Իմհոթեպ
Իմհոթեպ (jy-m-HTP «Խաղաղության մեջ»), Հին Թագավորության ժամանակաշրջանի հնագույն եգիպտական ճարտարապետ, 3-րդ դինաստիայի առաջին փարավոն (2630-2611 թթ.)՝ Ջոսերի, բարձրագույն պաշտոնյան։ Հելիոպոլիսում Ռաի ավագ քահանան։ Ջոսերի բուրգի շինարարը։ Առաջին անցումային շրջանից սկսած նա նաև համարվում էր բանաստեղծ և մտածող։
Հետագայում նա աստվածացված էր և համարվում էր, որպես բուժման աստված։ Իմհոթեպը համարվում է աշխարհի առաջին հայտնի ունիվերսալ մարդը, ճարտարապետը, ինժեներն և գիտնական, և երբեմն նաև առաջին բժիշկը (թեև միևնույն ժամանակ ապրում էին երկու այլ բժիշկներ՝ Մերիտ-Պտահ և Հեսի-Ռա)։
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թագավորի դահլիճում Իմհոթեպի բարձր պաշտոնը նկարագրված է Ջոսերի արձանի հիման վրա, որտեղ փարավոնի տիտղոսներից հետո հետևում է նրա առաջին խորհրդականի տիտղոսները. «Վերին Եգիպտոսի թագավորի գանձարանի պահապանն», «առաջինը վերին Եգիպտոսում, թագավորից հետո», «մեծ պալատի ղեկավարը», «Հելիոպոլիսի ավագ քահանան», «Իմհոթեպը», «շինարարը, ճարտարապետը, քարի քանդակագործը»։ Նրա ծագման մասին քիչ բան է հայտնի, բայց դատելով ճարտարապետ Խնամիբրայի՝ Վադի Համամաթից (մ.թ.ա. 495-491 թթ.), Էպիգրաֆիկ տվյալների հիման վրա, որտեղ Իմհոթեպը կոչվեց «Քանեֆերի»՝ վերին և ստորին Եգիպտոսի աշխատանքի ղեկավարի որդին, նա քահանայական կամ բյուրոկրատական կլանի հետևորդ էր։
Իմհոթեպը մշակել է առաջին աստիճանավոր բուրգը Սագարանում՝ Մեմֆիսի մոտ՝ Ջոսերի շիրիմին, ինչպես նաև բուրգին հարող ճարտարապետական կառույցների համալիրը։ Իմհոթեպը համարվում է բրգաձև ճարտարապետական ձևի գյուտարարը։ Նա առաջարկեց փարավոնի քարե մաստաբայի (ուղղանկյուն գերեզման) տակ կառուցել ևս երեք մաստաբա՝ չափսերով ավելի փոքր,մաստաբան դարձնելով չորսաստիճան բուրգ (այնուհետև բուրգի աստիճանների քանակը ավելացվել է մինչև վեցի և հասել է 61 մ բարձրության)։ Այսպիսով, Իմհոթեպը հանդես է գալիս որպես հինավուրց թագավորության ճարտարապետական ավանդույթի հիմնադիր, թագավորական թաղման նախագծման մեջ կառուցված բուրգաձև ձևի օգտագործմամբ։ Բացի դրանից, Իմհոթեպը նաև հանդիսանում է ճարտարապետությունում սյուների հեղինակը[1] և ճարտարապետը[2]։ Իմհոթեպը վերապրեց Ջոսսերին։ Ջոսեր Սեեմհեթի ժառանգորդի անավարտ բուրգի համալիրի հյուսիսային պատին հայտնաբերվել է Իմհոթեպի անունը, ինչը հնարավոր է դարձնում նրան մասնակցությունը լայս գերեզմանի կառուցմանը։ Սովորաբար նա համարվում է նաև Էդֆուի տաճարի ստեղծողը։ Իմհոթեպը համարվում է նաև Եգիպտոսի բժշկության հիմնադիր։ Մասնավորապես, նա համարվում է «պապիրուս Էդվին Սմիթի» հեղինակը՝ հիմնարար բժշկական հետազոտության, որը, սակայն, վերաբերում է մ.թ.ա. 1700-1550 թվականներին, այն հիմնված է հին կամ նույնիսկ վաղ թագավորության հայտնի նյութերի վրա։ Այս պապիրուսը որոշում է բազմաթիվ հիվանդությունների իրական պատճառները։ Մասնավորապես, ուսումնասիրվում են 48 տրավմատիկ դեպքեր, յուրաքանչյուրը ֆիզիկական հետազոտության, բուժման և կանխատեսման նկարագրությամբ։ 19-րդ դարի հայտնի Կանադացի բժիշկ Վիլյամ Օսլերը Իմհոթեպին անվանել է բժշկության հայրը և «առաջին բժիշկը, որի անձը առանձնացավ հնադարյան մառախուղից»։
Իմհոթեպը համարվում է առաջին գրական ուսուցման հեղինակը,որը հայտնի է որպես «Իմհոթեպի հրահանգներ»։ Քանի որ այս աշխատանքը մինչ օրս չի պահպանվել, նման գրականության առաջին հայտնի օրինակն է «Պտահոթեպի հրահանգը», որը գրված է Վիզիր Ֆարաո ՋեդԿար Իսիի անունից։
Ապոֆեոզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եգիպտոսի պատմության հետագա շրջաններում Իմհոթեպի հեղինակությունը այնքան մեծ էր, որ նա համարվում էր ժամանակի ամենամեծ սաղավարտը, որն ունի կախարդական ուժ։ Իմհոթեպի պաշտամունքի առաջին նշանները հանդիպում են նրա մահվանից մեկ դար հետո։ Նոր Թագավորության դարաշրջանում, Իմհոթեպին համարում էին որպես բուժման աստված և բուժիչի հովանավոր։ Բացի այդ, նա Թոթի հետ միասին հայտնի էր որպես դպիրների և նրանց արհեստների աստվածային հովանավոր։ Ամերիկացի եգիպտագետ Ջեյմս Հենրի Բրաստտը գրել է. «Քահանայական իմաստության մեջ, իմաստուն առածների, բժշկության և ճարտարապետության համադրությամբ, Ջոսերի տարիքի այս հիանալի մարդը այնքան հայտնի դարձավ,որ նրա անունը երբեք չի մոռացվել։ Նա դարձավ ապագա սերունդների դպիրների ոգեշնչումը։ Նախքան աշխատելը, դպիրները ջուր էին թափում գետին» (այսպիսով ցույց տալով իրենց հարգանքը Իմհոթեպին)։ Եգիպտական դիցաբանության մեջ Իմհոթեպը համարվել է Մեմֆիսական աստված՝ Պտայի որդին (և հաճախ, առյուծի աստվածուհի Սեխմետ)։ Նա պատկերվում է նստած պատանու տեսքով բացված պապիրուսում։ Երբեմն նա հանդես է եկել որպես Շու՝ օդի աստված,որը երկնքից (աստվածուհի Սնկով) բաժանում է երկիրը (աստված Գեբ) և այդ հզորությամբ խոչընդոտում էր քաոսին։ Լինելով նաև արվեստի հովանավոր, նա համագործակցում էր Հաթոր, Մատ և այլ վեզիրների ու ճարտարապետների հետ,հետագայում աստվածայնացված Ամանխոտեպի՝ Հապուի որդին, որն ապրել է Ամանխոտեպ III Նոր Թագավորության 18-րդ դարաշրջանի փարավոնի ժամանակ։ Ուխտագնացները այցելում էին Սագարան` հարգանքի տուրք մատուցելու ինչպես Իմհոթեպի գերեզմանին, այնպես էլ Իբիսների մումիաների գերեզմաններին, թռչուն որը կապված էր ինչպես Իմհոթեպի, այնպես էլ Թոթի հետ (որպես իմաստության, գրելու և գիտության աստված)։ Իբիսների մումիաները հազարավորներով թաղել են նեպրոպոլում `կենդանական աշխարհի համար, բուրգի համալիրի հյուսիս-արևելքում։ Իմոթեպի մյուս կրոնական կենտրոնները եղել են Թեքի Քարեքի տաճարում (որտեղ նա Ամանխոտեպի հետ միասին համարվում էր Հապուի որդին) և Դեյր-էլ-Բահրի Հաթսեփուտ փարավոնի կնոջ տաճարի վերին կտուրի սրբավայրում և հետո Դեյր ալ-Մեդինայում գտնվող Հաթորի Պտղոմեոսյան տաճարում։ Հետագայում հունական ավանդույթը (մ.թ.ա. 5-րդ դարից) հայտնաբերում է Իմհոթեպ աստծուն Ասկլեպիոսի հետ։ Վերջինիս հետ միասին հայտնաբերվում է Օձակիր համաստեղությունը, և այդպիսով Իմհոթեպը միակ իրական անձնավորությունն է, ով «դարձել է» համաստեղություն։ Իմհոթեպի պաշտամունքը հասավ իր գագաթնակետին հունա-հռոմեական ժամանակաշրջաններում, երբ նրա տաճարները Մեմֆիսում և Նիլում լցվեցին հիվանդներով, ովքեր ձգտում էին բուժվել, գիշերը մնալով սրբարանում։
Իմհոտեպին հիշում էին նաև որպես պատմական գործիչ, հելլենիստական եգիպտական պատմաբան Մանեթոնը գրել է, որ Իմութեսը (Իմհոթեպ) «իր արտասովոր բժշկական հմտությունների շնորհիվ ուներ հունական Ասկլեպիուսի հեղինակությունը, ով նաև արծաթի կառուցվածքի արվեստի գյուտարար էր»։ Եգիպտացիներից ոմանք Իմհոթեպին հավասարեցնում էին Հովսեփի հետ՝ Աստվածաշնչից, հիմնվելով այն բանի վրա, որ նա առաջին մարդն էր փարավոն Ջոսերից հետո և այդ ժամանակ Եգիպտոսում, դատելով պահպանված աղբյուրներից՝ յոթ տարվա երաշտ էր։ Վերջին կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ յոթ տարվա սովը առասպել էր Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր մշակույթների համար։ Իսկ եբրայական համայնքների ժամանման, գերության և հետագա արդյունքի մասին աստվածաշնչային պատմությունները բավականին կապված են Հիքսոսների և Ռամզես II- ի դարաշրջանի հետ։
Իմհոթեպի գերեզման[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իմհոթեպի գերեզմանը դեռևս չի հայտնաբերվել։ Ուոլթեր Էմերին վերսկսեց պեղումները 1964 թվականին վաղ դինաստիկ վանական համալիրում, մոտ 9 տարի անց։ Նա իր ուշադրությանը հրավիրեց գերեզմանոցի արևմտյան մասը, որտեղ նա դեռ հույս էր փայփայում գտնել Ասկլեպիոսի գտնվելու վայրը և նրա կապը Իմհոթեպի գերեզմանի հետ։ Էմերին հայտնաբերել է III դինաստիայի մի քանի Մաստաբաներ, որոնք գտնվում են ավելի ուշ ժամանակահատվածի շերտերի տակ, և դա նրան հույս է տվել, որ Իմհոթեպի գերեզմանը մոտ է։ Բայց էմերիի այս տարիների աշխատանքը երբեք չի հրապարակվել, ինչպես նախնական հաշվետվություններ։ Հետևաբար, թե ինչ է հայտնաբերվել պեղումների ժամանակ դեռևս հայտնի չէ։
Իմհոթեպը ժամանակակից մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իմհոթեպի անունը օգտագործվել է Կարլ Ֆրունդի «The Mummy» ֆիլմում («Մումիա» 1932 թվական), որտեղ նույն անունի բնույթի դերը կատարեց Բորիս Քարլոֆը։ Նույն անունով ապստամբ քահանան հայտնվում է այս ֆիլմի նկարահանման մեջ, այդ թվում` Սթիվեն Սոմերսի «The Mummy» (1999 թվական) ֆիլմում, ինչպես նաև նրա «Մումիան վերադառնում է» շարունակությունն է (The Mummy Returns, 2001), բայց դրանցում Իմհոթեպ անունով կերպարը ոչ մի ընդհանուր բան չունի իրական Իմհոթեպի հետ։ Հին Եգիպտոսի թեմայի հետ կապված «Իմհոթեպ» անունը դարձել է այնքան օգտագործված, ինչը պատճառ դարձավ ֆրանսիական «Աստերիքսն ու Օբելիքսը։ Առաքելությունը՝ Կլեոպատրա» (Astérix & Obélix: Mission Cléopâtre, 2002) ֆրանսիական կատակերգության մեջ։ Այն օգտագործվում է որպես «հնագույն եգիպտական միջամտություն» և որպես կոկտեյլի անուն,որը պատվիրում են բարոնուհիները` Ամոնբոֆիսը եւ Նեքուկսիսը։ «Իմհոթեպ» անունը կրում է Ագաթա Քրիստիի դետեկտիվ վեպի՝«Մահը վերջում է գալիս» հերոսը։ Սա Քրիստիի միակ գործն է, որի իրադարձությունները տեղի չեն ունեցել XIX-XX դարերում։
Շոկո Ասահարան՝ Աում Սենրիկեի ղեկավարը, հայտարարել է, որ ինքը հանդիսանում է Իմհոթեպի ռեինկառնացիա։ Իմհոթեպի պատվին, Մերկուրիի վրա գտնվող խառնարան և աստերոիդ (1813 թվական) անվանվանել են Իմհոթեպի անունով։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Gunn B. An inscribed statue of king Zoser // Annales du service des antiquites de l’Egypte. — Le Caire. (ASAE). Vol. 26. 1926. P. 177—196.
- Sethe K. Imhotep, der Asklepios der Ägypter. — Leipzig, 1902.
- Schäfer H. Eine altägyptische Schreibersitte // ZÄS. Bd. 36. 1898. S. 147—148.
- Gardiner A. Imhotep and the scribe’s libation // ZÄS. Bd. 40. 1902—1903. S. 146.
- Wildung D. Imhotep und Amenhotep: Gottwerdung im alten Ägypten. — Berlin, 1977.
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «The Egyptian Building Mania». Ancientworlds.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 23-ին.
- ↑ Editors, The (2014 թ․ նոյեմբերի 20). «Imhotep | biography - Egyptian architect, physician, and statesman». Britannica.com. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 23-ին.
{{cite web}}:|last=has generic name (օգնություն)