-ն չի կարողանա երբևէ շրջանցել զարգացած երկրներին, եթե տեխնոլոգիապես մնա այնպիսին, ինչպիսին կար հիմնադրման ժամանակ։ Խորհրդային իշխանություններն ապացուցեցին իրենց հավատարմությունը Լենինի համոզմունքներին՝ ստեղծելով գիտական կենտրոններ, իրականացնելով հետազոտություններ և զարգացնելով գիտական կազմակերպությունները։ Հետաքրքրական է, որ 1960-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ում քիմիական գիտությունների կին թեկնածուները կազմում էին 60%-ն այն դեպքում, երբ Միացյալ Նահանգներում այդ ցուցանիշը կազմում էր ընդամենը 5%<ref>Rose Eveleth (12 December 2013). [http://www.smithsonianmag.com/smart-news/soviet-russia-had-a-better-record-of-training-women-in-stem-than-america-does-today-180948141/?no-ist Soviet Russia Had a Better Record of Training Women in STEM Than America Does Today] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006112126/http://www.smithsonianmag.com/smart-news/soviet-russia-had-a-better-record-of-training-women-in-stem-than-america-does-today-180948141/?no-ist |date=6 October 2014 }}. ''Smithsonian Institution.'' Retrieved 26 June 2014.</ref>։ 1989 թվականին խորհրդային գիտնականները մի շարք ոլորտներում, ինչպես օրինակ՝ էներգիաների ֆիզիկայում, բժշկության որոշ ոլորտներում, մաթեմատիկայում, եռակցման և ռազմական տեխնոլոգիաների ոլորտում, աշխարհի լավագույն մասնագետների թվում էին։ Ի համեմատություն կապիտալիստական երկրների հետ՝ կոշտ պետական պլանավորման և բյուրոկրատիայի պատճառով, Խորհրդային Միությունը տեխնոլոգիապես թույլ էր քիմիայի, կենսաբանության և համակարգչային տեխնոլոգիաների ոլորտներում։ Խորհրդային կառավարությունն ընդդիմանում և հետապնդում էր [[Գենետիկա|գենետիկներին]] հօգուտ [[Լիսենկոիզմ]]ի. կեղծ գիտական համայնք, որն ընդունելի չէր արտասահմանում և խորհրդային առաջատար գիտնականների կողմից, սակայն աջակցվում էր Ստալինին մերձավոր շրջանակների կողմից։ Իրագործվելով ԽՍՀՄ-ում և [[Չինաստան]]ում՝ այն հանգեցրեց գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վերացմանը և ինչպես լայնորեն տարածված տեսակետ կա, նպաստեց [[Չինական մեծ սով]]ին<ref>{{Cite journal |last1=Offord |title=Stamping Out Science, 1948 |url=https://www.the-scientist.com/foundations/stamping-out-science-1948-68665 |journal=The Scientist}}</ref>։

[[Ռոնալդ Ռեյգան]]ի նախագահության տարիներին [[Սոկրատես (ծրագիր)|Սոկրատես ծրագիրը]] պարզեց, որ Խորհրդային Միությունը զբաղվել է գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերմամբ մի եղանակով, որն արմատապես տարբերվում էր ԱՄՆ-ի գործածած մեթոդներից։ ԱՄՆ-ի պարագայում տնտեսական առաջնահերթությունը տեղական հետազոտությունների և մշակումների համար օգտագործվել է որպես գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերման միջոց, ինչպես մասնավոր, այնպես էլ հանրային հատվածներում։ Սակայն տեխնոլոգիաների վրա հիմնված պլանավորումն իրականացվել է կենտրոնացված, կառավարությանը միտված եղանակով, ինչն զգալիորեն սահմանափակել է դրա ճկունությունը։ Դրանից օգտվեց ԱՄՆ-ն, որպեսզի խաթարի Խորհրդային միության հզորացմանն ու նպաստի նրա բարեփոխմանը<ref>{{Cite journal |last=MacFarland |first=Margo |date=1990 թ․ մայիսի 3 |title=Global Tech Strategies Brought to U.S |journal=Washington Technology}}</ref><ref>{{Cite news |last=Deckert |first=R.A. |date=1990 թ․ հոկտեմբերի 10 |title=The science of uncovering industrial information |work=Business Journal of the Treasure Coast}}</ref><ref>{{Cite news |date=1991 թ․ մարտի 7 |title=U.S. Firms Must Trade Short-Term {{subst:lc:Gains}} for Long-Term {{subst:lc:Technology}} Planning |work=Inside the Pentagon}}</ref>։
=== Տրանսպորտ ===
{{Main|Տրանսպորտը ԽՍՀՄ-ում}}
[[պատկեր:Flag of the Aeroflot.svg|thumb|Խորհրդային ժամանակաշրջանում [[Աերոֆլոտ]]ի դրոշը]]
Տրանսպորտը եղել է երկրի տնտեսության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։ 1920-ական թվականների վերջի և 1930-ականների տնտեսության կենտրոնացումը կամ [[առաջին հնգամյա պլան]]ը նպաստեցին զանգվածային մասշտաբներով ենթակառուցվածքների զարգացմանը, որոնց թվում էր նաև ավիացիոն ճյուղի զարգացումն ու խորհրդային պետական գլխավոր ավիաընկերության՝ [[Աերոֆլոտ]]ի հիմնադրումը<ref>{{Cite book |author1=Highman, Robert D.S. |url=https://books.google.com/books?id=cpynoFM-Jf4C |title=Russian Aviation and Air Power in the Twentieth Century |author2=Greenwood, John T. |author3=Hardesty, Von |publisher=Routledge |year=1998 |isbn=978-0-7146-4784-5 |page=134}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ն ուներ ցամաքային, ջրային և օդային տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ<ref name=ciacom />։ Այդուհանդերձ, ոչ պատշաճ պահպանման հետևանքով ցամաքային, ջրային և քաղաքացիական ավիացիոն տրանսպորտը հին էր և տեխնոլոգիապես անհամեմատելի կապիտալիստական երկրների հետ<ref name="twocerofive" />։

Խորհրդային երկաթուղային տրանսպորտն ամենամեծ և ամենահաճախ կիրառվող երկաթուղին էր աշխարհում<ref name="twocerofive">{{harvnb|Wilson|1983|p=205}}</ref>։ Ավելին, այն շատ ավելի զարգացած էր, քան արևմտյան երկրների մեծ մասում<ref>{{harvnb|Wilson|1983|p=201}}</ref>։ 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ականների սկզբին խորհրդային տնտեսագետները հրավիրվում էին մասնակցելու նոր ճանապարհների նախագծմանը՝ երկաթուղու վրա առկա բեռը թեթևացնելու, ինչպես նաև խորհրդային [[պետական բյուջե]]ն<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 166–67.</ref> բարելավելու նպատակով։ [[Ճանապարհային ցանց]]ն ու [[ավտոարտադրություն]]ը<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 168.</ref> մնում էին ոչ բավարար զարգացած<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 165</ref>, իսկ խոշոր քաղաքներից դուրս ճանապարհները հիմնականում անբարեկարգ էին, հիմնականում գրունտային<ref name="Ambler 1985, p. 167">Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 167.</ref>։ Խորհրդային տեխնիկական պահպանման ծրագրերը չէին կարողանում հոգալ երկրի ճանապարհների բարեկարգությունը։ 1980-ական թվականների կեսերին խորհրդային իշխանությունները փորձում էին ճանապարհների խնդիրները լուծել նորերը կառուցելու պատվերների հաշվին<ref name="Ambler 1985, p. 167" />։ Մինչդեռ ավտոմոբիլային արդյունաբերությունը զարգանում էր ավելի արագ, քան ճանապարհաշինությունը<ref>Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 169.</ref>։ Թերի զարգացած ճանապարհային ցանցը հանգեցրեց հանրային տրանսպորտի պահանջարկի մեծացմանը<ref>International Monetary Fund and Organisation for Economic Co-operation and Development 1991, p. 56.</ref>։

Չնայած որոշակի բարեփոխումներին՝ տրանսպորտային հատվածի խնդիրները շարունակվում էին, ընդհուպ մինչև [[ԽՍՀՄ փլուզում]]ը, ինչն ի թիվս այլ խնդիրներին, պայմանավորված էր նաև մյուս ենթակառուցվածքների թերի զարգացմամբ, ներդրումների պակասով, կոռուպցիայով և որոշումների կայացման սխալ գործընթացով։ Խորհրդային իշխանությունները չկարողացան բավարարել տրանսպորտային ենթակառուցվածքների և ծառայությունների աճող պահանջարկը։

Խորհրդային առևտրային նավատորմն աշխարհում ամենամեծերից մեկն էր<ref name="ciacom">{{Cite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=Soviet Union – Communications |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_communications.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101005005759/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_communications.html |archive-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 5 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 20 |website=The World Factbook}}</ref>։

== Պետական խորհրդանիշներ ==
[[1917]] թվականի [[Փետրվարյան հեղափոխություն|Փետրվարյան]] և [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան]] հեղափոխությունների, ինչպես նաև [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ի<ref name=simvol>[http://www.km.ru/news/sovetskaya-simvolika-kak-serpom-po-zapadu Советская символика. Как серпом по Западу]</ref> ժամանակ ի հայտ եկած և ներկայացուցչական դերակատարում ունեցած տարբերանշանները և պատկերները համապատասխանաբար օգտագործվում էին [[բոլշևիկներ]]ի, ձախ հայացքների տեր քաղաքական ուժերի, հետագայում նաև [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ]]ի կողմից` զինվորական ելույթներ, ցույցեր և այլ միջոցառումներ իրականացնելու ժամանակ։ Այդ տարբերանշանները և պատկերները հետագայում քաղաքացիական զանգվածներին և համաշխարհային հանրությանը ներկայացվում էին որպես խորհրդային պետականության խորհրդանիշներ։

Խորհրդային պետականության առաջնահերթ խորհրդանիշներ էին համարվում բանվորա-գյուղացիական համերաշխությունը խորհրդանշող [[Մուրճ և մանգաղ|մուրճն ու մանգաղը]] և հնգաթև կարմիր աստղը, որոնք ամենաճանաչված սոցիալիստական խորհրդանիշներն էին աշխարհում։

Հետագայում [[Սպիտակ գվարդիա|սպիտակգվարդիականներին]] դուրս մղելուց և պետական կարգը սահմանելուց հետո հարց առաջացավ ԽՍՀՄ շրջանակներում զանազան պետական կազմավորումներ միավորելու, ինչպես նաև համաշխարհային աշխատավորական շարժում, այդ թվում նաև ընդհանուր կոմունիստական տարբերանշաններ ստեղծելու վերաբերյալ։ Այդպես, 1923 թվականին ի հայտ եկավ [[ԽՍՀՄ դրոշ]]ը` կարմիր պաստառի վերևի ձախ անկյունում ոսկեգույն մուրճի և մանգաղի, ինչպես նաև հնգաթև աստղի պատկերով։ Նույն թվականին հաստատվեց նաև [[ԽՍՀՄ պետական զինանշան|ԽՍՀՄ զինանշան]]ը (գերբ), որի վրա պատկերված էր [[գլոբուս]]ը` եզրազարդված ոսկեգույն հասկերով և «[[Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՛ք]]» կոմունիստական նշանաբանով, որը գրված էր միութենական հանրապետությունների 6-ից 16 լեզուներով (կախված ժամանակահատվածից)։ 1943 թվականին ստեղծվեց [[ԽՍՀՄ օրհներգ]]ը, որը փոխարինեց [[Ինտերնացիոնալ (օրհներգ)|Ինտերնացիոնալին]]։ Այն խմբագրվել էր երկու տարբերակով, որոնցից վերջինը գործածվել է մինչև 1991 թվականը։ Ի դեպ, Ռուսաստանի [[Ռուսաստանի օրհներգ|ներկայիս օրհներգի]] [[երաժշտություն]]ը վերցված է ԽՍՀՄ [[օրհներգ]]ից։

ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո ԽՍՀՄ խորհրդանիշները կորցրել են իրենց իրավաբանական ուժը և պաշտոնապես չեն օգտագործվում որևէ նախկին միութենական հանրապետության կողմից։ ԱՊՀ երկրների մեծամասնության կողմից դրանք օրենքով արգելված չեն և հաճախ գործածվում են միայն կոմունիստական կամ ազգային-սոցիալիստական կուսակցությունների կողմից։ Ներկայումս խորհրդային և նրա հետ միասին նաև նացիստական խորհրդանիշները<ref name=simvol /> հասարակական վայրերում և հրապարակայնորեն օրենքով արգելված են Հունգարիայում<ref name=simvol />, Չեխիայում<ref name=simvol />, Լեհաստանում<ref name=simvol />, Լատվիայում<ref name=simvol />, Լիտվայում<ref name=simvol />, Մոլդովայում<ref name=simvol />, Վրաստանում<ref>[http://ru.delfi.lt/abroad/global/gruziya-vvodit-shtrafy-za-ispolzovanie-simvoliki-kommunizma-i-fashizma.d?id=63409398#ixzz2mGMvR000 Грузия вводит штрафы за использование символики коммунизма и фашизма] // Новости-Грузия, 29 ноября 2013</ref> և Ուկրաինայում (2015)<ref>[http://nation-news.ru/2015-04-16/85308-lavrov-prizval-zapad-zastavit-ukrainu-ne-geroizirovat-fashizm/ Лавров призвал Запад заставить Украину не героизировать фашизм] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150418000138/http://nation-news.ru/2015-04-16/85308-lavrov-prizval-zapad-zastavit-ukrainu-ne-geroizirovat-fashizm/ |date=2015-04-18 }} // nation-news.ru, 16.04.2015</ref>։ Այդ որոշումները դեռևս վիճարկելի են<ref>[http://baltijalv.lv/news/read/20645 Венецианская комиссия реабилитировала серп и молот] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170621110449/http://baltijalv.lv/news/read/20645 |date=2017-06-21 }} // baltijalv.lv</ref>։

[[Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան|Եվրոպական դատարան]]ը արգելել է ԽՍՀՄ զինանշանի պատկերով [[ապրանքանիշ]]երի գրանցումը<ref>[https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/CJE_11_95 The Soviet coat of arms may not be registered as a Community trade mark]</ref>։

== Ժողովրդագրություն ==
[[Պատկեր:Population of former USSR.PNG|thumb|upright=1.1|Խորհրդային Միության (կարմիր) և [[հետխորհրդային պետություններ]]ի (կապույտ) բնակչությունը 1961-2009 թվականներին, ինչպես նաև 2010-2100 թվականների կանխատեսումը։]]
[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային]] և [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ների ժամանակ (ներառյալ հետպատերազմյան [[Պովոլոժիեի սով (1921-1922)|սովը]]) ավելցուկային մահացությունն ընդհանուր առմամբ կազմում էր 18 մլն մարդ<ref>{{Cite book |author=Mark Harrison |url=https://books.google.com/books?id=yJcD7_Q_rQ8C&pg=PA167 |title=Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945 |date=2002 թ․ հուլիսի 18 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-89424-1 |page=167}}</ref>, ևս 10 մլն՝ 1930-ական թվականներին<ref name="1930s" />, իսկ ավելի քան 26 մլն՝ 1941-1945 թվականներին<ref name="Geoffrey A. Hosking 2006 242">{{Cite book |author=Geoffrey A. Hosking |url=https://archive.org/details/rulersvictimsrus00hosk |title=Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union |publisher=Harvard University Press |year=2006 |isbn=978-0-674-02178-5 |page=[https://archive.org/details/rulersvictimsrus00hosk/page/242 242] |url-access=registration}}</ref>։ Պատերազմից հետո [[ԽՍՀՄ բնակչություն|Խորհրդային Միության բնակչությունը]] 45-50 միլինով ավելի քիչ էր, քան եթե պատերազմ չլիներ և ժողովրդագրական աճը շարունակվեր։ Բրիտանացի պատմաբան [[Քեթրին Մերիդեյլ]]ի խոսքերով՝ «... այդ ամբողջ ժամանակաշրջանում գրանցված մահերի ընդհանուր թիվը գնահատվում է մոտ 60 միլիոն»<ref>{{Cite book |author1=Jay Winter |url=https://books.google.com/books?id=ZK2A5x7E8IkC&pg=PA64 |title=War and Remembrance in the Twentieth Century |author2=Emmanuel Sivan |date=2000 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79436-7 |page=64 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904015129/https://books.google.com/books?id=ZK2A5x7E8IkC&pg=PA64 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 4 |url-status=live}}</ref>։

ԽՍՀՄ-ում [[Ծնելիության գործակից|ծնելիության ցուցանիշը]] 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 44, իսկ 1974 թվականին նվազել է մինչև 18՝ հիմնականում ուրբանիզացիայի աճի և ամուսնությունների միջին տարիքի բարձրացման պատճառով։ [[Մահացություն|Մահացության]] ցուցանիշը ևս նվազել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 23,7, իսկ 1974 թվականին՝ 8,7։ Ընդհանուր առմամբ Անդրկովկասի հարավային հանրապետություններում և Կենտրոնական Ասիայում ծնելիության ցուցանիշները զգալիորեն բարձր էին, քան Խորհրդային Միության հյուսիսային մասում, իսկ որոշ դեպքերում էլ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո էլ ավելի աճեցին։ Այս երևույթը մասամբ բացատրվում է ուրբանիզացիայի ավելի դանդաղ տեմպերով և հարավային երկրներում ավանդաբար ընդունված վաղ ամուսնություններով<ref name="GSE">{{Cite book |author=Government of the USSR |publisher=State Committee for Publishing |year=1977 |volume=24 |location=Moscow |page=15 |language=ru |script-title=ru:Большая советская энциклопедия |trans-title=Great Soviet Encyclopaedia}}</ref>։ Խորհրդային Միության եվրոպական մասում պտղաբերության գործակիցը նվազեց (երկարատև ժամանակահատվածում) բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտ ցուցանիշից, իսկ [[Կենտրոնական Ասիա|Խորհրդային Միության կենտրոնաասիական մասում]] շարունակվեց բնակչության աճը՝ (երկարատև ժամանակահատվածում) ապահովելով բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտից բարձր ցուցանիշներ<ref>{{Cite book |author=Anderson, Barbara A. |title=Growth and Diversity of the Population of the Soviet Union |publisher=Annals of the American Academy of Political and Social Sciences |year=1990 |volume=510 |pages=155–77}}</ref>։

1960-ական թվականների վերջին և 1970-ականներին ԽՍՀՄ-ում նկատվեց մահացության մակարդակի նվազում՝ հատկապես աշխատունակ տղամարդկանց շրջանում՝ հիմնականում Ռուսաստանում և Խորհրդային Միության սլավոնական այլ շրջաններում<ref>{{Cite book |author1=Vallin, J. |title=Recent Developments of Mortality in Europe, English-Speaking Countries and the Soviet Union, 1960–1970 |author2=Chesnais, J.C. |publisher=Population Studies |year=1970 |volume=29 |pages=861–898}}</ref>։ 1980-ականների վերջի պաշտոնական տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին մեծահասակաների շրջանում գրանցված մահացությունների աճը կրկին սկսել է նվազել<ref>{{Cite book |author=Ryan, Michael |title=Life Expectancy and Mortality Data from the Soviet Union |date=1988 թ․ մայիսի 28 |work=British Medical Journal |volume=296 |page=1,513–1515}}</ref>։ Մանկական մահացության ցուցանիշն աճել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1970 թվականին եղել է 24,7, իսկ 1974 թվականին աճել է մինչև 27,9<ref>{{Cite book |author1=Davis, Christopher |title=Rising Infant Mortality in the USSR in the 1970s |author2=Feshbach, Murray |publisher=United States Census Bureau |location=Washington, D.C. |page=95}}</ref>։ Որոշ հետազոտողներ մանկական մահացության ցուցանիշների աճը համարում էին բնակչության առողջության և բուժսպասարկման որակի վատացման հետևանք։ Խորհրդային Միության պետական պաշտոնյաները չէին բացատրում մեծահասակների և երեխաների շրջանում մահացության ցուցանիշների աճի պատճառը, և [[ԽՍՀՄ կառավարություն|խորհրդային իշխանությունները]] շուրջ տասը տարի դադարեցրին հրապարակել մահացության վիճակագրական տվյալները։ Խորհրդային ժողովրդագիրները և առողջապահության ոլորտի մասնագետները չէին կարողանում մինչև 1980-ական թվականների վերջն ընկած մահացության ցուցանիշների աճի մասին ուսումնասիրություններ անել և կարողացան ուսումնասիրությունները շարունակել միայն դրանց հրապարակվելուց հետո<ref>{{Cite book |author=Krimins, Juris |title=The Changing Mortality Patterns in Latvia, Lithuania and Estonia: Experience of the Past Three Decades |date=3–7 December 1990}} Paper presented at the International Conference on Health, Morbidity and Mortality by Cause of Death in Europe.</ref>։

=== Կանայք և պտղաբերություն ===
[[Պատկեր:RIAN archive 16735 Cosmonaut Valentina Tereshkova.jpg|thumb|170px|Առաջին կին տիեզերագնաց [[Վալենտինա Տերեշկովա]]ն [[Լվով]]ի հրուշակագործարան այցի ժամանակ, Ուկրաինական ԽՍՀ, 1967 թ․։]]
Լենինի կառավարման տարիներին պետությունն իր վրա վերցրեց տղամարդկանց և կանանց հավասարությանն աջակցելու պարտավորությունը։  Ռուս մի շարք ֆեմինիստներ և ռուս հասարակ աշխատավոր կանայք ակտիվորեն մասնակցեցին հեղափոխությանը, շատերի վրա ազդեցին այդ ժամանակաշրջանի իրադարձություններն ու նոր քաղաքականությունները։ 1918 թվականի հոկտեմբերից Լենինի կառավարությունն ազատականացրեց ամուսնալուծության և հղիության արհեստական ընդհատման օրենքները, ապաքրեականացրեց նույնասեռականությունը (կրկին քրեականացվեց 1930-ականներին), թույլատրեց քաղաքացիական ամուսնությունները և մի շարք բարեփոխումներ իրականացրեց<ref>Wendy Z. Goldman, ''Women, the State and Revolution: Soviet Family Policy and Social Life, 1917–1936''. Cambridge: Cambridge University Press, 1993</ref>։ Այդուհանդերձ, առանց [[Բեղմնականխում|բեղմնականխման]]՝ նոր համակարգը բազում ամուսնալուծությունների և արտամուսնական երեխաներ ծնվելու պատճառ դարձավ<ref>Richard Stites, ''The Women's Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism, and Bolshevism, 1860–1930'' (1978)</ref>։ Համատարած ամուսնալուծությունները և արտամուսնական հարաբերությունները ստեղծեցին սոցիալական դժվարություններ, երբ խորհրդային իշխանությունները ցանկանում էին, որ մարդիկ իրենց ջանքերը կենտրոնացնեն տնտեսության զարգացման վրա։ Կանանց կողմից իրենց պտղաբերությունը վերահսկելու հնարավորություն ստանալը կտրուկ նվազեցրեց ծնելիության ցուցանիշը, ինչը որպես սպառնալիք էր ընկալվում երկրի ռազմական հզորության նկատմամբ։ 1936 թվականին Ստալինը չեղարկեց լիբերալ օրենքներից շատերը՝ սկիզբ դնելով ծնելիության խթանման ժամանակաշրջանի, որը շարունակվեց տասնամյակներ<ref>Rebecca Balmas Neary, "Mothering Socialist Society: The Wife-Activists' Movement and the Soviet Culture of Daily Life, 1934–1941," ''Russian Review'' (58) 3, July 1999: 396–412</ref>։

1917 թվականին Ռուսաստանը դարձավ առաջին [[Մեծ տերություններ|գերտերությունը]], որը կանանց ընտրելու իրավունք շնորհեց<ref>{{Cite web |last=Figes |first=Orlando |date=2017 թ․ հոկտեմբերի 25 |title=From Tsar to U.S.S.R.: Russia's Chaotic Year of Revolution. |url=https://www.nationalgeographic.com/archaeology-and-history/magazine/2017/09-10/russian-revolution-history-lenin/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190322092654/https://www.nationalgeographic.com/archaeology-and-history/magazine/2017/09-10/russian-revolution-history-lenin/ |archive-date=2019 թ․ մարտի 22 |access-date=2019 թ․ մարտի 28 |website=National Geographic |publisher=National Geographic Society}}</ref>։ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ծանր կորուստներից հետո Ռուսաստանում 4:3 հարաբերակցությամբ գերակշռում էին կանայք<ref>{{Cite web |last=Gao |first=George |title=Why the Former USSR Has Far Fewer Men than Women |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/08/14/why-the-former-ussr-has-far-fewer-men-than-women/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190328231028/https://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/08/14/why-the-former-ussr-has-far-fewer-men-than-women/ |archive-date=2019 թ․ մարտի 28 |access-date=2019 թ․ մարտի 28 |website=Pew Research Center |publisher=Pew Research Center}}</ref>։ Ի տարբերություն տվյալ ժամանակաշրջանի այլ գերտերությունների՝ սա նպատեց ռուս հասարակության մեջ կանանց ավելի մեծ դերակատարմանը։

=== Կրթություն ===
{{Հիմնական|Կրթությունը Խորհրդային Միությունում}}
[[Պատկեր:Young Pioneers in Kazakh SSR.jpg|thumb|upright=0.9|[[Լենինի անվան համամիութենական պիոներական կազմակերպություն|Երիտասարդ պիոներներ]]ը Պիոներների երիտասարդական ճամբարում, Ղազախական ԽՍՀ]]
Խորհրդային Միության [[Լուսավորության ժողովրդական կոմիսար|Լուսավորության առաջին ժողովրդական կոմիսար]] նշանակվեց [[Անատոլի Լունաչարսկի]]ն։ Սկզբնական շրջանում խորհրդային իշխանությունները մեծ ուշադրություն էին դարձնում [[Բնակչության շրջանում անգրագիտության վերացում|անգրագիտության վերացմանը]]։ Խորհրդային դպրոցներում բոլոր ձախ ձեռքով գրող երեխաներին ստիպեցին անցնել աջով գրելուն<ref>А.&nbsp;П.&nbsp;Чуприков, В.&nbsp;Д.&nbsp;Мишиев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с.</ref><ref name="autogenerated2">А.&nbsp;П.&nbsp;Чуприков, Е.&nbsp;А.&nbsp;Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008.</ref><ref>{{Cite web |last=Englund |first=Will |title=In Russia, left isn't quite right Handedness: The official Moscow line is that lefties are OK, but suspicion of those who are different persists from the old Soviet days. |url=https://www.baltimoresun.com/news/bs-xpm-1998-03-27-1998086130-story.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190624220243/https://www.baltimoresun.com/news/bs-xpm-1998-03-27-1998086130-story.html |archive-date=2019 թ․ հունիսի 24 |access-date=2019 թ․ հունիսի 24 |website=baltimoresun.com}}</ref><ref>{{Cite report |url=https://eera-ecer.de/ecer-programmes/conference/21/contribution/38628/ |title=Wrong Hand/Wrong Children: Education of Left Handed Children in the Soviet Union |last1=Daniela |first1=Linda |last2=Rubene |first2=Zanda |date=2016 թ․ օգոստոսի 23 |last3=Medne |first3=Dace |access-date=2019 թ․ հունիսի 24 |website=European Educational Research Association}}</ref>։ Բոլոր գրագետ մարդիկ ավտոմատ կերպով դարձան ուսուցիչներ։ Կարճ ժամանակամիջոցում որակը զիջեց քանակին։ 1940 թվականին Ստալինը հայտարարեց, որ անգրագիտությունը վերացվել է։ 1930-ական թվականներին կտրուկ աճեց [[սոցիալական շարժունություն]]ը, որը կապում են կրթության ոլորտում տեղի ունեցած բարեփոխումների հետ<ref>Sheila Fitzpatrick, ''[http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/education-and-social-mobility-soviet-union-19211934 Education and Social Mobility in the Soviet Union 1921–1934] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141118133419/http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/education-and-social-mobility-soviet-union-19211934 |date=18 November 2014 }}'', Cambridge University Press (16 May 2002), {{ISBN|0-521-89423-9}}</ref>։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո երկրի կրթական համակարգը էականորեն ընդլայնվեց, ինչը հսկայական ազդեցություն ունեցավ։ 1960-ական թվականներին կրթությունը հասանելի էր գրեթե բոլոր երեխաներին, բացառություն էին հեռավոր վայրերում ապրողները։ [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը փորձում էր կրթությունն ավելի հասանելի դարձնել՝ երեխաներին հասկացնելով, որ կրթությունը սերտորեն կապված է հասարակության կարիքների հետ։ Կրթությունը նաև կարևոր դեր խաղաց «[[Նոր խորհրդային մարդ|Նոր մարդու]]» ձևավորման գործում<ref>{{Cite book |last=Law |first=David A. |url=https://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C |title=Russian Civilization |publisher=Ardent Media |year=1975 |isbn=978-0-8422-0529-0 |pages=300–1 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055909/http://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Աշխատունակ քաղաքացիներն աշխատանքի և անվճար [[Մասնագիտական-տեխնիկական կրթություն|մասնագիտական կրթության]] իրավունք ունեին, որն ամրագրված էր Սահմանադրությամբ։

[[Կրթությունը Խորհրդային Միությունում|Կրթական համակարգը]] մեծապես կենտրոնացված էր և համատարած հասանելի էր բոլոր քաղաքացիներին, ինչը [[Կառուցողական գործողություն|դրական]] էր [[Մշակութային հետամնացություն|մշակութապես հետ մնացած]] ազգերից դիմորդների համար։ Առաջատար բուհերում [[Հակասեմականությունը Խորհրդային Միությունում|հակասեմական քաղաքականության]] շրջանակներում [[տոկոսային շեմ]] էր հայտարարված հրեաների համար. վերջիններիս համար ընդունելության քննություններն ավելի խիստ էին<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=ho6fMF8ehogC |title=You Failed Your Math Test, Comrade Einstein: Adventures and Misadventures of Young Mathematicians Or Test Your Skills in Almost Recreational Mathematics |date=2005 |publisher=World Scientific |isbn=978-981-270-116-9 |editor=Mikhail Shifman}}</ref><ref>{{Cite journal |author=Edward Frenkel |date=2012 թ․ հոկտեմբեր |title=The Fifth problem: math & anti-Semitism in the Soviet Union |url=http://www.newcriterion.com/articles.cfm/The-Fifth-problem--math---anti-Semitism-in-the-Soviet-Union-7446 |url-status=live |journal=The New Criterion |archive-url=https://web.archive.org/web/20151207161404/http://www.newcriterion.com/articles.cfm/The-Fifth-problem--math---anti-Semitism-in-the-Soviet-Union-7446 |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 7 |access-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 12}}</ref><ref>{{Cite news |author=Dominic Lawson |date=2011 թ․ հոկտեմբերի 11 |title=More migrants please, especially the clever ones |url=https://www.independent.co.uk/opinion/commentators/dominic-lawson/dominic-lawson-more-migrants-please-especially-the-clever-ones-2368622.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120204140558/http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/dominic-lawson/dominic-lawson-more-migrants-please-especially-the-clever-ones-2368622.html |archive-date=2012 թ․ փետրվարի 4 |access-date=2017 թ․ սեպտեմբերի 14 |work=The Independent |location=London}}</ref><ref>{{Cite web |author=Andre Geim |date=2010 |title=Biographical |url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2010/geim-bio.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170616114451/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2010/geim-bio.html |archive-date=2017 թ․ հունիսի 16 |access-date=2017 թ․ հունիսի 14 |publisher=Nobelprize.org}}</ref>։ Բրեժնևի կառավարման տարիներին բուհերի բոլոր դիմորդները պետք է տեղեկանք ներկայացնեին տեղական [[Համամիութենական լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միություն]]ից<ref>{{Cite book |last=Shlapentokh |first=Vladimir |url=https://books.google.com/books?id=7VFqqE5995UC |title=Soviet Intellectuals and Political Power: The Post-Stalin Era |publisher=I.B. Tauris |year=1990 |isbn=978-1-85043-284-5 |page=26 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512041316/http://books.google.com/books?id=7VFqqE5995UC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։ Ըստ 1986 թվականի վիճակագրության՝ ԽՍՀՄ-ում 10 000 բնակչից բուհերում սովորում էր 181 մարդ. ԱՄՆ-ում այդ թիվը 517 էր<ref name="education">{{Cite book |last=Pejovich |first=Svetozar |url=https://books.google.com/books?id=ocQKHRReKdcC |title=The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems |publisher=Springer Science+Business Media |year=1990 |isbn=978-0-7923-0878-2 |page=130}}</ref>։

=== Ազգեր և էթնիկ խմբեր ===
[[Պատկեր:Mestia, Svaneti. October 30, 1929.JPG|thumb|upright=0.9|[[Սվանեթ]] տղամարդ [[Մեստիա]]յում, Վրացական ԽՍՀ, 1929 թ.]]
Խորհրդային Միությունն էթնիկ առումով բազամազգ երկիր էր. մոտ հարյուր տարբեր էթնիկ խմբեր էին բնակվում ԽՍՀՄ-ում։ 1991 թվականին երկրի բնակչությունը գնահատվում էր 291 մլն։ 1990 թվականի տվյալներով՝ բնակչության մեծամասնությունը [[ռուսներ]] էին (50.78%), որոնց հաջորդում էին [[ուկրաինացիներ]]ը (15.45%), այնուհետև՝ [[ուզբեկներ]]ը (5.84%)<ref name="cia">{{Cite web |author=Central Intelligence Agency |year=1991 |title=Soviet Union – People |url=http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101004135453/http://www.theodora.com/wfb1991/soviet_union/soviet_union_people.html |archive-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 4 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 25 |website=The World Factbook}}</ref>։

ԽՍՀՄ բոլոր քաղաքացիներն ունեին իրենց էթնիկ պատկանելիությունը։ Անձի էթնիկ պատկանելիությունն ընտրում էին նրա ծնողները, երբ լրանում էր երեխայի 16 տարին{{sfn|Comrie|1981|p=2}}։ Եթե ծնողները համաձայնության չէին գալիս, երեխային ավտոմատ կերպով շնորհվում էր հոր էթնիկ պատկանելիությունը։ Մասնակիորեն խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականության պատճառով՝ որոշ փոքր էթնիկ խմբեր համարվում էին մեծերի մի մասը, ինչպիսիք էին [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանի]] [[մեգրելներ]]ը, որոնք լեզվական առումով կապված էին [[վրացիներ]]ի հետ<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=3}}</ref>։ Որոշ էթնիկ խմբեր իրենց կամքով միաձուլվեցին, մինչդեռ մյուսները ասիմիլացվեցին բռնի ուժով։ Ռուսները, [[բելառուսներ]]ը և ուկրաինացիները, որոնք բոլորն էլ [[արևելյան սլավոններ]] էին և ուղղափառներ, նույն մշակութային, էթնիկ և կրոնական սերտ կապերն ունեին, մինչդեռ մյուս խմբերը՝ ոչ։ Քանի որ միևնույն տարածքում բազում ազգեր էին ապրում, ժամանակի ընթացքում անխուսափելի էին [[Ազգամիջյան բախումները ԽՍՀՄ-ում|ազգամիջյան բախումները]]<ref>{{Cite web |author=Hosking, Geoffrey |date=2006 թ․ մարտի 13 |title=Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union |url=http://www.historytoday.com/geoffrey-hosking/rulers-and-victims-russians-soviet-union |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110501085443/http://www.historytoday.com/geoffrey-hosking/rulers-and-victims-russians-soviet-union |archive-date=2011 թ․ մայիսի 1 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 25 |website=History Today}} (pay-fee)</ref>։

Օրենսդիր մարմիններում տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ կային։ Այնպիսի իշխանական մարմիններ, ինչպիսիք էին Կենտկոմի քարտուղարությունը և այլն, պաշտոնապես չեզոք էին ազգային պատկանելիության տեսանկյունից, բայց իրականում գերակշռում էին էթնիկ ռուսները, թեև [[Խորհրդային Միության ղեկավարների ցանկ|Խորհրդային Միության ղեկավարների]] թվում կային և ոչ ռուսներ՝ [[Իոսիֆ Ստալին]]ը, [[Գրիգորի Զինովև]]ը, [[Նիկոլայ Պոդգոռնի]]ն կամ [[Անդրեյ Գրոմիկո]]ն։ Խորհրդային տարիներին մեծ թվով էթնիկ ռուսներ և ուկրաինացիներ բնակություն հաստատեցին խորհրդային այլ հանրապետություններում։ Ըստ վերջին՝ 1989 թվականի մարդահամարի՝ ռուսական «սփյուռքի» թիվը Խորհրդային հանրապետություններում հասավ 25 միլիոնի<ref>Pål Kolstø, "Political construction sites:  Nation-building in Russia and the post-Soviet States". Boulder, Colorado: Westview press 2000, pp. 81–104
uncorrected version, [https://folk.uio.no/palk/ch02.htm Chapter 2, par. "Nations and Nation-Building in Eastern Europe"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171219130957/http://folk.uio.no/palk/ch02.htm |date=19 December 2017 }} and [https://folk.uio.no/palk/PCSch05russian%20diasporas.htm Chapter 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050102081015/http://folk.uio.no/palk/PCSch05russian%20diasporas.htm |date=2 January 2005 }}</ref>։

'''ԽՍՀՄ երկրների բնակչության ազգային կազմը (ըստ 1926, 1939 թվականների մարդահամարների - նախնական տվյալների, 1959, 1970, 1979, 1989 թվականներ)'''
								
{| class="wikitable sortable"
! ԽՍՀՄ երկրներ !! Ազգություն !! 1926 !! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989
|-
| {{դրոշավորում|ՌԽՖՍՀ}} || [[Ռուսներ]]|| 77 791 124 || 99 591 520 || 114 113 579 || 129 015 140 || 137 397 089 || 145 155 489
|-
| {{դրոշավորում|Ուկրաինական ԽՍՀ}} || [[Ուկրաինացիներ]]|| 31 194 976 || 28 111 007 || 37 252 930 || 40 753 246 || 42 347 387 || 44 186 006
|-
| {{դրոշավորում|Բելառուսական ԽՍՀ}} || [[Բելառուսներ]]|| 4 738 923 || 5 275 393 || 7 913 488 || 9 051 755 || 9 462 715 || 10 036 251
|-
| {{դրոշավորում|Ուզբեկական ԽՍՀ}} || [[Ուզբեկներ]]|| 3 904 622 || 4 845 140 || 6 015 416 || 9 195 093 || 12 455 978 || 16 697 825
|-
| {{դրոշավորում|Ղազախական ԽՍՀ}} || [[Ղազախներ]]|| 3 968 289 || 3 100 949 || 3 621 610 || 5 298 818 || 6 556 442 || 8 135 818
|-
| {{դրոշավորում|Վրացական ԽՍՀ}} || [[Վրացիներ]]|| 1 821 184 || 2 249 636 || 2 691 950 || 3 245 300 || 3 570 504 || 3 981 045
|-
| {{դրոշավորում|Ադրբեջանական ԽՍՀ}} || [[Ադրբեջանցիներ]]|| 1 706 605 || 2 275 678 || 2 939 728 || 4 379 937 || 5 477 330 || 6 770 403
|-
| {{դրոշավորում|Լիտվական ԽՍՀ}} || [[Լիտվացիներ]]|| 41 463 || 32 624 || 2 326 094 || 2 664 944 || 2 850 905 || 3 067 390
|-
| {{դրոշավորում|Մոլդովական ԽՍՀ}} || [[Մոլդովացիներ]]|| 278 905 || 260 418 || 2 214 139 || 2 697 994 || 2 968 224 || 3 352 352
|-
| {{դրոշավորում|Լատվիական ԽՍՀ}} || [[Լատիշներ]]|| 151 410 || 114 476 || 1 399 539 || 1 429 844 || 1 439 037 || 1 458 986
|-
| {{դրոշավորում|Ղրղզական ԽՍՀ}} || [[Ղրղզներ]]|| 762 736 || 884 615 || 968 659 || 1 452 222 || 1 906 271 || 2 528 946
|-
| {{դրոշավորում|Տաջիկական ԽՍՀ}} || [[Տաջիկներ]]|| 978 680 || 1 229 170 || 1 396 939 || 2 135 883 || 2 897 697 || 4 215 372
|-
| {{դրոշավորում|Հայկական ԽՍՀ}} || [[Հայեր]]|| 1 567 568 || 2 152 860 || 2 786 912 || 3 559 151 || 4 151 241 || 4 623 232
|-
| {{դրոշավորում|Թուրքմենիա}} || [[Թուրքմեններ]]|| 763 940 || 812 404 || 1 001 585 || 1 525 284 || 2 027 913 || 2 728 965
|-
| {{դրոշավորում|Էստոնական ԽՍՀ}} || [[Էստոնացիներ]]|| 154 666 || 143 589 || 988 616 || 1 007 356 || 1 019 851 || 1 026 649
|}

<center><gallery>
Պատկեր:Ethnic map USSR 1941.jpg|Խորհրդային Միության ազգագրական քարտեզ, 1941 թ.
Պատկեր:Ukrainians in Russian regions 1926.jpg|ՌԽՖՍՀ-ում [[Ուկրաինացիները Ռուսաստանում|ուկրաինացիների]] թիվը ([[ԽՍՀՄ բնակչության մարդահամար (1926)|1926 թվականի մարդահամար]])
Պատկեր:Ukrainians in Russian regions 1979.jpg|ՌԽՖՍՀ-ում ուկրաինացիների թիվը ([[ԽՍՀՄ բնակչության մարդահամար (1979)|1979 թվականի մարդահամար]])
</gallery></center>

=== Առողջապահություն ===
[[Պատկեր:RussianAbortionPoster.jpg|thumb|Խորհրդային վաղ շրջանի պաստառ, որը չի խրախուսում հղիության ոչ անվտանգ ընդհատումները։]]
1917 թվականին՝ նախքան հեղափոխությունը, առողջապահության վիճակը զգալիորեն հետ էր զարգացած երկրներից։ Ինչպես ավելի ուշ նկատեց Լենինը. «Կա՛մ ոջիլները կհաղթեն սոցիալիզմին, կա՛մ սոցիալիզմը՝ ոջիլներին»<ref name="lane">{{harvnb|Lane|1992|p=353}}</ref>։ Առողջապահության քաղաքականությունը Խորհրդային Միությունում մշակեց [[ԽՍՀՄ Առողջապահության նախարարություն|Առողջապահության ժողովրդական կոմիսարը]] 1918 թվականին։ Պետությունը պետք է վերահսկեր առողջապահությունը և իր քաղաքացիներին անվճար ծառայություն մատուցեր. այսպիսին էր ժամանակի հեղափոխական մոտեցումը։ [[ԽՍՀՄ Սահմանադրություն (1977)|1977 թվականին ընդունված Սահմանադրության]] 42- րդ հոդվածով սահմանված էր, որ ԽՍՀՄ-ում բոլոր քաղաքացիներն [[Առողջության իրավունք|առողջության]] և առողջապահական հաստատություններից ազատ օգտվելու իրավունք ունեին։ Նախքան [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ի՝ գլխավոր քարտուղար դառնալը, Խորհրդային Միության առողջապահական համակարգը բարձր էր գնահատվում արտասահմանյան մի շարք մասնագետների կողմից։ Սակայն սա փոխվեց Բրեժնևի և [[Միխայիլ Գորբաչով|Գորբաչովի]] կառավարման տարիներին. առողջապահական համակարգը խիստ քննադատության էր ենթարկվում մի շարք թերությունների համար, ինչպիսիք էին ծառայության որակը և դրա ոչ հավասարաչափ տրամադրումը<ref>{{harvnb|Lane|1992|p=352}}</ref>։ [[ԽՄԿԿ XIX համագումար]]ի ժամանակ առողջապահության նախարար [[Եվգենի Չազով]]ը, ընդգծելով ոլորտի այնպիսի հաջողությունները, ինչպիսիք էին աշխարհում բժիշկների և հիվանդանոցների ամենաշատ քանակը, խոստովանեց, որ կան բարելավման ենթակա ոլորտներ և որ կարծում է՝ միլիարդավոր [[ԽՍՀՄ ռուբլի|ռուբլիներ]] են վատնվել<ref>{{harvnb|Lane|1992|pp=352–53}}</ref>։

Հեղափոխությունից հետո բոլոր տարիքային խմբերի մոտ կյանքի միջին ակնկալվող տևողությունը երկարեց։ Որոշ մարդիկ համարում էին, որ այս վիճակագրությամբ սոցիալիստական համակարգը գերազանցում է [[Կապիտալիզմ|կապիտալիստականին]]։ Այս բարեփոխումները շարունակվեցին նաև 1960-ական թվականներին, երբ վիճակագրությունը ցույց տվեց, որ կյանքի ակնկալվող տևողությունը մի փոքր գերազանցում է ԱՄՆ-ի վիճակագրությանը։ Կյանքի ակնկալվող տևողությունը սկսեց իջնել 1970-ական թվականներին՝ հավանաբար [[Ալկոհոլի օգտագործումը Ռուսաստանում|ալկոհոլի չարաշահման]] պատճառով։ Միևնույն ժամանակ սկսեց աճել մանկական մահացության թիվը։ 1974 թվականից հետո կառավարությունը դադարեցրեց հրապարակել մահացությունների վիճակագրությունը։ Այս միտումը մասնակիորեն բացատրվում է երկրի ասիական հատվածում հղիությունների թվի կտրուկ աճով, որտեղ մանկական մահացության ցուցանիշներն ամենաբարձրն էին՝ ի տարբերություն ԽՍՀՄ-ի ավելի զարգացած եվրոպական հատվածի, որտեղ ցուցանիշներն իջնում էին<ref name="SeemingParadox">{{Cite journal |author=Dinkel, R.H. |year=1990 |title=The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union |journal=Population Studies |volume=39 |issue=1 |pages=155–77 |doi=10.1080/0032472031000141296 |pmid=11611752}}</ref>։

=== Լեզու ===
Լենինի կառավարման տարիներին կառավարությունը փոքր լեզվական խմբերին հնարավորություն տվեց մշակել իրենց սեփական գրի համակարգը<ref>{{harvnb|Comrie|1981|pp=3–4}}</ref>։ Այդ համակարգերի մշակումը չափազանց հաջող էր, թեև որոշակի թերություններ կային։ ԽՍՀՄ-ի գոյության վերջին տարիներին [[Բազմալեզվություն|բազմալեզու]] երկրները նույն քաղաքականությունն էին վարում։ Գրի համակարգերը ստեղծելու ժամանակ առաջացած լուրջ խնդիրը կայանում էր նրանում, որ լեզուներն իրենց [[բարբառ]]ներով շատ էին տարբերվում միմյանցից<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=4}}</ref>։ Երբ լեզուն ունենում էր իր գրի համակարգը և հայտնվում էր որևէ նշանակալի հրապարակման մեջ, ստանում էր «պաշտոնական լեզվի» կարգավիճակ։ Կան մի շարք փոքր լեզուներ, որ այդպես էլ չունեցան իրենց սեփական գրի համակարգը, այդ պատճառով էլ այդ լեզվակիրները ստիպված էին ունենալ [[երկրորդ լեզու]]<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=25}}</ref>։ Կան օրինակներ, որ կառավարությունը շեղվել է այս քաղաքականությունից՝ հիմնականում Ստալինի կառավարման տարիներին, երբ հնարավոր չէր ստանալ կրթություն այն լեզուներով, որոնք լայնորեն տարածված չէին։ Այդ լեզուները հետագայում միաձուլվեցին մեկ այլ լեզվի՝ հիմնականում ռուսերենի հետ<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=26}}</ref>։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ փոքրաթիվ լեզվակիրներ ունեցող որոշ լեզուներ արգելվեցին, իսկ լեզվակիրները մեղադրվեցին թշնամու հետ համագործակցության մեջ<ref>{{harvnb|Comrie|1981|p=27}}</ref>։

Լինելով Խորհրդային Միության բազում լեզուներից ամենատարածվածը՝ ռուսերենը, որպես «միջազգային հաղորդակցության լեզու», փաստացի դարձավ երկրի պաշտոնական լեզուն, սակայն այդ կարգավիճակը [[դե յուրե]] ստացավ 1990 թվականին<ref>{{Cite web |date=1990 թ․ ապրիլի 24 |script-title=ru:ЗАКОН СССР ОТ 24 April 1990 О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ СССР |trans-title=Law of the USSR from 24 April 1990 on languages of the USSR |url=http://legal-ussr.narod.ru/data01/tex10935.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160508201331/http://legal-ussr.narod.ru/data01/tex10935.htm |archive-date=2016 թ․ մայիսի 8 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 24 |publisher=Government of the Soviet Union |language=ru}}</ref>։

=== Կրոն ===
[[Պատկեր:Christ saviour explosion.jpg|thumb|[[Քրիստոս Փրկիչ տաճար (Մոսկվա)|Մոսկվայի Քրիստոս Փրկչի տաճարի]] քանդումը 1931 թվականին։]]
[[Պատկեր:Bezbozhnik u stanka 22-1929.jpg|thumb|left|175px|1929 թվականի «[[Բեզբոժնիկ (ամսագիր)|Բեզբոժնիկ]]» ամսագրի առաջին էջը։ Պատկերված է Խորհրդային Միության առաջին հնգամյա պլանը, որը ջախջախում է [[աբրահամյան կրոններ]]ի աստվածներին։]]
[[Պատկեր:ԱՆԱՍՏՎԱԾ.jpg|thumb|left|175px|1928-1935 թվականներին Խորհրդային Հայաստանում հրատարակվող «[[Անաստված (ամսագիր)|Անաստված]]» ամսագրի շապիկներից]]
[[Քրիստոնեություն]]ը և [[իսլամ]]ն ամենաշատ հետևորդներ ունեցող կրոններն էին ԽՍՀՄ-ում<ref name="dailylife">{{Cite book |author=Eaton, Katherine Bliss |url=https://archive.org/details/dailylifeinsovie00eato |title=Daily life in the Soviet Union |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2004 |isbn=978-0-313-31628-9 |pages=[https://archive.org/details/dailylifeinsovie00eato/page/285 285] and 286 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։ Քրիստոնյաների շրջանում գերակշռում էին [[Արևելյան քրիստոնեություն|արևելյան քրիստոնյաները]], իսկ [[Ռուս Ուղղափառ եկեղեցի|Ռուս ուղղափառ եկեղեցի]]ն ամենամեծ քրիստոնեական կառույցն էր։ Խորհրդային Միության մուսուլմանների 90%-ը [[Սուննի իսլամ|սուննի]] էր, իսկ [[Շիա իսլամ|շիաները]] կենտրոնացած էին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ]]-ում<ref name="dailylife" />։ Կրոնական փոքր խմբերից էին [[Կաթոլիկ եկեղեցի|կաթոլիկները]], հրեաները, [[Բուդդայականություն|բուդդիստները]] և [[Բողոքականություն|բողոքականները]] (հատկապես [[Բապտիստական եկեղեցի|բապտիստները]] և [[Լյութերականություն|լյութերականները]])<ref name="dailylife" />։

Կրոնական ազդեցությունն ուժեղ էր Ռուսական կայսրությունում։ Ռուս ուղղափառ եկեղեցին վայելում էր միապետության եկեղեցու արտոնյալ կարգավիճակ և պաշտոնապես մասնակցում էր պետական գործառույթներին<ref name="Simkin 2003">{{Cite book |author=Silvio Ferrari |url=https://books.google.com/books?id=QEucgny-0k4C |title=Law and religion in post-communist Europe |author2=W. Cole Durham |author3=Elizabeth A. Sewell |publisher=Peeters Pub & Booksellers |year=2003 |isbn=978-90-429-1262-5 |page=261}}</ref>։ Խորհրդային Միության կազմավորումից անմիջապես հետո պայքար ծավալվեց Ուղղափառ եկեղեցու դեմ, որին հեղափոխականները համարում էին նախորդ [[իշխող դասակարգ]]ի դաշնակիցը<ref name="Simon 1974, 64-65">{{harvnb|Simon|1974|pp=64–65}}</ref>։

Խորհրդային Միության Սահմանադրությամբ ամրագրված էր «կրոնական համոզմունքների դավանման ազատությունը», թեև իշխող Կոմունիստական կուսակցությունը կրոնն անհամատեղելի էր համարում [[Մետաֆիզիկական նատուրալիզմ|գիտական մատերիալիզմի]] [[Մարքսիզմ|մարքսիստական]] ոգու հետ<ref name="Simon 1974, 64-65" />։ Իրականում Խորհրդային Միությունն այս իրավունքը շատ նեղ էր մեկնաբանում և փաստացի մի շարք պաշտոնական միջոցներ էր ձեռնարկում կրոնական դավանանքի համար խոչընդոտներ ստեղծելու և կրոնական խմբերի գործունեությունը կասեցնելու ուղղությամբ<ref name="Simon 1974, 64-65" />։

1918 թվականին [[Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ|Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի]] դեկրետը, որը հաստատում էր ՌԽՖՍՀ-ի կազմավորումը որպես աշխարհիկ պետություն, նաև հաստատում էր, որ «արգելվում է կրոնի դասավանդումը բոլոր այն վայրերում, որտեղ ուսուցանվում են հանրակրթական առարկաներ։ Քաղաքացիները կարող են դասավանդել և սովորել կրոն մասնավոր կարգով»<ref name="Simon 1974, 209">{{harvnb|Simon|1974|p=209}}</ref>։ 1929 թվականին ձեռնարկված սահմանափակումների մեջ էին մտնում նաև եկեղեցական մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում՝ [[Աստվածաշնչի ուսումնասիրություն (քրիստոնեություն)|Աստվածաշնչի ուսումնասիրման]] համար կազմակերպված հավաքները<ref name="Simon 1974, 64-65" />։ 1920-ական և 1930-ական թվականներին հազարավոր քրիստոնեական և ոչ քրիստոնեական կառույցներ փակվեցին։ 1940 թվականին փակվեց 1917 թվականին գործող եկեղեցիների, սինագոգների և մզկիթների 90%-ը<ref name="Atwood 2001, 311">{{Cite book |author=Atwood, Craig D. |url=https://archive.org/details/alwaysreformingh0000atwo |title=Always Reforming: A History of Christianity Since 1300 |publisher=Mercer University Press |year=2001 |isbn=978-0-86554-679-0 |location=Macon, Georgia |page=[https://archive.org/details/alwaysreformingh0000atwo/page/311 311] |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |url-access=registration}}</ref>։

Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես [[աշխարհիկ պետություն]] էր<ref>{{Cite web |title=ARTICLE 124. |url=http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190102163245/http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html |archive-date=2019 թ․ հունվարի 2 |access-date=2019 թ․ փետրվարի 4}}</ref><ref>{{Cite web |title=Article 52. |url=http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/77cons02.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190216062245/http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/77cons02.html |archive-date=2019 թ․ փետրվարի 16 |access-date=2019 թ․ փետրվարի 4}}</ref>, բայց [[պետական աթեիզմ]]ի դոկտրինի ներքո «կառավարական ծրագիրը խթանում էր [[Գիտական աթեիզմ|աթեիզմի]] տարածումը»<ref>Religion and the State in Russia and China: Suppression, Survival, and Revival, by Christopher Marsh, page 47. Continuum International Publishing Group, 2011.</ref><ref>Inside Central Asia: A Political and Cultural History, by Dilip Hiro. Penguin, 2009.</ref><ref name="Adappur2000">{{Cite book |last=Adappur |first=Abraham |url=https://books.google.com/books?id=44DYAAAAMAAJ |title=Religion and the Cultural Crisis in India and the West |publisher=Intercultural Publications |year=2000 |isbn=978-81-85574-47-9 |quote=Forced Conversion under Atheistic Regimes: It might be added that the most modern example of forced "conversions" came not from any theocratic state, but from a professedly atheist government – that of the Soviet Union under the Communists. |access-date=2016 թ․ հուլիսի 14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314065732/https://books.google.com/books?id=44DYAAAAMAAJ |archive-date=2017 թ․ մարտի 14 |url-status=live}}</ref>։ Կառավարությունը կրոնները թիրախավորում էր՝ ելնելով պետական շահերից և թեև կազմակերպված կրոնների մեծ մասը երբեք անօրինական չճանաչվեցին, կրոնական կառույցների սեփականությունը բռնագրավվում էր, հավատացյալները՝ հալածվում, իսկ կրոնը ծաղրի ենթարկվում, մինչդեռ դպրոցներում քարոզվում էր աթեիզմը<ref>USGOV1</ref>։ Քարոզչական արշավն ուժեղացնելու նպատակով 1925 թվականին կառավարությունը ստեղծեց [[Մարտնչող անաստվածների միություն]]ը<ref>Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.494"</ref>։ Թեև կրոնական հավատքի արտահայտումը ուղղակիորեն արգելված չէր, պաշտոնական կառույցներն ու զանգվածային լրատվամիջոցները խարանում էին այդ երևույթը. որոշակի մասնագիտությունների տեր անձանց համար հավատքի ազատ արտահայտումն ընդհանուր առմամբ անընդունելի էր համարվում։ Դրանք ուսուցիչներն էին, պետական ապարատը, զինվորականները։ Ստալինի իշխանության գլուխ գալուց հետո սաստկացան ուղղափառ եկեղեցու հետապնդումները, սակայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կառավարությունն աջակցում էր դրա վերածննդին, խորհրդային իշխանությունները ձգտում էին ավելի շատ վերահսկել Ռուս ուղղափառ եկեղեցուն, քան ոչնչացնել այն։ Խորհրդային իշխանության առաջին հինգ տարիներին բոլշևիկները մահապատժի ենթարկեցին 28 ռուս ուղղափառ եպիսկոպոսի և գրեթե 1200 ռուս ուղղափառ քահանայի, շատերին էլ ձերբակալեցին կամ արտաքսեցին։ Հավատացյալներին հետապնդում էին և հալածում։ Մի շարք ճեմարաններ փակվեցին, իսկ կրոնական հրապարակումներից շատերն արգելվեցին։ Նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գործող 54 000 եկեղեցուց 1941 թվականին միայն մոտ 500-ն էր գործում։

[[Պատկեր:Hujum.png|thumb|[[Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուզբեկական ԽՍՀ]]-ում [[փարաջա]]յի այրման արարողություն։]]
Համոզված լինելով, որ կրոնական [[հակասովետականություն]]ն անցյալում է, ինչպես նաև մոտալուտ պատերազմի սպառնալիքի ներքո՝ ստալինյան ռեժիմը 1930-ական թվականների վերջին սկսեց ավելի մեղմ կրոնական քաղաքականություն վարել<ref name="Janz 1998, 38-39">{{harvnb|Janz|1998|pp=38–39}}</ref>։ Խորհրդային կրոնական կառույցների մեծ մասը համախմբվեց՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական գործողություններին աջակցելու նպատակով։ Գերմանիայի ներխուժումից հետո եկեղեցիները կրկին բացվեցին։ [[Մոսկվա ռադիոկայան|«Մոսկվա» ռադիոկայան]]ով սկսեց հեռարձակվել կրոնական ժամ, իսկ 1943 թվականին կայացավ Ստալինի և Ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք [[Սերգեոս (Մոսկվայի պատրիարք)|Սերգեոսի]] պատմական հանդիպումը։ Ստալինը վայելում էր ԽՍՀՄ-ի հավատացյալների մեծամասնության աջակցությունը՝ նույնիսկ 1980-ական թվականների վերջում<ref name="Janz 1998, 38-39" />։ Այդ ժամանակաշրջանում բոլոր կրոնական խմբերի ներկայացուցիչների շրջանում նկատվում էր կրոնական ակտիվության աճի միտում<ref name="Ro'i 1995, 263">{{Cite book |author=Ro'i, Yaacov |url=https://books.google.com/books?id=bJBH5pxzSyMC |title=Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union |publisher=Frank Cass |year=1995 |isbn=978-0-7146-4619-0 |location=London |page=263 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512055620/http://books.google.com/books?id=bJBH5pxzSyMC |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

[[Նիկիտա Խրուշչով]]ի կառավարման տարիներին, երբ ուսումնական ծրագրերում ընդգծվում էր [[աթեիզմ]]ը, իսկ բազմաթիվ պետական հրապարակումներ՝ քարոզում աթեիստական հայացքներ, ԽՍՀՄ ղեկավարների և եկեղեցիների միջև 1958-1964 թվականներին բախումներ տեղի ունեցան<ref name="Janz 1998, 38-39" />։ Այդ ժամանակաշրջանում 1959 թվականին գործող 20000 եկեղեցուց 1965 թվականին մնաց միայն 10000-ը, իսկ սինագոգների թիվը 500-ից դարձավ 97<ref name="Nahaylo & Swoboda 1990, 144">{{Cite book |author1=Nahaylo, Bohdan |url=https://books.google.com/books?id=ZrG7vrPue4wC |title=Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR |author2=Victor Swoboda |publisher=Hamish Hamilton |year=1990 |isbn=978-0-02-922401-4 |location=London |page=144 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512050225/http://books.google.com/books?id=ZrG7vrPue4wC |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live |name-list-style=amp}}</ref>։ Գործող մզկիթների թիվը ևս կրճատվեց՝ մեկ տասնամյակի ընթացքում 1500-ից դառնալով 500<ref name="Nahaylo & Swoboda 1990, 144" />։

Խորհրդային Միության կառավարությունը շարունակեց վերահսկել կրոնական կառույցները, բայց [[Խորհրդային Միության պատմություն (1964-1982)|Բրեժնևի կառավարման տարիներին]] եկեղեցիներին, սինագոգներին, տաճարներին և մզկիթներին ավելի շատ ազատություն տրվեց<ref name="Steinberg & Wanner 2008,">{{Cite book |author=Mark D. Steinberg |url=https://books.google.com/books?id=LR6X3EY8oPIC |title=Religion, morality, and community in post-Soviet societies |author2=Catherine Wanner |date=2008 թ․ հոկտեմբեր |publisher=Indiana University Press |isbn=978-0-253-22038-7 |page=6}}</ref>։ Ուղղափառ եկեղեցու և կառավարության միջև պաշտոնական հարաբերությունները դարձյալ այնքան ջերմացան, որ Բրեժնևի կառավարությունը Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք [[Ալեքսիոս I]]-ին երկու անգամ [[Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան]] շնորհեց<ref name="Janz 1998, 42">{{harvnb|Janz|1998|p=42}}</ref>։ 1982 թվականին խորհրդային իշխանությունների անցկացրած հարցումը ցույց տվեց, որ ԽՍՀՄ բնակչության 20%-ը «ակտիվ հավատացյալներ» են<ref name="subculture">{{Cite book |author1=McKay, George |url=https://books.google.com/books?id=xpNBm-z7aOYC |title=Subcultures and New Religious Movements in Russia and East-Central Europe |author2=Williams, Christopher |publisher=Peter Lang |year=2009 |isbn=978-3-03911-921-9 |pages=231–32 |access-date=2015 թ․ հունիսի 20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512035801/http://books.google.com/books?id=xpNBm-z7aOYC&dq |archive-date=2015 թ․ մայիսի 12 |url-status=live}}</ref>։

== Ժառանգություն ==
[[պատկեր:World War II military deaths in Europe by theater and by year.png|thumb|300px|[[Եվրոպա]]յում [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի կորուստներ]]ն ըստ ռազմաճակատների և տարիների։ Նացիստական Գերմանիան իր պատերազմական կորուստների 80%-ը տվել է [[Հայրենական մեծ պատերազմ|Արևելյան ռազմաճակատում]]<ref>{{Cite book |last=Duiker |first=William J. |title=Contemporary World History |publisher=Cengage Learning |year=2015 |isbn=978-1-285-44790-2 |edition=sixth |page=138 |chapter=The Crisis Deepens: The Outbreak of World War II |chapter-url=https://books.google.com/books?id=Gd0bCgAAQBAJ&pg=PT159}}</ref>։]]
ԽՍՀՄ ժառանգությունը շարունակում է մնալ վիճելի թեմա։ ԽՍՀՄ-ի նման [[կոմունիստական երկիր|կոմունիստական երկրի]] սոցիալ-տնտեսական բնույթը, հատկապես Ստալինի ղեկավարման շրջանում, բազմաթիվ բանավեճերի թեմա է դարձել՝ իր ձևով բնորոշվելով հետևյալ եզրույթներով՝ [[բյուրոկրատական կոլեկտիվիզմ]], [[պետական կապիտալիզմ]], [[պետական սոցիալիզմ]]։ Ոմանք էլ այն ուղղակի կոչում են արտադրության միանգամայն յուրահատուկ եղանակ<ref>Sandle, Mark (1999). ''A Short History of Soviet Socialism''. London: UCL Press. pp. 265–266. {{doi|10.4324/9780203500279}}. {{ISBN|978-1-85728-355-6}}</ref>։ ԽՍՀՄ-ն երկար ժամանակ իրականացրել է մեծաթիվ քաղաքականություններ, ընդ որում՝ տարբեր առաջնորդներ վարել են միմյանցից տարբերվող և երբեմն վիճարկելի քաղաքականություններ։ Խորհրդային միության նկատմամբ ոմանք ունեն դրական վերաբերմունք, մինչդեռ մյուսները քննադատաբար են մոտենում այդ երկրին՝ այն անվանելով ռեպրեսիվ [[օլիգարխիա]]<ref>{{Cite journal |last=Wesson |first=Robert G. |date=1972 թ․ հունիսի 26 |title=The USSR: Oligarchy or Dictatorship? |url=https://www.cambridge.org/core/journals/slavic-review/article/ussr-oligarchy-or-dictatorship/F1160FECB8F85CC44E9765233D6BF16E |journal=Slavic Review |volume=31 |issue=2 |pages=314–322 |doi=10.2307/2494336 |jstor=2494336 |via=Cambridge University Press}}</ref>։ ԽՍՀՄ վերաբերյալ կարծիքները խառն են և բարդ ու փոփոխությունների են ենթարկվել ժամանակի ընթացքում։ Տարբեր սերունդներ ունեն տարբեր կարծիքներ այդ երկրի վերաբերյալ։ Բացի այդ, տարբեր են կարծիքները դրա պատմության առանձին ժամանակաշրջանների վերաբերյալ<ref>{{Cite journal |last=Tetlock |first=Philip E. |date=1985 թ․ դեկտեմբեր |title=Integrative Complexity of American and Soviet Foreign Policy Rhetoric: A Time Series Analysis |url=https://www.researchgate.net/publication/232446718 |journal=Journal of Personality and Social Psychology |volume=49 |issue=6 |pages=1565–85 |doi=10.1037/0022-3514.49.6.1565}}</ref>։ Ձախերը հիմնականում տարբեր տեսակետներ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ։ Նրանցից ոմանք, օրինակ անարխիստները և [[լիբերտար սոցիալիստներ]]ը, կիսում են այն տեսակետը, որ երկիրը հնարավորություն չէր տալիս աշխատավորներին վերահսկողություն ունենալ արտադրության միջոցների վրա, ինչի պատճառը կենտրոնացված օլիգարխիան էր։ Մյուսներն առավել դրական վերաբերմունքն ունեին [[բոլշևիկներ]]ի վարած քաղաքականությունների և [[Վլադիմիր Լենին]]ի վերաբերյալ։ Բազմաթիվ [[հակաստալինական ձախեր]], ինչպես օրինակ անարխիստները, քննադատական վերաբերմունք ունեին խորհրդային ավտորիտարիզմի և բռնաճնշումների վերաբերյալ։ Քննադատության մեծ մասն ուղղված էր Խորհրդային Միությունում տեղի ունեցած ջարդերին, կենտրոնացված հիերարխիային և զանգվածային քաղաքական բռնաճնշումներին, ինչպես նաև կառավարության քննադատների և քաղաքական այլախոհների, այդ թվում՝ ձախերի նկատմամբ բռնությանը։ Քննադատները նաև շեշտադրումը դնում են աշխատավորական որևէ նշանակալի կոոպերատիվի կամ աշխատավորների ազատությունների ապահովման պետության անկարողության, ինչպես նաև կոռուպցիայի և խորհրդային բռնապետական բնույթի վրա<ref name="auto1">{{Cite web |title=Download Limit Exceeded |url=https://citeseerx.ist.psu.edu/messages/downloadsexceeded.html |website=citeseerx.ist.psu.edu}}</ref>։
[[պատկեր:Stamp of Moldova md383.jpg|thumb|2001 թվականին թողարկված մոլդովական նամականիշ, որի վրա պատկերված է տիեզերք մեկնած առաջին մարդը՝ [[Յուրի Գագարին]]ը։]]
Բազմաթիվ ռուսաստանցիներ և հետխորհրդային տարածաշրջանի մարդկանց մեծ մասը, որոնք նախկինում բնակվել են ԽՍՀՄ-ում, երանությամբ են հիշում այդ ժամանակները՝ թվարկելով խորհրդային ժամանակաշրջանում կառուցված ենթակառուցվածքները՝ ընդգծելով զբաղվածության, գրագիտության բարձր մակարդակները, համեմատական բարեկեցությունը և ԽՍՀՄ-ում ընդունված ազգային բազմակարծությունն ու քաղաքական կայունությունը։ [[Ռուսական հեղափոխություն]]ը ևս դիտարկվում է դրական լույսի ներքո, ինչպես [[Վլադիմիր Լենին|Լենինի]], [[Նիկիտա Խրուշչով]]ի ու ԽՍՀՄ վերջին տարիների կառավարումը։ Բայց կան նաև մարդիկ, որոնք դրական են արտահայտվում [[Իոսիֆ Ստալին|Ստալինի]] կառավարման տարիների մասին<ref>{{Cite news |last=Arkhipov |first=Ilya |date=2019 թ․ ապրիլի 16 |title=Russian Support for Stalin Surges to Record High, Poll Says |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-04-16/russian-support-for-soviet-tyrant-stalin-hits-record-poll-shows |access-date=2020 թ․ հոկտեմբերի 8 |work=Bloomberg}}</ref>։ Օրինակ, [[Հայաստան]]ում հարցվածների միայն 12%-ն է պատասխանել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը լավ էր, մինչդեռ 66%-ը հակառակն է պնդել։ Կամ օրինակ [[Ղրղզստան]]ում հարցվածների 16%-ն է նշել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը ճիշտ էր, մինչդեռ 61%-ը հակառակն է պնդել<ref>{{Cite web |date=2013 թ․ դեկտեմբերի 19 |title=Former Soviet Countries See More Harm From Breakup |url=https://news.gallup.com/poll/166538/former-soviet-countries-harm-breakup.aspx |access-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 19 |publisher=Gallup}}</ref>։ 2018 թվականին «Rating» սոցիոլոգիական խմբի իրականացրած հարցման համաձայն՝ Ուկրաինայի քաղաքացիների 47%-ը դրական վերաբերմունք է ունեցել խորհրդային առաջնորդ [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ի հանդեպ, որը ԽՍՀՄ-ն ղեկավարել է 1964-1982 թվականներին<ref>{{Cite news |date=2018 թ․ նոյեմբերի 20 |title=Survey shows Ukrainians most negatively regard Stalin, Lenin and Gorbachev |url=https://www.kyivpost.com/ukraine-politics/survey-shows-ukrainians-most-negatively-regard-stalin-lenin-and-gorbachev.html |work=Kyiv Post}}</ref>։ 2021 թվականի «Levada Center»-ի կողմից իրականացված հարցման համաձայն՝ ռուսաստանցիների 49%-ը նախընտրում է ԽՍՀՄ քաղաքական համակարգը, մինչդեռ 18%-ը` ներկայիս քաղաքական համակարգը, իսկ միայն 16%-ն է նախընտրում Արևմտյան ժողովրդավարությունը։ Նույն հարցման շրջանակներում՝ հարցվածների 62%-ը նախընտրում է կենտրոնական պլանավորման խորհրդային համակարգը և միայն 24%-ը՝ շուկայական տնտեսության համակարգը<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ նոյեմբեր |title=What Should Russia be in the View of Russians? |url=https://www.levada.ru/2021/09/10/kakoj-dolzhna-byt-rossiya-v-predstavlenii-rossiyan/ |access-date=2022 թ․ մարտի 4 |website=Levada Center}}</ref>։ ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիան հիմնականում պայմանավորված է հետխորհրդային կառավարությունների ձախողումներով, որոնց թվում են օրինակ իշխանությունների՝ օլիգարխների ազդեցության տակ գտնվելը, կոռուպցիան և խորհրդային փլուզումից հետո չվերակառուցված ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև կազմակերպված հանցավորության աճն ու գերակայությունը<ref>{{Cite journal |last=Nikolayenko |first=Olena |date=2008 թ․ հունիս |title=Contextual effects on historical memory: Soviet nostalgia among post-Soviet adolescents |url=https://faculty.fordham.edu/onikolayenko/Nikolayenko%20ComPostCom2008.pdf |journal=Communist and Post-Communist Studies |publisher=Elsevier Ltd |volume=41 |issue=2 |pages=243–259 |doi=10.1016/j.postcomstud.2008.03.001}}</ref>։

[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիները՝ 1941-1945 թվականները, Ռուսաստանում մինչ օրս հայտնի են «[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]» անունով։ Պատերազմի թեմայով նկարահանվել են բազմաթիվ թեմաներ, գրվել գրքեր, ստեղծվել արվեստի գործեր։ Դպրոցներում այն անցնում են խորությամբ, իսկ զանգվածային լրատվամիջոցները պարբերաբար անդրադառնում են այդ թեմային։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական և քաղաքացիական բազմաթիվ կորուստների պատճառով է, որ մայիսի 9-ը՝ [[Հաղթանակի օր]]ը, [[Ռուսաստան]]ում հանդիսանում է ամենակարևոր և էմոցիոնալ օրերից ու տոներից մեկը<ref>{{Cite web |last1=Ločmele |first1=K. |last2=Procevska |first2=O. |last3=Zelče |first3=V. |year=2011 |editor-last=Muižnieks |editor-first=Nils |title=Celebrations, Commemorative Dates and Related Rituals: Soviet Experience, its Transformation and Contemporary Victory Day Celebrations in Russia and Latvia |url=https://www.szf.lu.lv/fileadmin/user_upload/szf_faili/Petnieciba/sppi/lat_un_starp/The%20Geopolitics%20of%20History%20in%20Latvian-Russian%20Relations.pdf |work=The Geopolitics of History in Latvian-Russian Relations |publisher=Academic Press of the University of Latvia |location=Riga}}</ref>։
=== Հետխորհրդային հանրապետություններում ===
[[պատկեր:2018-05-09. День Победы в Донецке f171.jpg|thumb|[[Դոնեցկ]]ում մարդիկ տոնում են [[Նացիստական Գերմանիա]]յի նկատմամբ [[Հաղթանակի օր|խորհրդային հաղթանակը]], մայիսի 9, 2018։]]
Հետխորհրդային որոշ հանրապետություններում գերակշիռը ԽՍՀՄ վերաբերյալ բացասական կարծիքն է, թեև այս հարցի վերաբերյալ միասնական դիրքորոշում չկա։ Մեծամասամբ պայմանավորված [[Հոլոդոմոր]]ով՝ էթնիկ [[ուկրաինացիներ]]ը բացասական վերաբերմունք ունեն Խորհրդային միության վերաբերյալ<ref>{{Cite thesis |last=Dietsch |first=Johan |title=Making Sense of Suffering : Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture |date=2006 թ․ հոկտեմբերի 26 |type=thesis/docmono |publisher=Lund University |url=http://lup.lub.lu.se/record/25786 |via=lup.lub.lu.se}}</ref>։ Փոխարենը ռուսախոս ուկրաինացիները, որոնք բնակվում են երկրի հարավային և արևելյան շրջաններում, դրական վերաբերմունք ունեն ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Ներքին հակամարտություններ ունեցող որոշ երկրներում ևս առկա է ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիա, հատկապես հետխորհրդային հակամարտությունների գոտիներից փախստականների մոտ, որոնք ստիպողաբար լքել են իրենց տները և տեղահանվել։ Այդ նոստալգիան ոչ այնքան երկրի կամ նրա քաղաքականության նկատմամբ հիացմունքն է, որքան սեփական տուն վերադառնալու և աղքատության մեջ չապրելու ձգտումը։ Հետխորհրդային հանրապետություններում ռուսական որոշ անկլավներ, ինչպես օրինակ, [[Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետություն]]ը, ընդհանուր առմամբ դրական հիշողություններ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ<ref>{{Cite thesis |last=Zinchenko |first=A. V. |title=Nostalgia and discontinuity of life: A multiple case study of older ex-Soviet refugees seeking psychotherapeutic help for immigration-related problems. |date=2003 թ․ հոկտեմբերի 26 |access-date=2022 թ․ մարտի 27 |type=PhD |url=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=5289947 |pages=1 |archive-date=2022 թ․ ապրիլի 24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220424221600/https://www.elibrary.ru/item.asp?id=5289947 |url-status=dead |via=eLibrary.ru}}</ref>։
=== Ձախ հայացքներ ===
ԽՍՀՄ վերաբերյալ ձախերի տեսակետները բարդ են։ Մինչ որոշ ձախեր ԽՍՀՄ-ն համարում են պետական կապիտալիզմի օրինակ կամ օլիգարխիկ պետություն, մյուսները հիանում են [[Վլադիմիր Լենին]]ով և [[Ռուսական հեղափոխություն|Ռուսական հեղափոխությամբ]]<ref>{{Cite journal |last1=Howard |first1=M.C. |last2=King |first2=J.E. |year=2001 |title='State Capitalism' in the Soviet Union |url=https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.691.8154&rep=rep1&type=pdf |journal=History of Economics Review |volume=34 |issue=1 |pages=110–126 |citeseerx=10.1.1.691.8154 |doi=10.1080/10370196.2001.11733360 |s2cid=42809979 |via=CiteSeer}}</ref>։

Աշխատավորական խորհուրդների կոմունիստները ԽՍՀՄ-ն հիմնականում դիտարկում են որպես դասակարգային գիտակցության ստեղծման ձախողում, որը վեր էր ածվել էլիտաների կողմից հասարակությանը վերահսկող կոռումպացված երկրի։ Անարխիստները քննադատում են Խորհրդային միությանը՝ խորհրդային համակարգը պիտակավորելով որպես ''«[[կարմիր ֆաշիզմ]]»''։ Խորհրդային իշխանություններն ակտիվորեն վերացնում էին անարխիստական կազմակերպությունները և անարխիստական համայնքները՝ նրանց անվանելով «մարդկանց թշնամիներ»։ ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ թշնամանքին նպաստող գործոնները ներառում են՝ խորհրդային ներխուժումը անարխիստների տարածք ([[Ազատ տարածք]]), [[Կրոնշտադտ (քաղաք)|Կրոնշտադտ]]ում [[Կրոնշտադտի ապստամբություն|անարխիստների ապստամբության]] ճնշումը և արձագանքը [[Նորիլսկի խռովություն|Նորիլսկի խռովությանը]], որտեղ բանտարկյալներն ստեղծել էին կառավարման արմատական համակարգ, որը հիմնված էր կոպերատիվների և [[Գուլագ]]ներում [[ուղիղ ժողովրդավարություն|ուղիղ ժողովրդավարության]] վրա։

Անարխիստական կազմակերպությունները և միությունները արգելվել են նաև [[Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ]]ի ժամանակ՝ խորհրդային կառավարության պատվերով, երբ իշխանությունը գտնվում էր հանրապետականների կառավարության ձեռքում։ Դրա պատճառով անարխիստները, որպես կանոն, մեծ հակակրանք ունեն ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ<ref>{{Cite book |last=Berkman |first=Alexander |url=http://assets.zinedistro.org/zines/pdfs/116.pdf |title=ABC of Anarchism |publisher=Freedom Press |year=2006 |isbn=0-900384-03-4 |via=Zine Distro |orig-year=1942}}</ref>։

== Մշակույթ ==
[[Պատկեր:Марш энтузиастов.ogg|thumb|Խորհրդային Միությունում հայտնի «Марш энтузиастов» երգը. գրվել է 1930-ականներին։]]
[[Պատկեր:Vladimir Vysotsky.jpg|thumb|upright|Խորհրդային երգիչ-երգահան, պոետ և դերասան [[Վլադիմիր Վիսոցկի]]ն 1979 թվականին։]]
Իր գոյության ընթացքում Խորհրդային Միության մշակույթը մի քանի փուլերի միջով է անցել։ Հեղափոխությունից հետո առաջին տասնամյակում հարաբերական ազատություն կար, և արվեստագետները մի քանի տարբեր ոճեր էին փորձարկում՝ գտնելու Խորհրդային Միությանը հատուկ արվեստի ոճը։ Լենինը ցանկանում էր, որ արվեստը հասանելի լիներ ռուս ժողովրդին։ Մյուս կողմից հարյուրավոր մտավորականներ, գրողներ և արվեստագետներ արտաքսվեցին կամ մահապատժի ենթարկվեցին, իսկ նրանց աշխատանքներն արգելվեցին։ Այդպիսի արվեստագետներից էին [[Եվգենի Զամյատին]]ը և Նիկոլայ Գումիլյովը, որը գնդակահարվեց բոլշևիկյան ռեժիմի դեմ դավադրության մեղադրանքով<ref>'On the other hand{{nbsp}}...' See the index of ''Stalin and His Hangmen'' by Donald Rayfield, 2004, Random House</ref>։

Կառավարությունը խրախուսում էր տարբեր միտումները։ Արվեստի և գրականության ոլորտում բազմաթիվ դպրոցներ ստեղծվեցին՝ որոշներն ավանդական, որոշներն էլ արմատապես փորձարարական։ Այս ժամանակաշրջանում ակտիվ էին կոմունիստ գրողներ [[Մաքսիմ Գորկի]]ն և [[Վլադիմիր Մայակովսկի]]ն։ Որպես ոչ գրագետ հասարակության վրա մեծապես ազդելու միջոց՝ պետությունը խրախուսում էր ֆիլմերը. ռեժիսոր [[Սերգեյ Էյզենշտեյն]]ի լավագույն աշխատանքները համարվում են հենց այս ժամանակաշրջանինը։

Ստալինի կառավարման տարիներին խորհրդային մշակույթին բնորոշ էր կառավարության կողմից պարտադրված ոճը՝ [[սոցիալիստական ռեալիզմ]]ը, իսկ մնացած բոլոր միտումները խստորեն ճնշվում էին. բացառությունները հազվադեպ էին. դրանցից մեկը [[Միխայիլ Բուլգակով]]ի աշխատանքներն էին։ Մի շարք գրողներ ձերբակալվեցին և սպանվեցին<ref>{{harvnb|Rayfield|2004|pp=317–320}}</ref>։

[[Խրուշչովյան ձնհալ]]ից հետո գրաքննությունը մեղմացվեց։ Այս ընթացքում զարգացավ խորհրդային մշակույթի յուրօրինակ ժամանակաշրջան, որին բնորոշ էր կոնֆորմիստական հանրային կյանքը և անձնական կյանքի վրա չափազանց կենտրոնացումը։ Արվեստում կրկին թույլատրելի էին մեծ փորձարկումները, ինչի արդյունքում ստեղծվեցին ավելի բարդ և մի փոքր քննադատական գործեր։ Ռեժիմը մեղմացրեց սոցիալիստական ռեալիզմի վրա իր շեշտադրումը։ Այսպես, օրինակ՝ [[Յուրի Տրիֆոնով]]ի վեպերի մի շարք հերոսներ զբաղված էին առօրյա հոգսերով, քան սոցիալիզմ կառուցելով։ Այս ժամանակաշրջանում զարգացավ նաև ընդհատակյա այլադավանական գրականությունը, որը հայտնի էր ''[[սամիզդատ]]'' անվամբ։ Ճարտարապետության ոլորտում խրուշչովյան տարիներին հիմնականում կենտրոնացած էին ֆունկցիոնալ դիզայնի վրա՝ ի տարբերություն Ստալինի ժամանակաշրջանում տարածված խիստ դեկորատիվ ոճի։ Երաժշտության ոլորտում ինչպես Արևմուտքում, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ում, օրեցօր ավելի հանրահայտ էր դառնում ջազը, այդ իսկ պատճառով ամբողջ ԽՍՀՄ-ով մեկ թույլատրվեցին ջազային նվագախմբերը, որոնցից նշանակալին «Մելոդիա» անսամբլն էր, որն իր անունը ստացել էր ԽՍՀՄ-ի հիմնական ձայնագրման լեյբլի անունից։

1980-ական թվականների երկրորդ կեսին Գորբաչովի «[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|վերակառուցման]]» և «[[գլասնոստ]]ի» քաղաքականությունը զգալիորեն ընդլայնեց [[խոսքի ազատություն]]ն ամբողջ երկրում<ref>{{Cite encyclopedia |title=Gorbachev, Mikhail |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/eb/article-9037405%26gt |access-date=2017 թ․ դեկտեմբերի 1 |date=2007 թ․ հոկտեմբերի 2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240220144006/https://www.britannica.com/biography/Mikhail-Gorbachev |archive-date=2024 թ․ փետրվարի 20 |quotation="Under his new policy of glasnost ("openness"), a major cultural thaw took place: freedoms of expression and of information were significantly expanded; the press and broadcasting were allowed unprecedented candor in their reportage and criticism; and the country's legacy of Stalinist totalitarian rule was eventually completely repudiated by the government." |url-status=dead}}</ref>։

=== Կինեմատոգրաֆիա ===
{{Հիմնական|Կինոարդյունաբերությունը Խորհրդային Միությունում}}
ԽՍՀՄ կինոյի պաշտոնական պատմության սկիզբը համարվում է 1919 թվականի օգոստոսի 27-ը, երբ ընդունվեց «Լուսանկարչական և կինեմատոգրաֆիական առևտուրն ու արդյունաբերությունը Կրթության ժողովրդական կոմիսարիատի իրավասությանը հանձնելու մասին» դեկրետը<ref>[http://istmat.info/node/38467 Декрет Совета Народных Комиссаров. О переходе фотографической и кинематографической торговли и промышленности в ведение Народного Комиссариата Просвещения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210614161303/http://istmat.info/node/38467 |date=2021-06-14 }} // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М., 1943. — С. 626.</ref>, հետագայում այդ օրը սկսեց նշվել որպես  «Կինոյի օր» (ներկայումս կոչվում է «Ռուսական կինոյի օր»)<ref>В ознаменование этого события день 27 августа Указом Президиум Верховного Совета СССР от 1 октября 1980 года «О праздничных и памятных днях» был установлен «День кино». В редакции Указа Верховного Совета СССР от 1 ноября 1988 года «О внесении изменений в законодательство СССР о праздничных и памятных днях» стал именоваться День российского кино.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070530101029/http://www.echomsk.spb.ru/content/store/default.asp?shmode=2&ids=438&ida=57375&idt=news «День отечественного кинематографа отметили в понедельник».] Радиостанция «Эхо Москвы» в Санкт-Петербурге // echomsk.spb.ru (29 августа 2007 года)</ref>.

[[Վլադիմիր Լենին]]ի այն հայտարարությունից հետո, որ  «Արվեստներից կարևորագույնը մեզ համար հանդիսանում է կինոն»<ref>''Луначарский А. В.'' Беседа с В. И. Лениным о кино // Самое важное из всех искусств. Ленин о кино / Сборник документов и материалов. — М.: Искусство, 1973. — 823 с.</ref>, կուսակցական ղեկավարությունները գրեթե բոլոր հանրապետություններում սկսեցին քայլեր ձեռնարկել կինոարտադրության ստեղծման կամ զարգացման համար<ref>[http://istmat.info/node/38499 Постановление Народного Комиссариата Просвещения. О Всероссийском Фото-кинематографическом Отделе Народного Комиссариата Просвещения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201001044453/http://istmat.info/node/38499 |date=2020-10-01 }} // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М. 1943. — С. 649—650.</ref>։

ԽՍՀՄ-ում խոշոր կինոարտադրողներն էին [[Մոսֆիլմ]]ը<ref>{{БСЭ3|статья=Мосфильм}}</ref>, [[Լենֆիլմ]]ը<ref>{{БСЭ3|статья=Ленфильм}}</ref>, [[Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիա]]ն և [[Մ. Գորկու անվան մանկական և պատանեկան ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիա]]ն։ Գեղարվեստական ֆիլմերի մի մասն արտադրում էին տեղական կինոստուդիաները՝ [[Բելառուսֆիլմ]]ը, [[Օդեսայի կինոստուդիա]]ն, [[Վրացֆիլմ]]ը, [[Սվերդլովսկի կինոստուդիա]]ն, [[Ռիգայի կինոստուդիա]]ն և այլն<ref>БСЭ ст. «Киностудия»</ref>։ Մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի խոշոր արտադրողներ էին [[Սոյուզմուլտֆիլմ]]ը<ref>{{БСЭ3|статья=Мультипликационное кино}}</ref>, [[Կիևի գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիա]]ն, Բելառուսֆիլմը, իսկ տեղական արտադրողներից էին՝ [[Հայֆիլմ]]ը, [[Ուզբեկֆիլմ]]ը և այլն<ref>БСЭ ст. «Союз Советских социалистических республик», разд. «Литература и искусство»</ref>։ Մինչև 1950-ական թվականները հիմնականում արտադրվում էին [[Նկարված մուլտիպլիկացիա|նկարված մուլտֆիլմեր]], իսկ 1950-ականներից՝ թե՛ նկարված (գրաֆիկական), թե՛ տիկնիկային (ծավալային)։

Հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողներից էին Մոսֆիլմը, Լենֆիլմը, Բելառուսֆիլմը, Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիան և [[«Էկրան» ստեղծագործական միավորում]]ը<ref>[https://how-to-all.com/значение:экран Кино: Энциклопедический словарь (изд. 1987), ст. «Экран»]</ref>։ 1980-ական թվականներից Օդեսայի կինոստուդիան սկսեց ավելի շատ հեռուստաֆիլմեր արտադրել։ Կենտրոնական հեռուստատեսության գրական-դրամատիկական ծրագրերի գլխավոր խմբագրությունը և Կենտրոնական հեռուստատեսության մանկական և պատանեկան ֆիլմերի գլխավոր խմբագրությունը գեղարվեստական ֆիլմերը նկարահանում էին մագնիսական ժապավենով<ref>[http://biblioteka.teatr-obraz.ru/node/23778 Энциклопедия кино, ст. «Телевизионное кино»]</ref>։ Գեղարվեստական հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին Մ. Գորկու անվան մանկական և պատանեկան ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիան, տեղական կինոստուդիաներից Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Ռիգայի կինոստուդիան, Վրացֆիլմ կինոստուդիան, Տաջիկֆիլմ կինոստուդիան և այլն, տեղական հեռուստաստուդիաներից Լենինգրադի, Օրջոնիկիձեի, Կիևի հեռուստաստուդիաները։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողն էր<ref>{{Cite web |title=О присуждении государственных и Ленинских премий в 1985-86 гг. |url=http://biblioclub.ru/index.php?page=dict&termin=768302 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210417031030/http://biblioclub.ru/index.php?page=dict&termin=768302 |archive-date=2021 թ․ ապրիլի 17 |access-date=2022 թ․ մարտի 24}}</ref><ref>[http://tvp.netcollect.ru/tvps/1978__2-8_janvarja.pdf Программа передач на 3-8 января 1977 года]</ref> «Էկրան» ստեղծագործական միավորումը։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին տեղական կինոստուդիաները՝ Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Կիևի գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիան, Բելառուսֆիլմը, Հայֆիլմը, Ուզբեկֆիլմը, իսկ հեռուստաստուդիաներից՝ Կույբիշևի, Սարատովի, Վոլգոգրադի, Սվերդլովսկի և Պերմի հեռուստաստուդիաները<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/spetsifika-razvitiya-iformirovanie-osobennostey-otechestvennoy-animatsionnoy-industrii-v-kontekste-kontseptsii-detstva СПЕЦИФИКА РАЗВИТИЯ ИФОРМИРОВАНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ АНИМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ В КОНТЕКСТЕ КОНЦЕПЦИИ ДЕТСТВА]</ref><ref>[https://books.google.ru/books?id=ZJ4QDAAAQBAJ&pg=PT9&lpg=PT9&dq=Телевизионная+анимация&source=bl&ots=SQf_8AC_zn&sig=ACfU3U09izUBjTI2dSit9ToIqLxc3Ec-YQ&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjGi7yZ9_HkAhUElYsKHbEKBscQ6AEwEnoECAkQAQ#v=onepage&q=%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F&f=false История пермской анимации]</ref>։

1925 թվականին էկրան բարձրացավ [[Սերգեյ Էյզենշտեյն]]ի «Պոտյոմկին զրահանավը» ֆիլմը, որը համարվում է ոչ միայն խորհրդային, այլև համաշխարհային  կինոյի ամենանշանավոր գործերից մեկը, հաճախ ներառվել է տարբեր կինեմատոգրաֆիական ցանկերում, որպես լավագույն ֆիլմերից մեկը<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=338958 Коммерсантъ: Из всех кино для нас главнейшим является «Гражданин Кейн»].</ref><ref>[http://www.filmsite.org/sightsound.html 10 Best Films of All Time by Sight & Sound Magazine].</ref><ref>[http://www.empireonline.com/features/100-greatest-world-cinema-films/default.asp?film=3 The 100 Best Films Of World Cinema].</ref>։

Առաջին խորհրդային ձայնային ֆիլմը 1931 թվականին նկարահանված «[[Կյանքի ուղեգիր]]» ֆիլմն էր, առաջին գունավոր աշխատանքը 1930 թվականի «Աշխատանքի տոն» ֆիլմն էր<ref>{{Cite web |title=Документальное кино в СССР |url=http://2011.russiancinema.ru/index.php?dept_id=15&e_dept_id=6&text_element_id=35 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170219184031/http://2011.russiancinema.ru/index.php?dept_id=15&e_dept_id=6&text_element_id=35 |archivedate=2017 թ․ փետրվարի 19 |accessdate=2017 թ․ փետրվարի 18 |publisher=[http://2011.russiancinema.ru/ Энциклопедия отечественного кино] |language=ru}}</ref>, իսկ առաջին գունավոր գեղարվեստական ֆիլմը՝ «[[Գրունյա Կորնակովա]]» (1936 թ.)<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.kinozapiski.ru/ru/article/sendvalues/1299/ |автор=Николай Майоров |заглавие=Цвет советского кино |год=2011 |издание=Киноведческие записки |номер=98 |страницы=196—209}}</ref>։

Սկսած 1959 թվականից՝ յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ անգամ սկսեց անցկացվել [[Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոն]]ը, իսկ արդեն 1972 թվականին կինոփառատոնին տրվեց բարձրագույն А դասը։

1958 թվականին «[[Թռչում են կռունկները]]» ֆիլմը դարձավ խորհրդային առաջին և միակ ֆիլմը, որն արժանացավ [[Կաննի կինոփառատոն]]ի «[[Ոսկյա արմավենու ճյուղ]]» հեղինակավոր մրցանակին։

Խորհրդային մի շարք ֆիլմերը ներկայացվել են և արժանացել են  «[[Օսկար]]» հեղինակավոր կինոմրցանակին «[[Օսկար լավագույն օտարալեզու ֆիլմի համար|լավագույն օտարալեզու ֆիլմի համար]]» անվանակարգում։ Մասնավորապես 3 ֆիլմ հաղթել է այդ անվանակարգում՝ «[[Պատերազմ և խաղաղություն (ֆիլմ, 1967)|Պատերազմ և խաղաղություն]]» (1968, ռեժիսոր՝ [[Սերգեյ Բոնդարչուկ]]), ճապոնական համատեղ արտադրության «[[Դերսու Ուզալա (ֆիլմ, 1975)|Դերսու Ուզալա]]» (1975, ռեժիսոր՝ [[Ակիրա Կուրոսավա]]) և «[[Մոսկվան արցունքներին չի հավատում]]» (1981, [[Վլադիմիր Մենշով]])։

=== Տպագիր մամուլ և հեռուստառադիոհեռարձակում ===
==== Տպագիր մամուլ ====
{{Հատված | Լայնություն=360px| Հավասարեցում = right |Ֆոն = #eeeeee | Առանց ընդհատումների = 1
| Վերնագիր  = <small>ԽՍՀՄ ամենախոշոր գրահրատարակչությունները<br>1980 թվական, մլն տպագիր թերթ</small><ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Печать СССР в 1980 году: Статистический сборник |ответственный=Всесоюзная книжная палата |год=1981 |место=М. |издательство=Финансы и статистика |страницы=130—139 |страниц=255}}</ref>
| Բովանդակություն =
<timeline>
ImageSize = width:350 height:180
PlotArea = top:20 bottom:20 right:20 left:20
AlignBars = late
Colors =
 id:o value:skyblue
 id:grid value:rgb(0.85,0.85,0.85)
 id:g1 value:rgb(0.75,0.75,0.75)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:4000
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMinor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:grid
ScaleMajor = gridcolor:lightorange unit:year increment:1000 start:0
BackgroundColors = canvas:white
BarData =
  barset:ab
PlotData=
 width:8 align:left fontsize:7 shift:(5,-3) anchor:till
 barset:ab
 from: 0 till: 3323 color:o text:"[[Պրոսվեշչենիե (հրատարակչություն)|Պրոսվեշչենիե]]"
 from: 0 till: 1551 color:o text:"[[Խուդոժեստվեննայա լիտերատուրա (հրատարակչություն)|Խուդոժեստվեննայա լիտերատուրա]]"
 from: 0 till: 1037 color:o text:"[[Դետսկայա լիտերատուրա (հրատարակչություն)|Դետսկայա լիտերատուրա]]"
 from: 0 till: 883 color:o text:"[[Պոլիտիզդատ]]"
 from: 0 till: 869 color:o text:"[[Պրավդա (հրատարակչություն)|Պրավդա]]"
 from: 0 till: 463 color:o text:"[[Սովետսկի պիսատել (հրատարակչություն)|Սովետսկի պիսատել]]"
 from: 0 till: 457 color:o text:"[[Օսվիտա|Ռադյանսկա շկոլա]]"
 from: 0 till: 385 color:o text:"[[Պրոգրես (հրատարակչություն)|Պրոգրես]]"
 from: 0 till: 354 color:o text:"[[Վիսշայա շկոլա (հրատարակչություն)|Վիսշայա շկոլա]]"
 from: 0 till: 350 color:o text:"[[Նաուկա (հրատարակչություն)|Նաուկա]]"
LineData =
  at:0 color:g1 width:1
  at:1000 color:g1 width:1
  at:2000 color:g1 width:1
  at:3000 color:g1 width:1
  at:4000 color:g1 width:1
</timeline>
}}
ԽՍՀՄ-ում կային թե՛ համամիութենական թերթեր և ամսագրեր, թե՛ տեղական/հանրապետական պարբերականներ, որոնք փորձում էին ընդգրկել ինչպես բոլոր տարիքները (մանկական/պատանեկան/երիտասարդական պարբերականներ), շերտերը (աշխատավորներ/գյուղացիներ/մտավորականներ), այնպես էլ տարբեր հետաքրքրություններ (գրականություն, կինո/թատրոն, սպորտ, գիտություն և տեխնիկա)։ Քիչ քանակությամբ վաճառվում էին նաև թարգմանված և բնօրինակ պարբերականներ։ Խոշոր համազգային թերթը «[[Իզվեստիա]]»-ն էր։ Մեծ ազդեցություն ուներ [[Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն|ԽՄԿԿ]] պաշտոնական թերթը՝ «[[Պրավդա (թերթ)|Պրավդա]]»-ն, [[Համամիութենական լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միություն|ՀամԼԿԵՄ]]-ի պաշտոնական թերթը՝ «[[Կոմսոմոլսկայա պրավդա]]»-ն և [[Արհմիությունների համամիութենական կենտրոնական խորհուրդ|Արհմիությունների համամիութենական կենտրոնական խորհրդի]] պաշտոնական թերթը՝ «[[Տրուդ (թերթ)|Տրուդ]]»-ը։ Խորհրդային Միության յուրաքանչյուր հանրապետությունն ուներ իր Մինիստրների խորհրդի և Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի կողմից հրատարակվող թերթը, յուրաքանչյուր մարզ՝  մարզկոմի և ԽՄԿԿ մարզային կառույցի թերթը, իսկ յուրաքանչյուր շրջան՝ շրջկոմի և ԽՄԿԿ շրջանային կառույցի թերթը։ Ամենախոշոր կենտրոնական թերթերն էին՝ Պրավդան, Իզվեստիան, Կոմսոմոլսկայա պրավդան, [[Պիոներսկայա պրավդա]]ն, [[Սելսկայա ժիզն (թերթ)|Սելսկայա ժիզն]]ը, Տրուդը, [[Կրասնայա զվեզդա]]ն և [[Սովետսկայա Ռոսիա]]ն։

==== Ռադիոհեռարձակում ====
Ռադիոեթերն սկսել է հեռարձակվել 1924 թվականից<ref>{{Cite web |title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты |url=http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180301061501/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |archive-date=2018 թ․ մարտի 1 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=www.tvmuseum.ru}}</ref>։ Համամիութենական ռադիոն հեռարձակում էր 12 ծրագիր, որոնցից ութը նախատեսված էր երկրի հեռավոր մասերի համար։ Առաջին ծրագիրը համամիութենական էր, տեղեկատվական, հանրային-քաղաքական և գեղարվեստական, երկրի հեռավոր հատվածների համար ուներ չորս հաճախականություն, «[[Մայակ (ռադիոկայան)|Մայակ]]»-ը՝ համամիութենական էր, տեղեկատվական-երաժշտական (1964 թվականից<ref>{{Cite web |title=Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире |url=http://evartist.narod.ru/text14/68.htm |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой}}</ref><ref>{{Cite web |title=Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире |url=http://evartist.narod.ru/text14/70.htm |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой}}</ref>), հեռարձակվում էր 1929 թվականից, երրորդ ծրագիրը համամիութենական էր (1982 թվականից), գրական-երաժշտական, ուներ չորս հաճախականություն, որոնք նախատեսված էին երկրի հեռավոր հատվածների համար, հեռարձակվում էր 1947 թվականից<ref>[http://www.tvmuseum.ru/search.asp?a=1&cat_ob_no=17&ob_no=17&pg=13&order_by=c.e_docdate%20desc События и даты]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>, իսկ չորրորդ ծրագիրը՝ երաժշտական էր, հեռարձակվում էր 1960 թվականից<ref>{{Cite web |title=Музей телевидения и радио в интернете - События и даты |url=http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1959&d_to=1&m_to=1&year1_to=1961&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180302001431/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1959&d_to=1&m_to=1&year1_to=1961&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E |archive-date=2018 թ․ մարտի 2 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=www.tvmuseum.ru}}</ref>։

[[Համամիութենական ռադիո]]ծրագրերի նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Համամիութենական ռադիոյի թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները (տեղեկատվության, քարոզչության, գրական-դրամատիկական ռադիոհեռարձակման, երաժշտական ռադիոհեռարձակման, երեխաների համար ռադիոհեռարձակման, երիտասարդների համար ռադիոհեռարձակման, Մոսկվայի համար ռադիոհաղորդումների, Մոսկվայի մարզի համար ռադիոհաղորդումների, սպորտային ծրագրերի), իսկ ծրագրերի համակարգումն ու թողարկումը՝ Համամիութենական ռադիոյի ծրագրերի տնօրինությունը։ Տեղական ռադիոեթերը հեռարձակում էին տեղական ռադիոտները կամ ռադիոհեռուստակենտրոնները և հեռուստատեսության ու ռադիոհեռարձակման գծով տեղական կոմիտեները։ Արտասահմանյան երկրների համար հաղորդումներ սկսեցին թողարկվել 1929 թվականից<ref>{{Cite news |title=Теперь их слышат только небеса |url=https://lenta.ru/articles/2013/12/18/voiceofrussia/ |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28}}</ref>։ Այդ հաղորդումների նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները<ref>[http://guides.rusarchives.ru/funds/6/gosudarstvennyy-komitet-sssr-po-televideniyu-i-radioveshchaniyu-gosteleradio-sssr-1933-1991 Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию (Гостелерадио СССР). 1933—1991]</ref>, իսկ համակարգումն ու թողարկումը՝ Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման ծրագրերի գլխավոր տնօրինությունը<ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/094/900.htm БСЭ, ст. «Радиовещание»]</ref><ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/107/009.htm БСЭ, ст. "Союз Советских Социалистических Республик, разд. «Радиовещание и телевидение»]</ref><ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/007/132.htm БСЭ, ст. «Всесоюзное радио»]</ref><ref>{{БСЭ3|статья=Дом радиовещания и звукозаписи}}</ref><ref>[https://ct4.ucoz.ru/index/s_062_4_0/0-657, Справочник журналиста, ст. «Радиовещание»]{{Недоступная ссылка|date=октября 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref name="consultant.ru">[http://www.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc&base=ESU&n=23970#06556217961522304 Постановление Совмина СССР от 15.10.1988 № 1207 «О генеральной схеме управления телевидением и радиовещанием»]</ref>։

1990 թվականին կազմավորվեցին առաջին ռադիոհեռարձակող կոմերցիոն ծառայությունները։ Գրեթե նույն օրը՝ 1990 թվականի ապրիլի 30-ին, սկսվեց «Ռադիո Նոստալժի» և «[[Եվրոպա պլյուս]]» ռադիոալիքների հեռարձակումը<ref>{{Cite web |title=В нашу идею поверили К 20-летию радиостанции «Европа Плюс» |url=http://www.broadcasting.ru/articles2/event/v-nashy-ideu-poverili/ |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=www.broadcasting.ru}}</ref><ref>{{Cite news |date=20131001T1200+0400Z |title=Полински: на «Европе Плюс» мы ставили не то, что нравится лично мне |url=https://ria.ru/media_Russia/20131001/963826795.html |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |work=РИА Новости |language=ru}}</ref>։ 1990 թվականի օգոստոսի 22-ին բացվեց «[[Էխո Մոսկվի]]» ռադիոկայանը<ref>{{Cite web |title=Факты и фактики из истории «Эха Москвы» — Эхо Москвы |url=https://echo.msk.ru/about/history/misc.html |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 28 |publisher=Эхо Москвы |language=ru}}</ref>։

==== Հեռուստատեսություն ====
Հեռուստահաղորդումներ սկսել են հեռարձակվել 1931 թվականից<ref>[https://www.prlib.ru/history/619589 В СССР НАЧАЛОСЬ РЕГУЛЯРНОЕ ТЕЛЕВЕЩАНИЕ]</ref>։ [[ԽՍՀՄ Կենտրոնական հեռուստատեսություն|Կենտրոնական հեռուստատեսությունը]] հեռարձակում էր 12 ծրագիր, որից ութը նախատեսված էր երկրի հեռավոր մասերի համար։ Առաջին ծրագիրը համամիութենական էր, տեղեկատվական, հասարակաքաղաքական և գեղարվեստական, երկրորդը (մինչև 1982 թվականը՝ չորրորդ ծրագիր)՝ համամիութենական էր (1982 թվականից), գեղարվեստական, երկրի հեռավոր հատվածների համար ուներ 4 հաճախականություն (1982 թվականից), սկսել է հեռարձակվել 1967 թվականից<ref>[http://www.tvmuseum.ru/catalog.asp?ob_no=12703 Четвёртая программа центрального телевидения и шестое чувство режиссёра!]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>, երրորդ ծրագիրը՝ Մոսկվայի ծրագիրն էր՝ տեղեկատվահրապարակախոսական, սկսել է հեռարձակվել 1956 թվականից<ref>[https://www.ferra.ru/review/tv/ussr-tv-history.htm История советского телевидения: от первых опытов до «Останкино»]</ref> և չորրորդ ծրագիրը՝ կրթականը, որը գիտահանրամատչելի էր և ուսումնական, սկսել է հեռարձակվել 1965 թվականից<ref>[http://mediasat.info/2015/03/12/soviettv60th/ Советское ТВ: заметки из будущего. 60-е: время надежд и ожиданий]</ref>։

Կենտրոնական հեռուստատեսության ծրագրերի նախապատրաստական աշխատանքներն իրականացնում էին Հոկտեմբերյան հեղափոխության 50-ամյակի հեռուստատեսային տեխնիկական կենտրոնը և Կենտրոնական հեռուստատեսության թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները (տեղեկատվության, քարոզչության, գրական-դրամատիկական ծրագրերի, կինոծրագրերի, ժողովրդական արվեստի, երեխաների համար ծրագրերի, երիտասարդների համար ծրագրերի, Մոսկվայի համար հաղորդումների, Մոսկվայի մարզի համար հաղորդումների, գիտահանրամատչելի և կրթական ծրագրերի, սպորտային ծրագրերի), Կենտրոնական հեռուստատեսության հեռուստաֆիլմերի արտադրությամբ զբաղվում էր [[Էկրան (ստեղծագործական միություն)|«Էկրան» ստեղծագործական միավորումը]], տեղական հեռուստաստուդիաները և կինոստուդիաները՝ [[ԽՍՀՄ հեռուստառադիոհեռարձակման պետական կոմիտե|ԽՍՀՄ պետական հեռուստառադիոյի]] պատվերով, իսկ հաղորդումների համակարգումն ու թողարկումը կատարում էր Կենտրոնական հեռուստատեսության ծրագրերի գլխավոր տնօրինությունը։ Վերջինս նաև համակարգում էր Կենտրոնական հեռուստատեսության թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները։ Տեղական հեռուստատեսությունների թողարկումն իրականացնում էին տեղական հեռուստակենտրոնները կամ ռադիոկենտրոնները և տեղական հեռուստաստուդիաները<ref name="consultant.ru"/><ref>{{БСЭ3 |статья= [http://bse.sci-lib.com/article109530.html Телевидение]|автор= Лапин С. Г.|том= |страницы= |ref= }}</ref><ref>{{БСЭ3 |статья= [http://bse.sci-lib.com/article107009.html Радиовещание и телевидение]|автор= Лапин С. Г.|том= |страницы= |ref= }}</ref><ref>{{БСЭ3 |статья=[http://bse.sci-lib.com/article109548.html Телевизионный технический центр им. 50-летия Октября]|автор= Кочуашвили К. З.|том= |страницы= |ref= }} [https://ct4.ucoz.ru/index/s_62_5_0/0-659 Справочник журналиста, ст. «Телевидение»]</ref>։

1989 թվականի նոյեմբերի 6-ին ստեղծվեց «BIZ-TV» առաջին կոմերցիոն հեռուստահեռարձակման ծառայությունը։

=== Գրաքննություն ===
{{Հիմնական|Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում}}
Համընդհանուր քաղաքական գրաքննությունն իրականացվում էր գաղափարական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևերով և մեթոդներով. կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականության մեջ բացի ուղիղ մեթոդներից (արգելք հրապարակման վրա, գրաքննական միջամտություն, բնագրերի մերժում), ձեռնարկվում էին նաև տարատեսակ անուղղակի մեթոդներ<ref name="медушевский">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |автор=Медушевский А. Н. |заглавие=Сталинизм как модель. Обозрение издательского проекта «РОССПЭН» «История сталинизма» |год=2011 |издание=Вестник Европы |том=XXX |страницы=147—168 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140905145329/http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |archivedate=2014-09-05}}</ref>։

[[Գրաքննություն|Գրաքննական]] գործառույթները դրված էին հատուկ պետական հաստատությունների վրա<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Блюм А. В. |заглавие=Рукописи не горят?.. К 80-летию основания Главлита СССР и 10-летию его кончины |год=2002 |место=М. |издание=«Звезда» |тип=журнал |номер=6 |страницы=201—211}}</ref>։ Գրաքննության էին ենթարկվում տեղեկատվության տարածման բոլոր ներքին պաշտոնական միջոցները՝ գրքերը, պարբերական հրատարակությունները, ռադիոն, հեռուստատեսությունը, կինոն, թատրոնը և այլն, արտաքին աշխարհից եկող ինֆորմացիան (ԽՍՀՄ ժողովուրդների լեզուներով, [[Արտասահմանյան ռադիոկայանների հեռարձակումը ԽՍՀՄ-ում|արտասահմանյան ռադիոկայանների]] խլացում, արտասահմանյան ԶԼՄ-ների՝ «հակասովետականությունը» ստուգելու նպատակով հրատարակությունների մանրակրկիտ վերահսկում)։ Լայնորեն տարածված էր նաև [[ինքնագրաքննություն]]ը։

Գրաքննության էին ենթարկվում հիմնականում «[[Հակասովետականություն|հակասովետական քարոզչությունը]]» (որի մեջ մտնում էր այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում ընթացիկ գաղափարախոսական պատկերացումներին), ռազմական և տնտեսական գաղտնիքները (օրինակ՝ ազատազրկման վայրերի մասին ինֆորմացիան, աշխարհագրական քարտեզները), երկրում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ բացասական ինֆորմացիան (աղետներ, տնտեսական խնդիրներ, ներազգային հակամարտություններ, բացասական սոցիալական երևույթներ և այլն), ցանկացած տեղեկատվություն, որ կարող էր անհանգստությունների և անհարմար ալյուզիաների պատճառ դառնալ։

== Սպորտ ==
{{Տես|Կամավոր մարզական ընկերություն}}
[[Պատկեր:RR5110-0098R.png|thumb|[[Վալերի Խառլամով]]ը Խորհրդային Միությունը ներկայացրել է [[Տափօղակով հոկեյի աշխարհի առաջնություն|տափօղակով հոկեյի 11 աշխարհի առաջնությունում]]՝ արժանանալով ութ ոսկե, երկու արծաթե և մեկ բրոնզե մեդալների։]]
Խորհրդային Միությունում ֆիզկուլտուրան և սպորտը կարևոր տեղ են ունեցել խորհրդային հասարակության կյանքում։ Այդ ոլորտին մեծ ուշադրություն էր դարձվում պետական ամենաբարձր մակարդակով։ ԽՍՀՄ-ում ֆիզկուլտուրան և սպորտը քարոզվում էր ամենուր, որտեղ հնարավոր էր. սկսած պաստառների տեսքով և վերջացրած հեռուստատեսությամբ ու մամուլում{{sfn|Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту|1961-1963}}։

ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից ստեղծվել էր Ֆիզկուլտուրայի և սպորտի կոմիտեն. պետական կառավարման կենտրոնական մարմին, որը 1968-1991 թվականներին իրականացնում էր ֆիզկուլտուրայի և սպորտի ոլորտային ղեկավարումը։ Այն խորհրդային կառավարությանը կից մշտական գործող միութենա-հանրապետական մարմին էր։ 1986-1991 թվականներին այս հանձնաժողովն ունեցել է պետական կոմիտեի կարգավիճակ<ref>[http://bestpravo.com/sssr/gn-zakony/t3w.htm Постановление Совета министров СССР от 21 ноября 1986 года № 1395 «Об утверждении Положения о Государственном комитете СССР по физической культуре и спорту».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180110055035/http://bestpravo.com/sssr/gn-zakony/t3w.htm |date=2018-01-10 }} // bestpravo.com</ref>։

1924 թվականի հուլիսի 20-ին Մոսկվայում հիմնադրված «[[Սովետսկի սպորտ (օրաթերթ)|Սովետսկի սպորտ]]» թերթը Խորհրդային Միության առաջին սպորտային թերթն էր։

1951 թվականի ապրիլի 21-ին ձևավորվեց [[Խորհրդային օլիմպիական կոմիտե]]ն, իսկ [[Միջազգային օլիմպիական կոմիտե]]ն (ՄՕԿ) իր [[Միջազգային օլիմպիական կոմիտեի հանդիպումների ցանկ|45-րդ հանդիպման]] ժամանակ ճանաչեց նոր ձևավորված կառույցը։ Նույն թվականին, երբ ԽՍՀՄ ներկայացուցիչ Կոնստանտին Անդրիանովը դարձավ ՄՕԿ-ի անդամ, Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես միացավ [[Օլիմպիական խաղեր|Օլիմպիական շարժմանը]]։ [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1952|1952 թվականին Հելսինկիում կայացած Ամառային օլիմպիական խաղերը]] խորհրդային մարզիկների համար առաջինն էին։ Այդ խաղերում ԽՍՀՄ-ը Միացյալ Նահանգների ամենամեծ հակառակորդն էր՝ հաղթելով ինը մրցաձևից վեցում։ Ձմեռային օլիմպիական խաղերում ևս ԽՍՀՄ-ը մեդալների քանակով վեց անգամ զբաղեցրեց առաջատարի տեղը։ Օլիմպիական խաղերում Խորհրդային Միության գրանցած հաջողությունը կապված է սպորտում երկրի կատարած մեծ ներդրման հետ, որի նպատակը որպես գերտերություն իր հեղինակությունը և համաշխարհային մակարդակով իր քաղաքական ազդեցությունը ցույց տալն էր<ref>{{Cite web |title=The Role of Sports in the Soviet Union &#124; Guided History |url=http://blogs.bu.edu/guidedhistory/russia-and-its-empires/tyler-benson/}}</ref>։

1980 թվականի հուլիսի 19-ից օգոստոսի 3-ը Խորհրդային Միությունն ընդունեց [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1980|XXII ամառային օլիմպիական խաղերը]], որի մրցաշարերն ընթանում էին մայրաքաղաք Մոսկվայում։ 1980 թվականի խաղերը առաջին ամառային օլիմպիական խաղերն էին և մնում են միակը, որոնք անցկացվեցին [[Արևելյան Եվրոպա]]յում։ Բացի այդ առաջին անգամ Օլիմպիական խաղերը անցկացվեցին սլավոնախոս երկրում։ Մոսկվայի օլիմպիական խաղերը նաև առաջինն էին, որ անցկացվեցին սոցիալիստական երկրում։

Այս օլիմպիական խաղերին մասնակցեց միայն 80 երկիր, ինչն ամենացածր ցուցանիշն էր 1956 թվականից սկսած։ [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Աֆղանական պատերազմի]] պատճառով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և աշխարհի 56 երկրներ բոյկոտեցին խաղերը, չնայած այդ երկրներից որոշ մարզիկներ, [[օլիմպիական դրոշ]]ի ներքո, մասնակցեցին խաղերին<ref name="Cousineau">{{Cite book |last1=Cousineau |first1=Phil |url=https://archive.org/details/olympicodysseyre0000cous |title=The Olympic Odyssey: Rekindling the True Spirit of the Great Games |publisher=Quest Books |year=2003 |isbn=0835608336 |page=[https://archive.org/details/olympicodysseyre0000cous/page/162 162]}}</ref>։ Ի պատասխան դրա, Խորհրդային Միությունը 1984 թվականին բոյկոտեց [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1984|Լոս Անջելեսի օլիմպիական խաղերը]]։

1954-1991 թվականներին ԽՍՀՄ-ն հաղթել է աշխարհի գրեթե բոլոր առաջնություններում և [[Տափօղակով հոկեյի մրցաշարերը Օլիմպիական խաղերում|Օլիմպիական մրցաշարերում]] և երբեք չի պարտվել [[Տափօղակով հոկեյի միջազգային ֆեդերացիա]]յի որևէ մրցաշարում, որին մասնակցել է։

Պետության կողմից ֆինանսավորվող «ամբողջ դրույքով սիրողական մարզիկ» երևույթը Արևելյան բլոկի երկրներում ավելի շատ խաթարեց պարզ սիրողական մարզիկի գաղափարը, քանի որ արևմտյան երկրների ինքնաֆինանսավորվող սիրողական մարզիկներին ոչ շահավետ դրության մեջ դրեց։ Խորհրդային Միության թիմերի մեջ այնպիսի մարզիկներ կային, որոնք ուսանողներ էին, զինվորներ կամ աշխատում էին այլ մասնագիտությամբ. իրականում պետությունն այդ մարզիկներից շատերին վճարում էր մշտապես մարզվելու համար։ Այդուհանդերձ, ՄՕԿ-ը սիրողական մարզիկների հարցում ավանդական մոտեցումների կողմնակիցն էր<ref>{{Cite magazine |author=Benjamin, Daniel |date=1992 թ․ հուլիսի 27 |title=Traditions Pro Vs. Amateur |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976117-1,00.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090902183140/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976117-1,00.html |archive-date=2009 թ․ սեպտեմբերի 2 |access-date=2009 թ․ մարտի 18 |magazine=[[Time (magazine)|Time]]}}</ref>։

Ֆուտբոլը ԽՍՀՄ գոյության ողջ ընթացքում եղել է հեղինակավոր սպորտաձևերից մեկը։ Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունները եղել են գլխավոր սպորտային իրադարձություններից մեկը։ ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի հովանու ներքո անցկացվում էին տարբեր մրցաշարեր, որոնցից ամենահայտնին էին Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունը, Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ գավաթը, ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի գավաթը և Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ սուպեր գավաթը։ Բացի այդ, ֆուտբոլային մրցաշար էր իրականացվում նաև ԽՍՀՄ ժողովուրդների սպարտակիադայի շրջանակներում։ Պատանի ֆուտբոլիստների պատրաստմամբ զբաղվում էին [[մանկապատանեկան մարզական դպրոց]]ները և մանկական սպորտային ակումբները։

[[ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]ը դարձել է [[ՈՒԵՖԱ Եվրոպայի առաջնություն|ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնության]] [[Եվրոպայի ազգերի գավաթ 1960|1960 թվականի]] հաղթող, իսկ [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 1966|1966 թվականի ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությանը]] հասել է մինչև կիսաեզրափակիչ՝ գրավելով 4-րդ տեղը։ 2 անգամ դարձել է [[Ամառային օլիմպիական խաղեր]]ի չեմպիոն՝ [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1956|1956]] և [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1988|1988]] թվականին։

Խորհրդային Միությունը [[Շախմատի միջազգային ֆեդերացիա]]յին (ՖԻԴԵ) անդամակցում էր 1947 թվականից։ ԽՍՀՄ-ում շախմատը դարձել էր մշակույթի, աշխատավորների ակտիվ հանգստի և երիտասարդների դաստիարակության միջոց։ Խորհրդային Միության շախմատի ֆեդերացիան միավորում էր շախմատիստների միլիոնավոր բանակի, որոնց թվում կար մոտ 100 միջազգային գրոսմայստեր, ավելի քան 170 միջազգային վարպետ, ԽՍՀՄ սպորտի մոտ 1000 վարպետ, վարպետի մոտ 1000 թեկնածու։

Շախմատի տարածմանը մեծապես նպաստում էր նաև խորհրդային մամուլը։ Միայն շախմատի թեմատիկայով տպագրվում էին մի շարք ամսագրեր և թերթեր։ Այսպես, ամսագրերի թվում էին «64-շախմատային տեսություն»-ը ({{Lang-ru|«64 — Шахматное обозрение»}}), «Շախմատը ԽՍՀՄ-ում» ({{Lang-ru|«Шахматы в СССР»}}), «Շախմատային տեղեկագիր»-ը ({{Lang-ru|«Шахматный бюллетень»}}), «ԽՍՀՄ կենտրոնական շախմատային կոմիտեի տեղեկագիր»-ը ({{Lang-ru|«Бюллетень ЦШК СССР»}}) (Մոսկվա), «Շախմատ»-ը ({{Lang-ru|«Шахматы»}}) (Ռիգա)։

Թերթերի թվում էին [[Երևան]]ում տպագրվող «[[Շախմատային Հայաստան]]»-ը, «Մերանի»-ն ([[Թբիլիսի]]) և «Շախմատ»-ը ([[Բաքու]])։ Տպագրվում էին նաև հատուկ թողարկումներ, որոնք նվիրված էին լինում խորհրդային և միջազգային շախմատային խոշոր մրցաշարերին։ 1970 թվականից [[ԽՍՀՄ կենտրոնական հեռուստատեսություն]]ը ամեն շաբաթ ցուցադրում էր «Շախմատային դպրոց» հեռուստատեսային ծրագիրը, իսկ Համամիութենական ռադիոն թողարկում էր շախմատային հաղորդումներ։

Խորհրդային ժամանակաշրջանում այդքան էլ հեշտ չէր մարտարվեստով զբաղվելը։ ԽՍՀՄ-ում մարտարվեստի հասանելի տեսակներից ավանդաբար եղել են [[բռնցքամարտ]]ը և [[ըմբշամարտ]]ի տարբեր տեսակները։ Ձեռնամարտը, կարատեն և մարտարվեստի մյուս տեսակները ուսուցանվում էին միայն ոստիկանությունում, [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|Պետական անվտանգության կոմիտեում]], ԽՍՀՄ զինված ուժերի էլիտար ստորաբաժանումներում և գրեթե հասանելի չէին խորհրդային սովորական քաղաքացիներին։ Չնայած 1977 թվականին բացվել էր սպորտային կարատեի ֆեդերացիան, սակայն 1979 թվականին այն փակվեց, քանի որ կարատեով զբաղվողները հաճախ ներքաշված էին լինում քրեական հանցավորության մեջ։ Այդ թեման նույնիսկ իր արտացոլումն էր գտել խորհրդային կինեմատոգրաֆիայի մեջ («Երկրպագու» ֆիլմի առաջին մասը, որտեղ գլխավոր դերում հանդես է գալիս [[Ալեքսեյ Սերեբրյակով]]ը)։

Մինչև 1947 թվականը մարտական սամբոն գոյություն չուներ այն պատճառով, որ սամբոն մեկ ամբողջություն էր և չէր բաժանվում մարտական ու սպորտային տեսակների։ Բաժանումը տեղի ունեցավ մարտարվեստի այդ տեսակի գոնե սպորտային մասի օրինականացման և զանգվածային տարածման նպատակով։

ԽՍՀՄ-ում խստորեն հետևում էին բռնցքամարտիկների և ըմբշամարտիկների բարոյական կերպարին։ Փողոցային կռիվներում նկատված մարզիկը զրկվում էր հետագայում այդ սպորտով զբաղվելու հնարավորությունից, եթե, իհարկե, խոսքը չէր վերաբերում ինքնապաշտպանությանը։

== Տես նաև ==
* [[Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպություն]]
* [[Կոմունիզմ]]
* [[Սոցիալիստական ճամբար]]
* [[Եվրասիական տնտեսական միություն]]
* [[Անկախ Պետությունների Համագործակցություն]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|3}}

== Մատենագրություն ==
* {{Cite book |last1=Ambler |first1=John |url=https://books.google.com/books?id=Rpg9AAAAIAAJ |title=Soviet and East European Transport Problems |last2=Shaw |first2=Denis J.B. |last3=Symons |first3=Leslie |publisher=Taylor & Francis |year=1985 |isbn=978-0-7099-0557-8}}
* {{Cite book |last=Comrie |first=Bernard |url=https://archive.org/details/languagesofsovie0000comr |title=The Languages of the Soviet Union |publisher=Cambridge University Press (CUP) Archive |year=1981 |isbn=978-0-521-29877-3 |url-access=registration}}
* {{Cite book |last1=Davies |first1=Robert |url=http://www.palgrave.com/us/book/9780333311073 |title=The Industrialisation of Soviet Russia Volume 5: The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933 |last2=Wheatcroft |first2=Stephen |publisher=Palgrave Macmillan |year=2004 |isbn=978-0-230-23855-8}}
* {{Cite book |last=Fischer |first=Louis |title=The Life of Lenin |publisher=Weidenfeld and Nicolson |year=1964 |location=London}}
* {{Cite web |last1=Fischer |first1=Stanley |last2=Easterly |first2=William |year=1994 |title=The Soviet Economic Decline, Historical and Republican Data |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/1994/04/01/000009265_3961006063138/Rendered/PDF/multi0page.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110301162126/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/1994/04/01/000009265_3961006063138/Rendered/PDF/multi0page.pdf |archive-date=2011 թ․ մարտի 1 |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 23 |publisher=World Bank}}
* {{Cite book |last=Janz |first=Denis |url=https://books.google.com/books?id=EUVwrcnXwBsC |title=World Christianity and Marxism |publisher=Oxford University Press |year=1998 |isbn=978-0-19-511944-2 |location=New York}}
* {{Cite book |last=Lane |first=David Stuart |url=https://books.google.com/books?id=rcXafOqyxgQC |title=Soviet Society under Perestroika |publisher=Routledge |year=1992 |isbn=978-0-415-07600-5}}
* {{Cite book |last=Leggett |first=George |url=https://archive.org/details/chekaleninspolit0000legg |title=The Cheka: Lenin's Political Police |publisher=Oxford University Press |year=1981 |isbn=978-0-19-822552-2 |location=Oxford |url-access=registration}}
* {{Cite book |last=Lewin |first=Moshe |title=Lenin's Last Struggle |publisher=Faber and Faber |year=1969 |location=London |translator-last=Sheridan Smith |translator-first=A. M.}}
* {{Cite book |last=Rayfield |first=Donald |title=Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him |publisher=Viking Press |year=2004 |isbn=978-0-375-75771-6}}
* {{Cite book |last=Service |first=Robert |title=Lenin: A Biography |publisher=Macmillan |year=2000 |isbn=978-0-333-72625-9 |location=London}}
* {{Cite book |last=Simon |first=Gerard |url=https://books.google.com/books?id=sTLc8H3b4vUC |title=Church, State, and Opposition in the U.S.S.R |publisher=University of California Press |year=1974 |isbn=978-0-520-02612-4 |location=Berkeley and Los Angeles}}
* {{Cite book |last=Volkogonov |first=Dmitri |url=https://archive.org/details/leninlifelegacy0000davo |title=Lenin: Life and Legacy |publisher=HarperCollins |year=1994 |isbn=978-0-00-255123-6 |location=London |translator-last=Shukman |translator-first=Harold |translator-link=Harold Shukman}}
* {{Cite book |last=White |first=James D. |url=https://archive.org/details/leninpracticethe0000whit |title=Lenin: The Practice and Theory of Revolution |publisher=Palgrave |year=2001 |isbn=978-0-333-72157-5 |series=European History in Perspective |location=Basingstoke, England}}
* {{Cite book |last=Wilson |first=David |url=https://books.google.com/books?id=1qgOAAAAQAAJ |title=The Demand for Energy in the Soviet Union |publisher=Taylor & Francis |year=1983 |isbn=978-0-7099-2704-4}}
* {{Cite book |author=World Bank and Organisation for Economic Co-operation and Development |url=https://books.google.com/books?id=fiDpE5M9jRAC |title=A Study of the Soviet economy |publisher=International Monetary Fund |year=1991 |isbn=978-92-64-13468-3 |volume=3}}
* {{Cite book |last=Palat |first=Madhavan K. |url=https://books.google.com/books?id=T-d_QgAACAAJ |title=Social Identities in Revolutionary Russia |publisher=Palgrave |year=2001 |isbn=978-0-333-92947-6 |location=UK |access-date=2012 թ․ մայիսի 26}}
* {{Cite book |last=Warshofsky Lapidus |first=Gail |url=https://archive.org/details/womeninsovietsoc0000lapi |title=Women in Soviet Society: Equality, Development, and Social Change |publisher=University of California Press |year=1978 |isbn=978-0-520-03938-4 |location=Berkeley, CA}}
* {{Cite journal |last=Wheatcroft |first=Stephen |year=1996 |title=The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45 |url=http://sovietinfo.tripod.com/WCR-German_Soviet.pdf |journal=Europe-Asia Studies |volume=48 |issue=8 |pages=1319–1353 |doi=10.1080/09668139608412415 |jstor=152781}}

== Գրականություն ==
{{Refbegin|2}}
=== Ուսումնասիրություններ ===
* [http://rs6.loc.gov/frd/cs/sutoc.html ''A Country Study: Soviet Union (Former)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061024175600/http://rs6.loc.gov/frd/cs/sutoc.html |date=2006-10-24 }}. Library of Congress Country Studies, 1991.
* Brown, Archie, et al., eds.: ''The Cambridge Encyclopedia of Russia and the Soviet Union'' (Cambridge University Press, 1982).
* {{Cite journal |last1=Fitzpatrick |first1=Sheila |year=2007 |title=Revisionism in Soviet History |url=https://archive.org/details/sim_history-and-theory_2007-12_46_4/page/77 |journal=History and Theory |volume=46 |issue=4 |pages=77–91 |doi=10.1111/j.1468-2303.2007.00429.x |jstor=4502285}}  historiographical essay that covers the scholarship of the three major schools, totalitarianism, revisionism, and post-revisionism.
* Gilbert, Martin. ''Routledge Atlas of Russian History'' (4th ed. 2007) excerpt and text search.
* Gorodetsky, Gabriel, ed. ''Soviet Foreign Policy, 1917–1991: A Retrospective'' (2014).
* Grant, Ted. ''Russia, from Revolution to Counter-Revolution'', London, Well Red Publications, 1997.
* Hosking, Geoffrey. ''The First Socialist Society: A History of the Soviet Union from Within'' (2nd ed. Harvard UP 1992) 570 pp.
* Howe, G. Melvyn: ''The Soviet Union: A Geographical Survey'' 2nd. edn. (Estover, UK: MacDonald and Evans, 1983).
* Kort, Michael. ''The Soviet Colossus: History and Aftermath'' (7th ed. 2010) 502 pp.
* McCauley, Martin. ''The Rise and Fall of the Soviet Union '' (2007), 522 pages.
* Moss, Walter G. ''A History of Russia''. Vol. 2: Since 1855. 2d ed. Anthem Press, 2005.
* Alec Nove|. ''An Economic History of the USSR, 1917–1991''. (3rd ed. 1993) online free to borrow.
* Pipes, Richard. ''Communism: A History'' (2003).
* Pons, Silvio, and Stephen A. Smith, eds.  ''The Cambridge History of Communism (Volume 1): World Revolution and Socialism in One Country, 1917–1941'' (2017) [https://www.amazon.com/Cambridge-History-Communism-1/dp/1107467365/ excerpt]
**Naimark, Norman Silvio Pons and Sophie Quinn-Judge, eds. ''The Cambridge History of Communism (Volume 2): The Socialist Camp and World Power, 1941-1960s'' (2017) [https://www.amazon.com/Cambridge-History-Communism-2/dp/1107133548/ excerpt]
** Fürst, Juliane, Silvio Pons and Mark Selden, eds. ''The Cambridge History of Communism (Volume 3): Endgames?.Late Communism in Global Perspective, 1968 to the Present''  (2017) [https://www.amazon.com/Cambridge-History-Communism-3-dp-1107135648/dp/1107135648/  excerpt]
* Service, Robert. ''A History of Twentieth-Century Russia'' (2nd ed. 1999).

=== Լենին և լենինիզմ ===
* Clark, Ronald W. ''Lenin'' (1988). 570 pp.
* Debo, Richard K. ''Survival and Consolidation: The Foreign Policy of Soviet Russia, 1918–1921'' (1992).
* Marples, David R. ''Lenin's Revolution: Russia, 1917–1921'' (2000) 156pp. short survey.
* Pipes, Richard. ''A Concise History of the Russian Revolution'' (1996) excerpt and text search, by a leading conservative.
* Pipes, Richard. ''Russia under the Bolshevik Regime.'' (1994). 608 pp.
* Service, Robert. ''Lenin: A Biography'' (2002), 561pp; standard scholarly biography; a short version of his 3 vol detailed biography.
* Volkogonov, Dmitri. ''Lenin: Life and Legacy'' (1994). 600 pp.

=== Ստալին և ստալինիզմ ===
* Daniels, R. V., ed. ''The Stalin Revolution'' (1965).
* Davies, Sarah, and James Harris, eds. ''Stalin: A New History,'' (2006), 310pp, 14 specialized essays by scholars excerpt and text search.
* De Jonge, Alex. ''Stalin and the Shaping of the Soviet Union'' (1986).
* Fitzpatrick, Sheila, ed. ''Stalinism: New Directions,'' (1999), 396pp excerpts from many scholars on the impact of Stalinism on the people (little on Stalin himself) online edition.
* Fitzpatrick, Sheila. "Impact of the Opening of Soviet Archives on Western Scholarship on Soviet Social History." ''Russian Review'' 74#3 (2015): 377–400; historiography.
* Hoffmann, David L. ed. ''Stalinism: The Essential Readings,'' (2002) essays by 12 scholars.
* Laqueur, Walter. ''Stalin: The Glasnost Revelations'' (1990).
* Kershaw, Ian, and Moshe Lewin. ''Stalinism and Nazism: Dictatorships in Comparison'' (2004) excerpt and text search.
* {{Cite book |last=Kotkin |first=Stephen |title=Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928 |publisher=Allen Lane |year=2014 |isbn=978-0-7139-9944-0 |location=London}} 976 pp.; First volume of a trilogy.
** {{Cite book |last=Kotkin |first=Stephen |title=Stalin: Waiting for Hitler, 1929–1941 |publisher=Penguin |year=2017 |isbn=978-1-59420-380-0 |location=New York}}; 1184 pp.; Second volume of a trilogy.
* Lee, Stephen J. ''Stalin and the Soviet Union'' (1999) online edition.
* Lewis, Jonathan. ''Stalin: A Time for Judgement'' (1990).
* McNeal, Robert H. ''Stalin: Man and Ruler'' (1988).
* Martens, Ludo. ''Another view of Stalin'' (1994), a highly favorable view from a Maoist historian.
* Service, Robert. ''Stalin: A Biography'' (2004), along with Tucker the standard biography.
* Trotsky, Leon. ''Stalin: An Appraisal of the Man and His Influence'', (1967), an interpretation by Stalin's worst enemy.
* Tucker, Robert C. ''Stalin as Revolutionary, 1879–1929'' (1973); ''Stalin in Power: The Revolution from Above, 1929–1941'' (1990) online edition with Service, a standard biography; at ACLS e-books.

=== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ ===
* Barber, John, and Mark Harrison. ''The Soviet Home Front: A Social and Economic History of the USSR in World War II,'' Longman, 1991.
* Bellamy, Chris. ''Absolute War: Soviet Russia in the Second World War'' (2008), 880pp excerpt and text search.
* Karel C. Berkhoff ''Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine Under Nazi Rule.'' Harvard U. Press, 2004. 448 pp.
* Berkhoff, Karel C. ''Motherland in Danger: Soviet Propaganda during World War II'' (2012) excerpt and text search covers both propaganda and reality of homefront conditions.
* Braithwaite, Rodric. ''Moscow 1941: A City and Its People at War'' (2006).
* Broekmeyer, Marius. ''Stalin, the Russians, and Their War, 1941–1945.'' 2004. 315 pp.
* Dallin, Alexander. ''Odessa, 1941–1944: A Case Study of Soviet Territory under Foreign Rule.'' Portland: Int. Specialized Book Service, 1998. 296 pp.
* Kucherenko, Olga. ''Little Soldiers: How Soviet Children Went to War, 1941–1945'' (2011) excerpt and text search.
* Overy, Richard. ''The road to war'' (4th ed. 1999), covers 1930s; pp 245–300.
* Overy, Richard. ''Russia's War: A History of the Soviet Effort: 1941–1945'' (1998) excerpt and text search.
* Roberts, Geoffrey. ''Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953'' (2006).
* Schofield, Carey, ed. ''Russian at War, 1941–1945''. (Vendome Press, 1987). 256 pp., a photo-history, with connecting texts. {{ISBN|978-0-86565-077-0}}.
* Seaton, Albert. ''Stalin as Military Commander,'' (1998) online edition.
* Thurston, Robert W., and Bernd Bonwetsch, eds. ''The People's War: Responses to World War II in the Soviet Union'' (2000).
* Uldricks, Teddy J. "War, Politics and Memory: Russian Historians Reevaluate the Origins of World War II," ''History and Memory'' 21#2 (2009), pp.&nbsp;60–82 online, historiography.
* {{Cite journal |last1=Vallin |first1=Jacques |last2=Meslé |first2=France |last3=Adamets |first3=Serguei |last4=Pyrozhkov |first4=Serhii |year=2002 |title=A New Estimate of Ukrainian Population Losses during the Crises of the 1930s and 1940s |url=https://semanticscholar.org/paper/92668ee6ee5b6f87a9f7a5ee59b1153691be63f3 |journal=Population Studies |volume=56 |issue=3 |pages=249–264 |doi=10.1080/00324720215934 |jstor=3092980 |pmid=12553326 |s2cid=21128795}} Reports life expectancy at birth fell to a level as low as ten years for females and seven for males in 1933 and plateaued around 25 for females and 15 for males in the period 1941–1944.

=== Սառը պատերազմ ===
* Brzezinski, Zbigniew. ''The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century'' (1989).
* Edmonds, Robin. ''Soviet Foreign Policy: The Brezhnev Years'' (1983).
* Goncharov, Sergei, John Lewis and Litai Xue, ''Uncertain Partners: Stalin, Mao and the Korean War'' (1993) excerpt and text search.
* Gorlizki, Yoram, and Oleg Khlevniuk. ''Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945–1953'' (2004) online edition.
* Holloway, David. ''Stalin and the Bomb: The Soviet Union and Atomic Energy, 1939–1956'' (1996) excerpt and text search.
* Vojtech Mastny. ''Russia's Road to the Cold War: Diplomacy, Warfare, and the Politics of Communism, 1941–1945'' (1979).
* Vojtech Mastny . ''The Cold War and Soviet Insecurity: The Stalin Years'' (1998) excerpt and text search; online complete edition.
* Matlock, Jack. ''Reagan and Gorbachev: How the Cold War Ended'' (2005).
* Nation, R. Craig. ''Black Earth, Red Star: A History of Soviet Security Policy, 1917–1991'' (1992).
* Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, ''Russia and the United States'' (1979), by Soviet historians.
* William Taubman. ''Khrushchev: The Man and His Era'' (2004), Pulitzer Prize; excerpt and text search.
* Taubman, William. ''Stalin's American Policy: From Entente to Detente to Cold War'' (1983).
* Taubman, William. ''Gorbachev: His Life and Times'' (2017).
* Tint, Herbert. ''French Foreign Policy since the Second World War'' (1972) online free to borrow 1945–1971.
* Ulam, Adam B. ''Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917–1973'', 2nd ed. (1974).
* Wilson, James Graham. ''The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan's Engagement, and the End of the Cold War'' (2014).
* Zubok, Vladislav M. ''Inside the Kremlin's Cold War'' (1996) 20% excerpt and online search.
* Zubok, Vladislav M. ''A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev'' (2007).

=== ԽՍՀՄ փլուզում ===
* Beschloss, Michael, and Strobe Talbott. ''At the Highest Levels:The Inside Story of the End of the Cold War'' (1993).
* Bialer, Seweryn and Michael Mandelbaum, eds. ''Gorbachev's Russia and American Foreign Policy'' (1988).
* Carrère d'Encausse, Hélène. ''Decline of an Empire: the Soviet Socialist Republics in Revolt''. First English language ed. New York: Newsweek Books (1979). 304 p. ''N.B''.: Trans. of the author's ''L'Empire éclaté''. {{ISBN|0-88225-280-1}}.
* Garthoff, Raymond. ''The Great Transition: American–Soviet Relations and the End of the Cold War'' (1994), detailed narrative.
* Grachev, A. S. ''Gorbachev's Gamble: Soviet Foreign Policy and the End of the Cold War'' (2008) excerpt and text search.
* Hogan, Michael ed. ''The End of the Cold War. Its Meaning and Implications'' (1992) articles from ''Diplomatic History''.
* Roger Keeran and Thomas Keeny. ''Socialism Betrayed: Behind the Collapse of the Soviet Union'', International Publishers Co Inc., US 2004.
* Kotkin, Stephen. ''Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000'' (2008) excerpt and text search.
* Matlock, Jack. ''Autopsy on an Empire: The American Ambassador's Account of the Collapse of the Soviet Union'' (1995).
* Ostrovsky Alexander. [https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 Кто поставил Горбачёва?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200213154554/https://www.e-reading.club/book.php?book=1025297 |date=2020-02-13 }} (2010). ("Who brought Gorbachev to power?") – М.: "Алгоритм-Эксмо". {{ISBN|978-5-699-40627-2}} ("Проект "Распад СССР: Тайные пружины власти" – М. "Алгоритм", 2016. Переиздание книги "Кто поставил Горбачёва?") ("Project" Collapse of the USSR: Secret Springs of Power ". Reissue of the book «Who brought Gorbachev to power?» — М.: «Алгоритм», 2016).
* Ostrovsky Alexander. [https://web.archive.org/web/20190817125705/https://itexts.net/avtor-aleksandr-vladimirovich-ostrovskiy/164701-glupost-ili-izmena-rassledovanie-gibeli-sssr-aleksandr-ostrovskiy/read/page-1.html Глупость или измена? Расследование гибели СССР.] (2011). ("Foolishness or treason? Investigation into the death of the USSR") М.: "Крымский мост". {{ISBN|978-5-89747-068-6}}.
* Pons, S., Romero, F., ''Reinterpreting the End of the Cold War: Issues, Interpretations, Periodizations'', (2005) {{ISBN|0-7146-5695-X}}.
* Remnick, David. ''Lenin's Tomb: The Last Days of the Soviet Empire'', (1994), {{ISBN|0-679-75125-4}}.
* Solzhenitsyn, Aleksandr. ''Rebuilding Russia: Reflections and Tentative Proposals'', trans. and annotated by Alexis Klimoff. First ed. New York: Farrar, Straus and Giroux, 1991. ''N.B''.: Also discusses the other national constituents of the USSR. {{ISBN|0-374-17342-7}}.

=== Սոցիալ-տնտեսական պատմություն ===
* Bailes, Kendall E. ''Technology and society under Lenin and Stalin: origins of the Soviet technical intelligentsia, 1917–1941'' (1978).
* Bailes, Kendall E. "The American Connection: Ideology and the Transfer of American Technology to the Soviet Union, 1917–1941." ''Comparative Studies in Society and History'' 23.3 (1981): 421–448.
* Brooks, Jeffrey. "Public and private values in the Soviet press, 1921–1928." ''Slavic Review'' 48.1 (1989): 16–35.
* Caroli, Dorena. "'And all our classes turned into a flower garden again'–science education in Soviet schools in the 1920s and 1930s: the case of biology from Darwinism to Lysenkoism." ''History of Education'' 48.1 (2019): 77–98.
* Dobson, Miriam. "The Social History of Post-War Soviet Life" ''Historical Journal'' 55.2 (2012): 563–569. [https://www.jstor.org/stable/23263351 Online]
* Dowlah, Alex F., et al. ''The life and times of soviet socialism'' (Greenwood, 1997), Emphasis on economic policies. Online.
* Engel, Barbara, et al. ''A Revolution of Their Own: Voices of Women in Soviet History'' (1998), Primary sources; Online.
* Fitzpatrick, Sheila. ''Everyday Stalinism: ordinary life in extraordinary times: Soviet Russia in the 1930s'' (Oxford UP, 2000). Online.
* Graham, Loren R. ''Science in Russia and the Soviet Union: A short history'' (Cambridge UP, 1993).
* Hanson, Philip. ''The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR 1945–1991'' (2014).
* Heinzen, James W. ''Inventing a Soviet Countryside: State Power and the Transformation of Rural Russia, 1917–1929'' (2004).
* Lapidus, Gail Warshofsky. ''Women, Work, and Family in the Soviet Union'' (1982) Online.
* Link, Stefan J. ''Forging Global Fordism: Nazi Germany, Soviet Russia, and the Contest over the Industrial Order'' (2020) [https://www.amazon.com/Forging-Global-Fordism-Germany-Industrial/dp/0691177546/ excerpt]
* Lutz, Wolfgang et al. ''Demographic Trends and Patterns in the Soviet Union before 1991'' (1994) online.
* Mironov, Boris N. "The Development of Literacy in Russia and the USSR from the Tenth to the Twentieth Centuries". ''History of Education Quarterly'' 31#2 (1991), pp.&nbsp;229–252. [www.jstor.org/stable/368437 Online].
* Nove, Alec. ''Soviet economic system'' (1986).
* Weiner, Douglas R. "Struggle over the Soviet future: Science education versus vocationalism during the 1920s." ''Russian Review'' 65.1 (2006): 72–97.

=== Ազգեր ===
* Katz, Zev, ed.: ''Handbook of Major Soviet Nationalities'' (New York: Free Press, 1975).
* Nahaylo, Bohdan and Victor Swoboda. ''Soviet Disunion: A History of the nationalities Nationalities problem in the USSR'' (1990) excerpt.
* Rashid, Ahmed. ''The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism?'' (2017).
* Smith, Graham, ed. ''The Nationalities Question in the Soviet Union'' (2nd ed. 1995).

=== Հատուկ ուսումնասիրություններ ===
* Armstrong, John A. ''The Politics of Totalitarianism: The Communist Party of the Soviet Union from 1934 to the Present.'' New York: Random House, 1961.
* Moore, Jr., Barrington. ''Soviet politics: the dilemma of power.'' Cambridge, MA: Harvard University Press, 1950.
* Rizzi, Bruno: ''The Bureaucratization of the World: The First English edition of the Underground Marxist Classic That Analyzed Class Exploitation in the USSR'', New York, NY: Free Press, 1985.
* Schapiro, Leonard B. ''The Origin of the Communist Autocracy: Political Opposition in the Soviet State, First Phase 1917–1922.'' Cambridge, MA: Harvard University Press, 1955, 1966.
* Smolkin, Victoria/  ''A Sacred Space is Never Empty: A History of Soviet Atheism'' (Princeton UP, 2018) [https://hdiplo.org/to/RT21-56 online reviews]
{{refend}}

{{ԽՍՀՄ թեմաներ}}
{{Կաղապարների խումբ
|title = ԽՍՀՄ վարչական բաժանում|list=
{{ԽՍՀՄ հանրապետություններ}}
{{ԽՍՀՄ-ի ինքնավար հանրապետություններ}}
{{ԽՍՀՄ ինքնավար մարզեր}}
{{ԽՍՀՄ առաջնորդներ}}
}}
{{Սոցիալիզմն ըստ երկրի}}
{{Սոցիալիստական ճամբար}}
{{Ռուսաստանի թեմաներ}}

[[Կատեգորիա:1922 հիմնադրումներ ԽՍՀՄ-ում]]
[[Կատեգորիա:1922 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:1991 կազմալուծված պետություններ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:20-րդ դարը Ռուսաստանում]]
[[Կատեգորիա:Աթեիստական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի նախկին պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Գերտերություններ]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ]]
[[Կատեգորիա:ԽՍՀՄ պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Խորհրդային երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Կենտրոնական Ասիայի նախկին պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Կոմունիզմը Ռուսաստանում]]
[[Կատեգորիա:Հյուսիսային Ասիայի նախկին պետություններ]]
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի նախկին անդամ երկերներ]]
[[Կատեգորիա:Նախկին սոցիալիստական հանրապետություններ]]
[[Կատեգորիա:Պատմական միջմայրցամաքային կայսրություններ]]
[[Կատեգորիա:Պատմական սլավոնական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Ռուսախոս երկրներ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:Սառը պատերազմի նախկին երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Վաղխորհրդային երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Տոտալիտար երկրներ]]