20-րդ դարի նեոդասական ճարտարապետություն

Նեոդասական ճարտարապետություն, ոճ, որը հիմնված է Հին Հունաստանի և Հին Հռոմի ճարտարապետության օրինակների, ինչպես նաև Վերածննդի և դասականության ժառանգության վրա^[1]։

Արտասահմանյան պատմագրության մեջ «նեոդասականություն» տերմինը կիրառվել է XVIII դարի վերջին երրորդի ճարտարապետության և արվեստի դասական ուղղության վրա` XIX դարի առաջին երրորդի, ի տարբերություն XVII դարի դասականության, ինչպես նաև դասական իդեալներին դիմելու հետագա ալիքների վրա: Ռուսական ավանդույթում այս դարաշրջանների ոճերը սովորաբար հաջորդաբար կոչվել են 18-րդ դարի դասականություն և Ալեքսանդրյան դասականություն կամ կայսերական ոճ (համապատասխանաբար Ռուսաստանում և Ֆրանսիայում), իսկ «նեոդասականություն» տերմինը վերաբերել է միայն 1900-10-ականների վերջին, ինչպես նաև 1920-ական և 1930-50-ականների ճարտարապետության և տեսողական արվեստի ուղղությանը (անգլերեն համարժեքը՝ Neoclassical Revival):

Ռուսական նեոդասականության ծննդավայրը Սանկտ Պետերբուրգն է։ Դրա ամենակարևոր ներկայացուցիչներն էին Ի.Վ. Ժոլտովսկին, Ի.Ա. Բելոգրուդը, Վ.Ա.Շչուկոն։ 1900-ականների կեսերին, երբ էկլեկտիզմի անկման միտումները դրսևորվել էին առավել հստակ, հետաքրքրություն է առաջացել ռուսական դասականության մոռացված ճարտարապետության նկատմամբ: Նեոդասականության զարգացմանն ու տարածմանը նպաստել են «Արվեստի աշխարհ» և «Կապիտալ և ունեցվածք» ամսագրերը։ Ոճի զարգացման երկրորդ փուլը սկսվել է 1910-ական թվականներին և բնութագրվել էր ճարտարապետական ժառանգության ավելի խոր ուսումնասիրությամբ, որին նպաստել են «Հին տարիներ» և «Ապոլոն» ամսագրերում տպագրված գիտական հետազոտությունները, ինչպես նաև Ի.Է. Գրաբարի «Արվեստների պատմություն» մոնումենտալ աշխատությունը։ Նեոդասականները երազում էին քաղաքներում վերստեղծել Ալեքսանդր I-ի և Նիկոլայ I-ի դարաշրջանի կանոնավոր միությունները՝ ի հակադրություն Art Nouveau-ի տարասեռ շենքերի, և հանդիսացել են աղյուսի ոճի մոլի հակառակորդները^[2]:

Դասականության կոչը վերակենդանացրել է քաղաքային միություններ ստեղծելու ցանկությունը. ավանդույթներ, որոնք անիրագործելի էր կապիտալիստական քաղաքների զարգացման պայմաններում։ Այնուամենայնիվ, եղել են Սանկտ Պետերբուրգի վերակառուցման նախագծեր, օրինակ՝ Սանկտ Պետերբուրգի մի մասի վերափոխման և նոր մայրուղիների անցկացման նախագիծը, որը մշակվել էր 1910 թվականին ճարտարապետներ Լ. Ն . Բենոիսի-ի և Մ. Ենակիև-ի կողմից։ 1912 թվականին ճարտարապետ Ի.Ա. Ֆոմինը ներկայացրել է «Նոր Պետերբուրգ» ճարտարապետական միության ստեղծման նախագիծ այն ժամանակ չկառուցված Հոլոդայ կղզու վրա, բայց միայն մեկ շենք է հնարավոր եղել կառուցել: Նախագծերը այդպես էլ մնացել են թղթի վրա^[3]։

Նեոդասական ճարտարապետները, ի հավելում ռուսական դասականության խորը ուսումնասիրության, հատուկ ուսումնասիրել են բնության հնագույն հուշարձանները և դրանց բեկման մեթոդները իտալական Վերածննդի ճարտարապետների աշխատանքում, մասնավորապես, ճարտարապետ Անդրեա Պալադիոն, որի տեսական տրակտատը «Չորս գիրք ճարտարապետության մասին» վճռորոշ դեր է խաղացել 18-րդ դարում Ռուսաստանում կլասիցիզմի ձևավորման գործում՝ առաջացնելով ոճական նոր ուղղություն՝ պալլադիանիզմ։ Պալլադիոյի ստեղծագործությունները կրկին գրավել էին նեոդասականների ուշադրությունը։ Ժոլտովսկու, Շչուկոյի, Ֆոմինի, Բելոգրուդի որոշ աշխատություններում նկատվել է հին ճարտարապետության պալլադյան մեկնաբանությունը։ Նոր պալլադիանիզմի բնորոշ օրինակներ էին 1910-ականների բազմաբնակարան շենքերը^[3]:

1909-1910 թվականներին, Պալադիոյի ժառանգության անկասկած ազդեցության տակ, ճարտարապետ Դմիտրի Մարկովը նախագծել է Մոսկվայի ճարտարապետական ընկերության շահութաբեր տունը: Բելոգրուդն ու Շչուկոն Սանկտ Պետերբուրգում երբեմն օգտագործել էին մեծ պալլադյան պատվեր՝ ուռճացնելով այն բազմահարկ շենքի չափերով։ Տիպիկ օրինակ է Բոլշոյ պողոտայում գտնվող բազմաբնակարան շենքի ճակատը, որը նախագծվել է Ա.Է. Բելոգրուդովը (1910-ական թվականներ)։ Բազմաբնակարան շենքի լավագույն օրինակները՝ ճակատի պալլադյան մեկնաբանությամբ, ներառում էին Մարկովյան տունը Կամեննոոստրովսկի պողոտայում, որը նախագծել է ճարտարապետ Վ.Ա.Շչուկոն^[3]: 1910-ական թվականների պալլադիանիզմի այլ վառ օրինակներ են՝ Ֆ. Լ. Մերտենսի (1911-1912 թվականներ, ճարտարապետ` Մ. Ս. Լյալևիչ) առևտրի տունը, Ռուսական առևտրաարդյունաբերական բանկի շենքը և Վավելբերգի տունը (ճարտարապետ` Մ. Մ. Պերետյատկովիչ), Տոլստոյի հրապարակի բազմաբնակարան շենքը (1913-1917 թվականներ, ճարտարապետ` Ա. Է. Բելոգրուդ)^[3]։

1910-ական թվականներին նոր շինարարություն է իրականացվել հիմնականում մայրաքաղաքում։ Մոսկվայում և այլ քաղաքներում քիչ շենքեր են կառուցվել։ Մոսկվայի նեոդասականության նշանավոր ներկայացուցիչներից են՝ Շչերբատովների տունը (1911-1913 թվականներ, ճարտարապետ` Ա. Ի. Թամանյան), Կիևյան կայարանը (1914-1917 թվականներ, ճարտարապետ` Ի. Ի. Ռերբերգ), գեղարվեստի թանգարանի շենքը (1898-1912 թվականներ, ճարտարապետ` Ռ. Ի. Կլեյն)։ Գավառներում նեոդասականության զարգացման առավել նշանակալից օրինակներն էին Ֆ. Գ. Վոլկովի անվան թատրոնը Յարոսլավլում (1911-1913 թվականներ, ճարտարապետ` Ն. Ա. Սպիրին), Կիևի մանկավարժական թանգարանը (1911-1913 թվականներ, ճարտարապետ` Պ. Ֆ. Ալյոշին)։

Պուշկինի թանգարանի գլխավոր շենքը (1898-1912 թվականներ)
Մարկովի բազմաբնակարան շենքը Կամեննոոստրովսկի պողոտայում, 65 (1909-1911 թվականներ)
Տարասովի տունը (1909-1912 թվականներ)
Բենուայի տունը (1911-1912 թվականներ)
Մերտենսի տունը (1911-1912 թվականներ)
Կիևի երկաթուղային կայարանը (1914-1918 թվականներ)
Մոսկվայի պետական մանկավարժական համալսարանի գլխավոր շենքը (1907-1912 թվականներ)

Հյուսիսային Եվրոպայի նեոդասականություն

Հյուսիսեվրոպական նեոդասականություն, ճարտարապետության ոճ, որը կարճ ժամանակով գոյություն է ունեցել Դանիայում, Շվեդիայում, Նորվեգիայում և Ֆինլանդիայում 1910-1930 թվականներին։ Շարժումը միջանկյալ է եղել ազգային ռոմանտիկ ոճի և ընդլայնվող մոդեռնիզմի միջև։ Հյուսիսեվրոպական նեոդասականությունը կարելի է բնութագրել որպես տեղական ժողովրդական սկանդինավյան մոտիվների և համաեվրոպական նեոդասականության սինթեզ։ Միևնույն ժամանակ, ոճն ունեցել է ժամանակակից մոդեռնիզմի ազդեցությունը՝ զանգվածային արտադրության և շինարարության ցածր գնի առումով, որը պայմանավորված է եղել Հյուսիսային Եվրոպայի երկրների բարգավաճման և ուրբանիզացիայի աճով: Այն ապահովել է ավելի սահուն անցում դեպի հետագա մոդեռնիզմ,որի շնորհիվ սկանդինավյան երկրներում կտրուկ խզում տեղի չի ունեցել նախորդ պատմական փորձի հետ։ Թեև սկանդինավյան նեոդասականությունը հիմնականում ավարտվել է մինչև 1930 թվականը, որոշ շենքեր շարունակվել են կառուցվել, օրինակ՝ Ստոկհոլմի ծովային թանգարանը։

Ոստիկանության շտաբը Կոպենհագենում (1918–1924 թվականներ)
Գյոթեբորգի արվեստի թանգարանը (1921-1923 թվականներ)
Ուսանողական կացարանը Օսլոյում (1923-1925 թվականներ)
Խորհրդարանի շենքը Հելսինկիում (1926–1931 թվականներ)
Ստոկհոլմի ծովային թանգարանը (1933-1936 թվականներ)

Խորհրդային նեոդասականություն

Հեղափոխությունից հետո իրենց ստեղծագործական գործունեությունը շարունակած մի շարք ռուս նեոդասական ճարտարապետներ (Ի. Վ. Ժոլտովսկի, Ի. Ա. Ֆոմին, Վ. Ա. Շչուկո, Ա. Վ. Շչուսև և այլք) եղել են խորհրդային նեոկլասիցիզմի հիմնադիրները, որն իր բնորոշ միութենական բնույթի, կերպարի ամբողջականության շնորհիվ կենտրոնական դեր է խաղացել ստալինյան ճարտարապետության մեջ։ Նեոդասական ոճի առաջին շենքերից մեկը Մոխովայի վրա գտնվող տունն էր, որը կառուցվել է Ի.Վ.Ժոլտովսկու նախագծի համաձայն` վերադառնալով Պալլադիոյի ոճին։ Նեոդասականությունը եղել է որոշիչ ոճ հետպատերազմյան շրջանում վերականգնվող քաղաքների պլանավորման և զարգացման մեջ, սակայն, Խրուշչովի նախաձեռնությամբ՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի և ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի 1955 թվականի նոյեմբերի 4-ի որոշման հրապարակումից հետո «Դիզայնի և շինարարության մեջ ավելորդությունների վերացման մասին» նեոդասականությունը գործնականում արգելվել էր որպես զարգացող ոճ^[4]։

Սմոլնիի պրոպիլեան (1923-1924 թվականներ)
Մոխովայի վրա գտնվող շենքը (1932-1934 թվականներ)
Ուկրաինայի կառավարության շենքը (1936-1938 թվականներ)
Բելառուսի Հանրապետության Նախագահի նստավայրը (1939-1947 թվականներ)

Արդի վիճակ

Մոդեռնիստական ճարտարապետության գերիշխանության շրջանում (մոտավորապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո մինչև 1980-ականների կեսերը) դադարից հետո նեոդասականությունը վերածնունդ է ապրել: Այս վերածնունդը կարելի է տեսնել Նոր ուրբանիզմի շարժման և հետմոդեռն ճարտարապետության մեջ դասականության տարրերի հեգնական ձևով օգտագործելու մեջ, հատկապես մոդեռնիզմի գերակայության լույսի ներքո: Մինչ ոմանք շարունակել էին հեգնանքով աշխատել դասականության հետ, որոշ ճարտարապետներ, օրինակ՝ Թոմաս Գորդոն Սմիթը, սկսել է լրջորեն դիտարկել դասականությունը: Չնայած որոշ դպրոցներ հետաքրքրություն են ցուցաբերել դասական ճարտարապետության նկատմամբ, ինչպիսին է Վիրջինիայի համալսարանը, ոչ մի դպրոց ամբողջությամբ նվիրված չի եղել դասական ճարտարապետությանը: 1990-ականների սկզբին Սմիթը և Դունկան Սթրոյքը սկսել են դասական ճարտարապետության ծրագիր Նոտր Դամի համալսարանում, որը հաջողությամբ շարունակվել է^[5]: Մայամիի համալսարանի, Էնդրյուսի համալսարանի, Ջադսոնի համալսարանի և Ուելսի արքայազնի շինարարական հասարակության ծրագրերը այս վերածննդից ի վեր ստեղծել են մի շարք նորդասական ճարտարապետներ: Այսօր շատ շենքեր կարելի է գտնել նեոդասական ոճով, քանի որ այս մասնագիտությամբ պատրաստված ճարտարապետների սերունդը ձևավորել է քաղաքաշինությունը:

21-րդ դարի առաջին տասնամյակից ի վեր ժամանակակից նեոդասական ճարտարապետությունը ընդհանուր առմամբ դասակարգվել է Նորդասական ճարտարապետության հովանու ներքո: Այն երբեմն անվանել են նաև նեոպատմականություն, ավանդապաշտություն կամ պարզապես նեոդասական ճարտարապետություն՝ որպես պատմական ոճ^[6]: Ճշմարիտ ավանդական ոճի ճարտարապետության համար, որը հավատարիմ է տարածաշրջանային ճարտարապետությանը, նյութերին և արհեստագործությանը, սովորաբար օգտագործվում է ավանդական ճարտարապետություն (կամ ժողովրդական լեզու) տերմինը: Դրիհաուզյան ճարտարապետական մրցանակ է, որը շնորհվում է նրանց, ովքեր զգալի ներդրում են ունեցել ավանդական կամ դասական ճարտարապետության ոլորտում 21-րդ դարում և տրվում է երկու անգամ ավելի բարձր մրցանակային ֆոնդով, քան մոդեռնիստական Պրիցկերի մրցանակը^[7]:

Ծանոթագրություններ

↑ Неоклассицизм / Броновицкая А. Ю. // Нанонаука — Николай Кавасила. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 405—408. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 22). — ISBN 978-5-85270-358-3.
↑ Бубнов Ю. Н. «Архитектура Н. Новгорода сер. XIX — нач. XX века». Окружной ресурсный центр Приволжского Федерального Округа. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-09-08-ին. Վերցված է 2019-11-16-ին.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Пилявский, Тиц, Ушаков, 2003
↑ «Постановление Центрального Комитета КПСС и Совета Министров СССР от 4 ноября 1955 года №1871 «Об устранении излишеств в проектировании и строительстве»». 1955-11-04. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-16-ին. Վերցված է 2011-08-01-ին.
↑ «Academics & Programs» (անգլերեն). University of Notre Dame // School of Architecture. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-07-ին. Վերցված է 2019-03-18-ին. «Twenty years ago the curriculum was reformed to focus on traditional and classical architecture and urbanism.»
↑ Diposkan oleh; Sebestyen, Gyula (2009-03-25). «Neo-classicist Architecture. Traditionalism. Historicism». http://arch-tour.blogspot.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-07-ին. Վերցված է 2019-03-18-ին. {{cite web}}: External link in |website= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ «The Richard H. Driehaus Prize at The University of Notre Dame» (անգլերեն). University of Notre Dame // School of Architecture. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-31-ին. Վերցված է 2019-03-18t-ին. «Together, the $200,000 Driehaus Prize and the $50,000 Reed Award represent the most significant recognition for classicism in the contemporary built environmen»

Գրականություն

Пилявский В. И., Тиц А. А., Ушаков Ю. С. История русской архитектуры: Учебник для вузов. — М.: Архитектура-С, 2003. — 512 с. — ISBN 5-274-01659

[1] Неоклассицизм / Броновицкая А. Ю. // Нанонаука — Николай Кавасила. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 405—408. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 22). — ISBN 978-5-85270-358-3.

[bubnov-2] Бубнов Ю. Н. «Архитектура Н. Новгорода сер. XIX — нач. XX века». Окружной ресурсный центр Приволжского Федерального Округа. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-09-08-ին. Վերցված է 2019-11-16-ին.

[Пилявский,_Тиц,_Ушаков—2003——-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Пилявский, Тиц, Ушаков, 2003

[4] «Постановление Центрального Комитета КПСС и Совета Министров СССР от 4 ноября 1955 года №1871 «Об устранении излишеств в проектировании и строительстве»». 1955-11-04. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-16-ին. Վերցված է 2011-08-01-ին.

[5] «Academics & Programs» (անգլերեն). University of Notre Dame // School of Architecture. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-07-ին. Վերցված է 2019-03-18-ին. «Twenty years ago the curriculum was reformed to focus on traditional and classical architecture and urbanism.»

[6] Diposkan oleh; Sebestyen, Gyula (2009-03-25). «Neo-classicist Architecture. Traditionalism. Historicism». http://arch-tour.blogspot.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-07-ին. Վերցված է 2019-03-18-ին. {{cite web}}: External link in |website= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[7] «The Richard H. Driehaus Prize at The University of Notre Dame» (անգլերեն). University of Notre Dame // School of Architecture. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-31-ին. Վերցված է 2019-03-18t-ին. «Together, the $200,000 Driehaus Prize and the $50,000 Reed Award represent the most significant recognition for classicism in the contemporary built environmen»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]