Jump to content

Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմ
Քաղաքացիական պատերազմ Խմբագրել Wikidata
Մասն էԱռաջին համաշխարհային պատերազմ, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ Խմբագրել Wikidata
Թեմայով վերաբերում էpro-independence movements in the Russian Civil War Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրՖինլանդիա, Ռուսական կայսրություն Խմբագրել Wikidata
Վարչատարածքային միավորՖինլանդիա Խմբագրել Wikidata
ՎայրՖինլանդիա Խմբագրել Wikidata
Սկսած27 հունվարի 1918 Խմբագրել Wikidata
Ավարտված15 մայիսի 1918 Խմբագրել Wikidata
ՀետևանքRump Parliament Խմբագրել Wikidata

Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմ (ֆիններեն՝ Suomen sisällissota), Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով Եվրոպայում առաջացած ազգային և սոցիալական անկարգությունների մաս: Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմը եղել է հետպատերազմյան Եվրոպայում բազմաթիվ ազգային և սոցիալական կոնֆլիկտներից մեկը: Այն տեղի է ունեցել 1918 թվականի հունվարի 27-ից մինչև մայիսի 15-ը: Պատերազմը վարել են «կարմիրները» (ֆին. punaiset, punikki), որոնք ներկայացրել են ռադիկալ ձախերին: Նրանք ղեկավարել են Ֆինլանդիայի ժողովրդական լիազորությունների խորհուրդը: «Սպիտակները» (ֆին. valkoiset) ներկայացրել են բուրժուա–դեմոկրատական ուժերին: Նրանք ղեկավարել են Ֆինլանդիայի սենատը: Կարմիրներին աջակցել է Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը: Սպիտակները ռազմական օգնություն ստացել են Գերմանական կայսրությունից: Նրանք նաև ոչ պաշտոնապես օգնություն են ստացել Շվեդիայից։ Պատերազմի ընթացքում Ֆինլանդիան գտնվել է սովի շեմին՝ հացի պակասի պատճառով։

Անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքացիական պատերազմն ունեցել է մի քանի անվանումներ, որոնք արտացոլել են տարբեր քաղաքական, սոցիալական և գաղափարական տեսակետներ այս հակամարտության վերաբերյալ՝ «ազատագրական պատերազմ», «դասակարգային պատերազմ», «կարմիր ապստամբություն», «գյուղացիական ապստամբություն», «քաղաքացիական պատերազմ», «հեղափոխություն», «ապստամբություն» և «եղբայրասպան պատերազմ»։

Քաղաքացիական պատերազմն ունեցել է մի քանի անվանումներ, որոնք արտացոլել են տարբեր քաղաքական, սոցիալական և գաղափարական տեսակետներ այս հակամարտության վերաբերյալ՝ «ազատագրական պատերազմ», «դասակարգային պատերազմ», «կարմիր ապստամբություն», «գյուղացիական ապստամբություն», «քաղաքացիական պատերազմ», «հեղափոխություն», «ապստամբություն», և «եղբայրասպան պատերազմ»։ Երբ առաջին անգամ նշվել է այս հակամարտությունը, Ֆինլանդիայի ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդն օգտագործել է «Հեղափոխություն» անվանումը: Կարմիրները օգտագործել են նաև «դասակարգային պատերազմ» և «ապստամբություն» տերմինները։ Բացի այդ, «Ազատության համար ճակատամարտ» արտահայտությունը հաճախ հանդիպել է մահախոսականներում և Կարմիր գվարդիայի գերեզմանների վրա: «Քաղաքացիական պատերազմ» արտահայտությունը պատերազմի ժամանակ լայնորեն կիրառվել է երկու կողմերի կողմից։ Սպիտակներն օգտագործել են «կարմիր ապստամբություն» և «ապստամբություն» տերմինները: Պատերազմի ավարտին այն նկարագրելիս սկսել են ընդգծել Ռուսաստանի և նրա կողմից աջակցվող կարմիրների դեմ մղվող ազատամարտի ազգային բնավորությունը։ Ներկայումս պատմական հետազոտությունները հիմնականում օգտագործում են «ներքին պատերազմ» տերմինը (ֆիններեն՝ sisälissota), որը չեզոք է և ենթադրում է նաև այլ պետությունների մասնակցություն։

Նախապատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սննդի վիճակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆինլանդիայի գյուղատնտեսության մեծ մասը եղել է անասնապահությունը, ուստի երկիրը իր հացահատիկի 60%-ը ներմուծել է արտասահմանից, հիմնականում՝ Գերմանիայից։ Ֆինլանդիան ժամանակ չի ունեցել հացահատիկի սեփական արտադրություն հիմնելու համար։ Պարենային իրադրությունը վատթարացել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկման հետ մեկտեղ, ներմուծումը հնարավոր է դարձել միայն Ռուսաստանից, սակայն ռուսական երկաթուղիները սահմանել են ավելի մեծ առաջնահերթություն ռազմական բեռների համար։ Սննդի խնդրի լուծման միակ ճանապարհը մնացել է սպառման վերահսկողությունն ու կարգավորումը։ 1917 թվականի փետրվարին Ֆինլանդիայում ներմուծվել են քարտեր, ստեղծվել են տեղական սննդի կոմիտեներ՝ փորձելով կանխել գների բարձրացումը։

Դեռևս 1917 թվականի հուլիսի 27-ին Վայնյո Տանները և Վայնյո Վուոլիյոկին համաձայնություն են կնքել Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարության հետ մինչև հոկտեմբեր 62,000 տոննա հացահատիկ մատակարարելու մասին։ Նմանատիպ գործարքներ են կնքվել նաև ԱՄՆ-ի հետ։ Քանի որ հացահատիկի մատակարարումները անորոշ են եղել, մայիսի 16-ին խորհրդարանը հաստատել է Պարենի օրենքը, որը դարձել է Ֆինլանդիայի պարենային քաղաքականության հիմքը մինչև 1920 թվականը: Օրենքը խախտել է սեփականության անձեռնմխելիությունը և ազատ առևտուրը, իսկ կառավարությանը իրավունք է տվել բռնագրավել սննդամթերքը և գներ սահմանել[1]։

1917 թվականի հունիսի 5-ին սկսվել է հացահատիկի ավելցուկային պաշարների հարկադիր զավթումները, որոնք պետք է վաճառվեին պետությանը։ Առգրավված հացահատիկը հանձնվել է պարենային կոմիտեներին։ 1917 թվականի ամռանը դա ազդել է բնակչության մինչև 50%-ի վրա, 1918 թվականին՝ ավելի քան 60%-ի վրա։ Սեպտեմբերին պահեստների ստուգումը ցույց է տվել, որ ձմռանը դիմանալու համար բավարար պաշարներ չկան։ ԱՄՆ-ից հացահատիկի մատակարարումների հույսերը չեն արդարացել պատերազմի պատճառով։ Գերմանիան նույնպես սուզանավային պատերազմ է մղել Անտանտի հետ և խորտակել ծովային տրանսպորտը։

Դեկտեմբերին սկսել է աշխատել նոր կազմակերպություն՝ սննդի բաժինը՝ Վ. Լավոնիուսի գլխավորությամբ։ Այն մշակել է սննդի խնդիրը լուծելու ծրագիր, սակայն 1918 թվականի հունվարի 22-ին վարչության անդամները հրաժարականի դիմում են ներկայացրել Սենատին, քանի որ կառավարության կողմից չեն տեսել անհրաժեշտ աջակցությունը: Խնդրանքը մնացել է չքննարկված։ Տեղի է ունեցել պետական հեղաշրջում։

Քաղաքացիական պատերազմի բռնկումով սպիտակներն ու կարմիրները ստիպված են եղել ինքնուրույն լուծել սննդի խնդիրը։ Կարմիրները ստիպված են եղել սկսել սննդամթերք մատակարարել մեծ քաղաքներին։ Տեղական արտադրողների հետ վատ հարաբերությունների պատճառով նրանք հացահատիկը ստացել են Ռուսաստանից: Երկու կողմերն էլ ստիպված եղել նվազեցնել ալյուրի չափաբաժինները[2]: Մարտի 30-ին Հելսինկի է ժամանել սիբիրյան ցորենով գնացք, որը համաձայնեցրել է Տոկոյը։ Մայրաքաղաքում հացահատիկի վիճակը դարձել է անելանելի, սակայն գնացքի ժամանումը միայն տեղական նշանակություն է ունեցել։

Սպիտակների սննդի մատակարարումն ավելի լավ էր կազմակերպված, տեղական կոմիտեները դեռևս պատասխանատու էին խաղաղ բնակչությանը մատակարարելու համար: Նրանք սնունդ էին ստանում Դանիայից, Գերմանիայից, Շվեդիայից, բայց դա նույնպես բավարար չէր։

Մատակարարումը շարունակել է վատթարանալ պատերազմից հետո, երբ արտադրության փոքր աճերը չեն կարողացել փոխհատուցել զգալիորեն աճող պահանջարկը: Ծանր իրավիճակ է եղել 1918 թվականի ամռանը, երբ պարենամթերքի բոլոր պաշարները վերջացել են, իսկ արտասահմանից նորերը չեն եկել։ Ամենավատ իրավիճակը եղել է գերեվարված Կարմիր գվարդիայի ճամբարներում։ Սննդի պակասը վերացել է միայն 1919 թվականի գարնանը։ Եկել է ամերիկյան ցորենը և քաղաքների մատակարարումն ավելի է հեշտացել։ Իշխանությունները կարողացել են հրաժարվել ավելցուկների բռնագրավումից։ 1919 թվականին դադարեցվել է տեղական արտադրողներից ստացված սննդի բաշխումը, իսկ 1921-ին ներմուծվել է սննդամթերք։

Դիմակայության սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը որոշելը դժվար է եղել: «Կարմիրները» համարել են, որ հեղափոխությունը սկսվել է 1918 թվականի հունվարի 27-ին՝ ժամը 23:00-ին, իսկ «սպիտակները»՝ հունվարի 28-ին՝ ժամը 03:00-ին: Սակայն դա ևս պայմանական է, քանի որ ռազմական գործողություններն արդեն որոշ վայրերում սկսված են եղել դեռ հունվարից առաջ:

Դրա պատճառն այն էր, որ ոչ մի կողմ ամբողջությամբ չի վերահսկվել։ Օրինակ՝ հայտնի է Տերիոկիի մոտ տեղի ունեցած խոշոր մարտերը: 1918 թվականի հունվարի 15-ին այնտեղ է հասել Պետրոգրադի Սեստորեցկի զենքի գործարանի Կարմիր գվարդիայի ջոկատը, որը Ֆինլանդիայում վարել է մարտական գործողություններ մինչև մարտի սկիզբ[3]: Չնայած՝ ապստամբության ծրագիրը պատրաստվել էր Ֆինլանդիայի աշխատավորների գործադիր կոմիտեի կողմից, որը ձևավորվել էր ՖՍԴԿ խորհրդի նիստում, հեղափոխական ապստամբությունը սկսվել է առանց սոցիալ-դեմոկրատիայի ղեկավարության սպասելու: Այն սկսվել է Հելսինկիի պրոլետարիատի ուժերով:

Հեղափոխության մեկնարկի ազդանշանը դարձել է կարմիր դրոշը, որը բարձրացվել է Հելսինկիում 1918 թվականի հունվարի 27-ի երեկոյան[4]՝Ժողովրդական տան աշտարակի վրա: Ըստ այլ աղբյուրների՝ դա եղել է «կարմիր լույս», որը վառվել է 1918 թվականի հունվարի 26-ի երեկոյան «աշխատավորների տան» վրա:

Ֆինլանդիայում Ժողովրդական տները նման են եղել նմանատիպ հաստատություններին այլ սկանդինավյան երկրներում: Դրանք գտնվում էին Ֆինլանդիայի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության (ՖՍԴԿ) վերահսկողության տակ և իրականացնում էին կրթական, լուսավորչական և մշակութային գործունեություն «աշխատավոր բնակչության» շրջանում:

1918 թվականի հունվարի 29-ին «Աշխատավոր» (ֆին. Työmies)[5][6] թերթում հրապարակվել է հայտարարություն, որը ներկայացրել է հեղափոխության ծրագիրը։ Այն հայտարարվել է որպես սոցիալիստական, սակայն իրականում ունեցել է բուրժուադեմոկրատական բնույթ: Գործնականում, աշխատավորների նախաձեռնությամբ, սկսվել է նախկին պետական հաստատությունների վերացումը։ Երկաթուղիներում, գործարաններում և այլ վայրերում հաստատվել է աշխատավորական վերահսկողություն:

1918 թվականի փետրվարի 14-ին ստեղծվել է Ֆինլանդիայի Աշխատավորների Գերագույն խորհուրդը (կամ Կենտրոնական Աշխատավորական խորհուրդ[6], ֆին. Työväen pääneuvosto)՝ կատարողական իշխանության վերահսկողությունն իրականացնելու համար: Այն բաղկացած է եղել 40 ժողովրդական պատգամավորներից[7]։

Աշխատավորների Գերագույն խորհրդի նախագահը Վալֆրիդ Պերտտիլան էր: Խորհրդի կազմում ընդգրկված են եղել հետևյալ անդամները՝

  • 15 հոգի՝ Ֆինլանդիայի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունից (ՖՍԴԿ),
  • 10 հոգի՝ արհմիություններից,
  • 10 հոգի՝ Կարմիր գվարդիայից,
  • 5 հոգի՝ Հելսինկիի աշխատավորների միությունից:

Այս հեղափոխական մեծ ալիքը ստիպել է Ժողովրդական լիազորությունների խորհրդին իրականացնել ավելի վճռական քաղաքականություն: Դրա ընթացքում վերահսկողություն է հաստատվել մասնավոր բանկերի նկատմամբ, փակվել է հակահեղափոխական մամուլը, ստեղծվել է Գերագույն հեղափոխական դատարան: Գործարանների աշխատավորական խորհուրդները դարձել են պրոլետարիատի դիկտատուրայի մարմիններ:

Աշխատողների գործադիր կոմիտեն հրամայել է ձերբակալել 46 մարդու, սակայն նրանց բերման ենթարկելու գործողությունը չի հաջողվել․ բոլոր սենատորները փախել են[8]։ Կարմիրները իշխանության են եկել այլ հարավային քաղաքներում[9]։ Հունվարի 28-ին ստեղծվել է Ֆինլանդիայի հեղափոխական ժողովրդական լիազորությունների խորհուրդը (ֆիններեն՝ Suomen kansanvaltuuskunta), որի ղեկավարը եղել է Կուլլերվո Մանները[10]։

1918 թվականի պատերազմը «երկաթուղային» պատերազմ է եղել, քանի որ երկաթուղիները դարձել են զորքերի տեղաշարժի ամենակարևոր ուղիները: Կողմերը կռվել են հիմնական երկաթուղային հանգույցների համար, ինչպիսիք են Հաապամյակին, Տամպերեն, Կուվոլան և Վիբորգը: Սպիտակներն ու կարմիրները ունեցել են 50-90 հազար զինվոր: Կարմիր գվարդիայի զորքերը հիմնականում հավաքվել են կամավորներից․ սպիտակ կողմում եղել է ընդամենը 11,000–15,000 կամավոր: Երկու կողմից կամովին զորքեր մտնողների հիմնական դրդապատճառները եղել են և՛ նյութական (վարձատրություն), և՛ գաղափարական պատճառները, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի ազդեցությունն ու հարկադրանքը։ Կարմիրների առանձնահատուկ առանձնահատկությունը եղել են կանանց ջոկատները, որոնք ստեղծվել են հիմնականում արդյունաբերական կենտրոններում։ Դրանց ընդհանուր թիվը կազմել է մոտ 2000 մարդ։ Երկու կողմերի երկրորդ հատկանիշը անչափահասների, հիմնականում 15-17 տարեկանների մասնակցությունն է եղել, որոնց թվում կարմիրներն ունեցել են նաև աղջիկներ։ Սպիտակ բանակի ողնաշարը եղել են գյուղացիներն ու մտավորականներն, որոնք կռվել են առաջին հերթին բանվորների և գյուղական աղքատների դեմ։

Սպիտակ Ֆինլանդիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆինլանդական հանրապետության կառավարությունը ապստամբ մայրաքաղաքից տեղափոխվել է Վաասա՝ հետագայում ստանալով «Վաասայի սենատ» անվանումը: Հունվարի 26-ին սենատը որոշում է կայացրել երեք սենատոր ուղարկել Վաասա: Ա. Ֆրեյը, Է. Յու. Պեխկոնենը և Հ. Ռենվալը նույն երեկոյան մեկնել են և հունվարի 28-ին հասել են Վաասա: Նույն օրը Մաններինգեյմը նշանակվել է գլխավոր հրամանատար[11]։

1918 թվականի փետրվարի 1-ին սենատը հրապարակել է կառավարության ղեկավարությամբ ապստամբներին դիմակայելու կոչ, որն ուղղված է եղել քաղաքացիներին: Կոչում նշվել է նաև Մաններինգեյմին տրամադրված լիազորությունների մասին, ինչպես նաև այն, որ կառավարության զորքերի դեմ զինված դիմադրությունը կհամարվի հայրենադավություն[11][12]։

Հետագայում Վաասայի սենատի կազմում ընդգրկվել են Պեր Սվինհուվուդը և Յ. Կաստրենը (J. Castrén)[9]։ Սենատի նախագահ Պեր Սվինհուվուդը փորձել է գնալ Վաասա Ռուսաստանի նավատորմի ինքնաթիռով, սակայն ֆին օդաչուն չի կարողացել կառավարել ինքնաթիռը: Արդյունքում, Սվինհուվուդը ստիպված է եղել նախ հասնել Ռևել սառցահատ «Տարմո»-ով, ապա Գերմանիայի և Շվեդիայի միջոցով՝ Հյուսիսային Ֆինլանդիա:

Սենատորների և բուրժուական քաղաքական գործիչների մի մասը, այդ թվում՝ Կաարլո Յուոհո Ստոլբերգը, Լաուրի Ինգմանը և Կյոստի Կալլիոն, մնացել են Հելսինկիում, մինչև գերմանացիների ժամանումը[9]։ Վաասայում Սենատի աշխատանքին մասնակցում էր ընդամենը 6 սենատոր

Այս իրադարձությունների հետ միաժամանակ Մաննարհեյմը կազմակերպել է նրա կողմից վաղուց պլանավորված զինաթափումը։

Այնուամենայնիվ, 1918 թվականի սկզբին խորհրդային կառավարությունը հրաման է տվել ռուսական զինվորական կայազորներին, որոնք գտնվել են արդեն անկախ Ֆինլանդիայում, պահպանել նեյտրալիտետ: Չնայած դրան՝ ռուսական հրամանատարությունը Պոխյանմայում գործողություն է իրականացրել Ֆինլանդիայի Պաշտպանության պահեստազորի հետ սերտ համագործակցությամբ: Նիկոլայ Պոդգուրսկին գլխավորել է Բոտնիկոսծովի ափի պաշտպանությունը: Դրա շնորհիվ 1918 թվականների հունվարի 29-ից 31-ը Հյուսիսում ռուսական զորքերի զինաթափումը հեշտ է անցել։ Ռուսաստանի տեղական կոմիտեները Ֆինլանդիայում հաղորդել են Ֆինլանդիայի Սենատին, որ «դեմոբիլիզացիայի ծրագիրը» հաջողությամբ առաջ է շարժվել: Պոդգուրսկին անձամբ օգնել է գեներալ Մաննարհեյմին՝ Վաասայի կայազորի զինաթափմանը[13]։

Մաններհայմը կազմակերպել է վճարումներ ռուս սպաներին, նրանց բնակեցումը, ինչպես նաև քաղաքում ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը: Երկրի հյուսիսում գտնվող ռուսական կայազորները գրեթե դիմադրություն ցույց չեն տվել։ Զինաթափված զինվորականների մեծ մասը կարողացել է գնալ տուն, իսկ ինքնապաշտպանական ջոկատները (Ֆինլանդիայի անվտանգության կորպուս) կարողացել են զենք ձեռք բերել: Սենատը, բացի հուսալի թիկունքից, ունեցել է իր զինված բանակը, որի թիվը կազմել է մոտ 70,000 մարդ: Դրա հիմքը եղել են ինքնապաշտպանական ջոկատները (պահակային ջոկատներ)․ նրանք, ըստ էության, աշխարհազորայիններ են եղել, և նրանց ռազմական կիրառումը եղել է խնդրահարույց ՝ պատրաստվածության պակասի և կադրային հրամանատարական կազմի բացակայության պատճառով: Արդյունքում Մանհերհայմը ապահովագրվել է՝ 1918 թվականի փետրվարի 18-ին։ 1918-ի փետրվարի 25-ին Ֆինլանդիայի ռեյնջերների գումարտակի հիմնական մասը, որը կռվել է գերմանական կողմում, վերադարձել է Բալթյան երկրներից, և Սպիտակ բանակը վերջապես ստացել է բավականաչափ պատրաստված հրամանատարներ և ռազմական հրահանգիչներ՝ մինչև 1300 մարդ[14]։ Բանակը հիմնականում բաղկացած է եղել միանձնյա գյուղացիներից, ինչպես նաև պաշտոնյաներից և այլ քաղաքացիական անձանցից: Սպիտակները օգնություն են ստացել նաև Շվեդիայից և Գերմանիայից: Փետրվարի սկզբին Շվեդիայից ժամանել է 84 սպաներից բաղկացած խումբ, որոնք կազմել են ֆիննական բանակի շտաբը, պլանավորել են գործողությունները և կազմակերպել՝ կապը:

«Սպիտակների կողմից գրավված «կարմիրների» զրահապատ գնացքը

Սենատի հիմնական նպատակը եղել է վերականգնել օրինական իշխանությունը երկրի հարավում: Հաղթանակից հետո նրանց պլանը ներառել է պետության իշխանության և անկախության ապահովում Ռուսաստանի ազդեցությունից: Սոցիալիստները, իհարկե, դեմ են եղել մոնարխիային և գերմանական միջամտությանը, հատկապես պատերազմի սկզբում: Մանհերհայմը, որը լավ տեղյակ է եղել կարմիր բանակի և կարմիր գվարդիացիների վատ վիճակից, քննադատորեն է գնահատել գերմանական աջակցության անհրաժեշտությունը:

Կարմիր Ֆինլանդիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբությունը և Կարմիր գվարդիան ղեկավարել է հեղափոխական կառավարությունը՝ Ֆինլանդիայի ժողովրդական ներկայացուցիչների խորհուրդը[15][16]։ Մեկ ամիս անց Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչել է նոր կառավարությունը. 1918 թվականի մարտի 1-ին կնքվել է միակ միջազգային պայմանագիրը, որում Ֆինլանդիայի նկատմամբ օգտագործվել է Ֆինլանդիայի Սոցիալիստական Բանվորական Հանրապետություն անվանումը[17]: Ռուսաստանի մեկ այլ ուղերձում օգտագործվել է «Ֆինլանդիայի սոցիալիստական կառավարություն» անվանումը[18]։ Բուն Ֆինլանդիայում այս անունները չեն օգտագործել ո՛չ «սպիտակները», ո՛չ «կարմիրները»[19]:

Ժողովրդական ներկայացուցիչների խորհուրդը բախվել է լուրջ խնդիրների, որոնցից գլխավորը եղել է դիվերսիան։ Կառավարության աշխատակազմի միայն մի փոքր մասն է շարունակել աշխատանքը, մեծամասնությունը հայտարարել է գործադուլ, ինչի արդյունքում կարմիրները կորցրել են վերահսկողությունը ֆինանսների և սննդի նկատմամբ։ Բացի այդ՝ Խորհրդի ղեկավարները չեն ունեցել կառավարական փորձ։ Որոշ պաշտոնյաներ նույնիսկ համագործակցել են սպիտակամորթների հետ, օրինակ՝ երկաթուղային վարչությունն ունեցել է գաղտնի հեռագիր[9], որի օգնությամբ տեղեկատվությունը փոխանցվել է ճակատային գծով։ Կարմիրի կողմից վերահսկվող տարածքում, այդ թվում՝ Հելսինկիում, գործել են սպիտակ ընդհատակյա խմբեր՝ մասնավորապես Էլմո Քայլայի գլխավորությամբ։ Որոշ հետազոտողներ կարծել են, որ կարմիրների կիրառած ահաբեկչությունը շրջվել է նրանց դեմ. նրանք սկսել են կորցնել բնակչության մեծամասնության վստահությունը[9]:

Տամպերեում կրած պարտությունն ու Հանկոյում գերմանացու վայրէջքի մասին լուրը փչացրել են կարմիրների պլանները։ 1918 թվականի ապրիլի 6-ին Ժողովրդական ներկայացուցիչների խորհուրդը Հելսինկիում անցկացրել է իր վերջին նիստը և որոշել է աստիճանաբար նահանջել Վիբորգ։ Զորքերը փորձել են կռվել մինչև վերջ, բայց դա հանգեցրել է միայն զոհերի[9]։

Ռուսական զորքերը Ֆինլանդիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսական բանակի փլուզման և պատերազմական հոգնածության պատճառով ռուս զինվորների մասնակցությունը ճակատների մարտերին, բացառությամբ Կարելյան Իսթմուսի, աննշան է եղել: Հին ցարական բանակի հզորությունը Ֆինլանդիայում 1917 թվականի աշնանը կազմել է մոտ 100 հազար մարդ։ 1917-ի նոյեմբեր-դեկտեմբերից սկսած նրանց թիվը սկսել է նվազել թե՛ վերախմբավորման ու զորացրման, թե՛ կարգապահության անկման ու դասալքության աճի պատճառով։

Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմի սկզբին՝ 1918 թվականի հունվարի 27-ին, եղել է 60-80 հազար ռուս զինվոր, որոնց ճնշող մեծամասնությունը բարոյալքված ու անգործունակ է եղել Առաջին համաշխարհային պատերազմի և բոլշևիկյան երկարատև հակապատերազմական քարոզչության հետևանքով։

1918 թվականի մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկի խաղաղության պայմանագրի ուժի մեջ մտնելուց անմիջապես հետո, Ֆինլանդիայում մնացել են ընդամենը մոտ 30 հազար ռուս զինվոր, որոնց մեծ մասը չի ցանկացել կռվել։ 1918 թվականի մարտի վերջին հին բանակի հիմնական մասը դուրս է բերվել Ֆինլանդիայից։

Մոտ 7-ից 10 հազար ռուս զինվորներ մասնակցել են մարտական գործողություններին՝ ակտիվորեն աշխատելով Ֆինլանդիայի Կարմիր գվարդիայի հետ։ Ռուս զինվորները, որոնք մասնակցել են Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմին, հիմնականում բաժանվել են երկու խմբի. առաջինը՝ նրանք, որոնք գտնվել են Ֆինլանդիայում, և երկրորդը՝ Պետրոգրադից (Սանկտ Պետերբուրգից) ժամանած Կարմիր գվարդիայի անդամները, որոնք աջակցել են ֆիննական Կարմիր գվարդիային[20][21]։ Ռուսաստանի կողմից Ֆինլանդիա մեծ զորքեր չեն ուղարկվել, քանի որ Ռուսաստանում սկսվել էր քաղաքացիական պատերազմ և հեղափոխություն։ Սակայն որոշ ռուս զինվորներ, հիմնականում Կարմիր գվարդիայի անդամներ, օգնություն են ցուցաբերել Ֆինլանդիայի Կարմիր գվարդիային։ Մարտի 30-ին նԳերմանիայի ԱԳՆ-ն բոլշևիկներին՝ տեղեկացրել է, որ Ֆինլանդիայից ստացված տեղեկատվության համաձայն՝ «Պետրոգրադից կարմիր գվարդիականները մեծ խմբերով գնացել են այնտեղ»։ Գրության մեջ նշվել է բողոք և սպառնալիք, որ եթե խորհրդային կառավարությունը չկատարի համաձայնագրի պայմանները և չհանի իր Կարմիր գվարդիան Ֆինլանդիայից, ապա ձեռնարկվելու են համապատասխան միջոցներ։ Գերմանիայի ճնշման ներքո Լենինը 1918 թվականի ապրիլի 1-ին արգելել է զինվորների պաշտոնական ուղարկումը Ֆինլանդիայի ժողովրդական ներկայացուցիչների խորհրդին օգնելու համար[22]։

Մոտ 1,000-4,000 ռուս զինվորներ մասնակցել են մարտերին, կազմելով փոքր խմբեր (100-1,000 մարդ)։ 1918 թվականի վերջերին որոշ ռուս սպաներ, այդ թվում՝ Միխայիլ Սվեչնիկովը և Ի. Երեմևը, ղեկավարել են կարմիր գվարդիացիների գործողությունները Ֆինլանդիայում։ Ռուս զինվորների և ֆիննական կարմիր գվարդիայի անդամների համատեղ աշխատանքը բարդացել էր լեզվաբառարանի և փոխադարձ անվստահության պատճառով: 1918 թվականի փետրվարի 18-ից՝ Գերմանիայի և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև մարտերի վերսկսվելուց հետո, ռուս զինվորների մասնակցությունը պատերազմին նվազել է։ Նախկին ռուսական բանակը կամ լուծարվել է, կամ տեղափոխվել է Պետրոգրադի պաշտպանություն։ Դրա արդյունքում խորհրդային աջակցությունը ֆիննական կարմիրներին սահմանափակվել է միայն զինամթերքի մատակարարմամբ։

Խորհրդային ռուս զինվորականների ռազմական գործունեությունը շարունակվել է մինչև քաղաքացիական պատերազմի ավարտը Կարելյան Իսթմուսում, սակայն նրանց հիմնական խնդիրը եղել է Պետրոգրադի պաշտպանությունը։ Ռուս զինվորների մեծ մասը դուրս է բերվել Ֆինլանդիայի այլ շրջաններից[23]։

1918 թվականի մայիսի 11-ին Հելսինկիում մնացած Ռուսաստանի մոտ 2100 նախկին քաղաքացիները վտարվել են քաղաքից։ Սա եղել է Գերմանիայի պահանջներից մեկը ( Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրի VI հոդված)[24]։ Ոմանք ինքնակամ հեռացել են, մյուսներին ոստիկանությունը ստիպված է եղել նավեր տեղափոխել։ Նրանց մեջ եղել են և՛ քաղաքացիներ, և՛ զինվորականներ. զինվորականների մեջ հատկապես շատ են եղել նրանք, որոնք չեն ցանկացել գնալ Խորհրդային Ռուսաստան[25][25]։

Փոխանակում Տամպերեում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փետրվարի վերջին կարմիր հարձակման փորձը ձախողվել է, և նախաձեռնությունն անցել է սպիտակներին։ 1918 թվականի մարտի 15-ին հարձակում է սկսվել դեպի հարավ՝ Կարմիր պաշտպանության կարևորագույն կենտրոնի՝ Տամպերեի ուղղությամբ։ Ռազմական գործողությունները սկսվել են քաղաքի հյուսիս-արևելքում՝ Լանգեմյակում և զարգացել Վիիպուլա-Կյուրոսկոսկի-Սուոդեննիեմի գծի երկայնքով: Քաղաքը շրջապատված է եղել մարտի 24-ին Լեմպյաալլայի ճակատամարտից և մարտի 26-ին Սիուրոյի գրավումից հետո, ինչը նշանակալի դեր է խաղացել մարտերի զարգացման մեջ։ Տամպերեի ճակատամարտը դարձել է ամենամեծն ու ամենադաժանը ոչ միայն Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, այլև Սկանդինավիայի պատմության ընթացքում: Դրան մասնակցել է 16.000 մարդ սպիտակների կողմից, 14.000՝ կարմիրների։

Սպիտակ հրամանատարությունն իր լավագույն զորքերը ուղարկել է Տամպերե, ներառյալ նոր Յագերի հրամանատարները: Մարտի 28-ին, Կալեվանկանգասի գերեզմանատան ճակատամարտում որոշ սպիտակամորթ ստորաբաժանումներ կորցրել են իրենց անձնակազմի 50%-ը: Սպանվել է 50 ռեյնջեր։ Շվեդ կամավորների բրիգադը կորցրել է անձնակազմի 10%-ը, 50-ը վիրավորվել են։ Սպանվել է շվեդական 2-րդ գումարտակի հրամանատար Ֆոլկե Բեննիչ-Բյորկմանը։ Շվեդներին պարտությունից փրկել է ֆիննական ռեյնջերների 2-րդ գնդի գրոհը՝ մայոր Գաբրիել ֆոն Բոնսդորֆի հրամանատարությամբ։ Վճռական հարձակումը Տամպերեի կենտրոնի վրա սկսվել է ապրիլի 3-ի գիշերը՝ ուղեկցվելով հրետանային հզոր աջակցությամբ։ Քաղաքը գրավվել է ապրիլի 6-ին։ Միևնույն ժամանակ Ուայթը Կարելյան Իթմուսի վրա Ռաուտուում հասել է կարևոր հաղթանակի։

Գերմանական զորքերը և մարտերը Հարավային Ֆինլանդիայի համար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատերազմի ընթացքում զորքերի առաջխաղացում

1918 թվականի մարտի 5-ին գերմանական նավատորմը ժամանել է Ալանդյան կղզիներ, իսկ մայիսի վերջին գերմանական զորքերը աստիճանաբար փոխարինվել են շվեդական զորքերով, որոնք կղզիներում վայրէջք են կատարել փետրվարին[26]։ 1918 թվականի ապրիլի 3-ին Հանկոյում գերմանացիները ազատորեն վայրէջք են կատարել 9,5 հազարանոց Բալթյան կորպուսին՝ գեներալ Ռյուդիգեր ֆոն դեր Գոլցի հրամանատարությամբ և տեղափոխվել Հելսինկի։ Այս քայլը վճռական նշանակություն է ունեցել Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմում, քանի որ գերմանական զորքերի գալը ավելացրել է սպիտակների ուժերը և նպաստել նրանց հաղթանակին։

Ապրիլի 7-ին Ռևելից ժամանած Օտտո ֆոն Բրանդշտեյնի 2,5 հազարանոց գերմանացի զինվորականների ջոկատը վայրէջք է կատարել Լովիսայում ՝ ավելի բարդացնելով Կարմիրների դիրքերը։ Ընդհանուր առմամբ Ֆինլանդիայում եղել են գերմանական բանակի 14-15 հազար զինվոր։

Ղեկավարության փախուստից հետո տեղի Կարմիր գվարդիան ստանձնել է Հելսինկիի պաշտպանությունը: Քաղաքում եղել են ևս երկու ռազմական ուժեր՝ նավահանգստում տեղակայված են եղել ռուսական խորհրդային նավատորմի ռազմանավեր, իսկ Սվեաբորգ ամրոցում եղել է հրետանի։ Բայց ֆիննական կարմիրները նրանցից ոչ մի օգնություն չեն ստացել․ նավերը լքել են քաղաքը գերմանացիների հետ պայմանավորվածության հիման վրա, իսկ հրետանին մնացել է առանց կողպեքների։ Գերմանական զորքերի մարտունակությունն անհամեմատ ավելի բարձր է եղել, քան թշնամունը։ Գերմանիան նույնիսկ որևէ հայտարարություն չի արել Կարմիր Ֆինլանդիայի դեմ ռազմական գործողություններ սկսելու մասին, քանի որ կարմիրներին համարել է գերմանական ծրագրերի ճանապարհին կանգնած անգործունակ և թույլ ապստամբներ:

Ապրիլի 12-13-ին գերմանական զորքերը հեշտությամբ գրավել են Հելսինկին և ապրիլի 14-ին անցկացրել են շքերթ՝ քաղաքը հանձնելով Ֆինլանդիայի Սենատի ներկայացուցիչներին:

Ապրիլի 19-ին Լովիսայից բրիգադը գրավել է Լահտին, դադարեցրել է կապը արևմտյան և արևելյան կարմիր խմբերի միջև:

Ապրիլի 26-ի գիշերը Ֆինլանդիայի Կարմիր կառավարությունը ծովով փախել է Վիբորգից Պետրոգրադ։ Ֆինլանդիայում քաղաքացիական պատերազմը փաստացի ավարտվել էր[27]։ Քաղաքացիական պատերազմն ավարտվել է 1918 թվականի մայիսի 15-ին Ֆորտ Էնոյի գրավմամբ։ Այն պաշտպանել են նաև լատվիացի հրացանակիրները[28]։

Խորհրդանշական ավարտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1918 թվականի մայիսի 16-ին Հելսինկիում տեղի է ունեցել Հաղթանակի շքերթ, որը հանդիսավոր երթով անցել է քաղաքի կենտրոնական փողոցներով։ Շքերթին մասնակցել են հետևակային գնդերի ներկայացուցիչները, հրետանավորները, որսորդները, սակրավորները և շվեդական բրիգադի կամավորները։ Շքերթի ամենակարևոր մասնակիցներից մեկը Նյուլանդական դրագունական գնդի հեծելազորային ջոկատն է եղել, որը ղեկավարել է Ֆինլանդիայի երիտասարդ ազգային բանակի գլխավոր հրամանատար գեներալ Մանհերհայմը։ 17-ամյա Ուրհո Կեկկոնենը, ով մասնակցել է 1918 թվականի հաղթանակի շքերթին և կռվել Կայաանիի պարտիզանական գնդում, ունեցել է կարևոր նշանակություն։ Կեկկոնենը, լինելով դեռ պատանի, ցույց է տվել, որ պատրաստ է պայքարել իր երկրի ապագայի համար։

Հաղթող կողմը հիշատակել է քաղաքացիական պատերազմի ելքը՝ տեղադրելով Ազատության արձանը Տամպերեում[29]:

Ռուսական կայսրության մնացած մասում, ի տարբերություն Ֆինլանդիայի՝ 1918 թվականին, քաղաքացիական պատերազմը ոչ թե ավարտվել է, այլ սկսվել։

Շվեդիայի երկակի դեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փետրվարի 22-ին Ստոկհոլմում ֆիննական գյուղացիների պատվիրակությունը դիմել է Շվեդիայի թագավոր Գուստավ V-ին՝ օգնություն խնդրելով՝ հին ավանդույթի համաձայն։ Թագավորը, չնայած Շվեդիայի չեզոքությանը, հրաժարվել է պաշտոնապես աջակցել ռազմականորեն, բայց խոստաել է կամավորների աջակցություն։ Նույն օրը Շվեդիայում քննարկվել է Ալանդյան կղզիների գրավման հարցը[30]։ Սկզբում սպիտակ կողմին օգնություն ցուցաբերել են 84 շվեդ կամավոր սպաներ։ Ավելի ուշ՝ Շվեդիայի կառավարական զորքերի կազմում 400 հոգուց բաղկացած ջոկատ է մեկնել՝ Յալմար Ֆրիսելի հրամանատարությամբ։ Ջոկատը ստացել է «շվեդական բրիգադ» անվանումը։ Շվեդ կամավորների վերապատրաստումը եղել է բարձր մակարդակի՝ նրանց օգնությունը զգալի է եղել Ֆինլանդիայում տեղի ունեցող մարտերում[31]։

Բրիգադի թվաքանակը գնահատվել է 250-560 մարդ, ինչը ավելի համապատասխանել է ուժեղացված գումարտակին։ Ընդհանուր առմամբ, բրիգադում եղել է մոտ 1100 (1000[32]) մարդ, որոնցից 600-ը պրոֆեսիոնալ զինվորականներ են եղել (200 սպա և 400 ենթասպա), իսկ մնացած 500-ը՝ տարբեր մասնագիտությունների քաղաքացիներ՝ ներառյալ գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն, արհեստագործություն, արդյունաբերություն, առևտուր և այլ ոլորտներ, որոնք զբաղեցնում էին տարբեր պաշտոններ։ Հետագայում գրեթե բոլոր շվեդ սպաներն ու ենթադարձպաները ընդգրկվել են Ֆինլանդիայի բանակում, քանի որ այնտեղ կադրային սպաներ չեն գտնվել, բացառությամբ գեներալ Մաներհայմի, մի քանի ֆիննական քաղաքացի-ռուսական կայսերական բանակի սպաների և նրանց, որոնք մասնակցել են ֆիննական Եգերների գերմանական գումարտակի կազմում[33]։ Շվեդական սպաները զբաղեցրել են առանցքային պաշտոններ որպես ստորաբաժանումների հրամանատարներ։ Ֆիննական հրետանին ամբողջությամբ կառուցվել է շվեդական հրամանատարության ներքո։

Բացի կամավորներից, շվեդները 1918 թվականի փետրվարի 15-ին Ալանդյան կղզիներ են ուղարկել նավատորմ և ռազմական ջոկատ։ Նավատորմի հրամանատարությունն իրականացրել է շվեդ ծովակալ Կարլ Ավգուստ Էրենսվարդը։ Դրա պաշտոնական դրդապատճառը եղել է կղզիների բնակիչների օգնության խնդրանքը, որոնց ճնշող մեծամասնությունը եղել են էթնիկ շվեդներ: Այսպիսով, Ֆինլանդիա ուղարկված շվեդական զորքերի ընդհանուր թիվը հասել է մոտ 2000 մարդու։ Մարտի 5-ին գերմանական նավատորմը մոտեցել է կղզիներին, որից հետո շվեդական զորքերը սկսել են աստիճանաբար հեռանալ կղզիներից՝ վերջնականապես լքելով դրանք 1918 թվականի մայիսի վերջին[26]։

Այնուհետև, շվեդ կամավորների մի մասը կռվել է Ֆինլանդիայի և Էստոնիայի կողմից Առաջին խորհրդային-ֆիննական պատերազմի (1918 թվականի մայիսի 15 - 1920 թվականի հոկտեմբերի 14) և Էստոնիայի անկախության պատերազմի ժամանակ (1918 թվականի նոյեմբերի 29 - 1920 թվականի փետրվարի 2):

Չնայած դրան, Շվեդիայում, նույնպես կամավոր հիմունքներով, Ֆինլանդիայում ստեղծվել է Սպիտակ ահաբեկչության կոմիտե ( շվեդ.՝ Kommittén mot den finska vita terrorn ), որի հիմնական նպատակը եղել է Շվեդիայում հասարակական կարծիքի ձևավորումը Ֆինլանդիայում իրականացվող դաժան բռնաճնշումներին դիմակայելու համար։ Ցանկացել են նաև քաղաքական ճնշում գործադրել Շվեդիայի կառավարության վրա՝ Ֆինլանդիայում Սպիտակ ահաբեկչության զոհերին ապաստան տրամադրելու նպատակով։

Խաղաղապահներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաշխարհային մամուլը զարմանքով է ընդունել Ֆինլանդիայի անկախության և Ռուսաստանի իրավասությունից երկրի անարյուն դուրս գալու լուրը։ Բայց արդեն փետրվարի 28-ին Շվեդիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության պատվիրակությունը ժամանել է Հելսինկի՝ միջնորդություն առաջարկելու պատերազմող կողմերի միջև։ Պատվիրակությունը կարծել է, որ զինված հեղաշրջումը սխալ քայլ է եղել, որը կարող էր վնաս հասցնել եվրոպական սոցիալ-դեմոկրատիային։ Ֆինլանդիայի Ժողովրդական ներկայացուցիչների խորհուրդը մերժել է միջնորդների օգնությունը[34]։

Մարտի 20-ին Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոս Մոնտգոմերի Գրովը պահանջել է, որ Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան ճնշում գործադրեն Շվեդիայի վրա՝ համոզելու վերջինիս, որ Ֆինլանդիայում ռազմական միջամտություն է անհրաժեշտ։ Նրա կարծիքով՝ Մեծ Բրիտանիան ունեցել է հրաշալի հնարավորություն ստեղծված իրավիճակից օգտվելու և դառնալու Ֆինլանդիայի փրկիչը։ Գրովը նաև կարծել է, որ քաղաքացիական պատերազմը հանգեցնելու է սովի և տնտեսական կործանման, իսկ պատերազմի հետևանքները լինելու են վրեժխնդրություն ու արյունահեղություն՝ անկախ նրանից, թե կողմերից ով կհաղթի[35]:

Մարտի 24-ին ամերիկյան պատվիրակությունն այցելել է Պորի շրջանի ռազմաճակատ՝ անհաջող փորձերով համոզել պատերազմող կողմերին դադարեցնել արյունահեղությունը[36]։

Կարմիր տեռոր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆինլանդիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ 1649 մարդ մահացել է «կարմիրների» կողմից վերահսկվող տարածքում[37]։ Հունվարի վերջից մինչև փետրվարի վերջ գնդակահարվել է մոտ 700 մարդ, մարտին՝ 200։ Ահաբեկչությունն ուժեղացել է 1918 թվականի ապրիլին և մայիսի սկզբին, մինչև ակնհայտ պարտությունը, երբ սպանվել է մոտ 700 մարդ։ Քաղաքական բռնության դրդապատճառները եղել են թշնամու առաջնորդների ոչնչացումը, ինչպես նաև անձնական հաշիվները։ Մահապատժի ենթարկվածների մեծ մասը եղել են ինքնապաշտպանական ստորաբաժանումների ակտիվ անդամներ, կալվածքների և գյուղացիական տնտեսությունների տերեր, քաղաքական գործիչներ, ոստիկաններ, ուսուցիչներ, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, մենեջերներ և բիզնեսի սեփականատերեր։ Ահաբեկչության զոհերի թվում եղել են նաև կարմիր և չափավոր սոցիալիստների պատկանող 90 մարդ։

Թեև եկեղեցին ահաբեկչության հիմնական թիրախը չի եղել, սակայն պատերազմի ընթացքում սպանվել են ընդհանուր առմամբ տասը հովիվ (ընդհանուր 1200-ից): Նրանց մահապատժի են ենթարկել գաղափարական նկատառումներից ելնելով, բայց նաև այն պատճառով, որ գյուղական հոգևորականները բացահայտորեն հանդես են եկել ավանդական պետական կառուցվածքի պահպանման համար։

Պատերազմի ընթացքում տեղի են ունեցել բազմաթիվ ջարդեր, ինչպես օրինակ՝ Պորիում, Լոյմաայում։ Դրանցից ամենավատը տեղի է ունեցել պատերազմի ավարտին։ 1918 թվականի ապրիլի 19-ին Կուրիլյան կղզիներում Տուոմաս Հիրսկիմուրտոն հրամայել է մահապատժի ենթարկել Մուստիլա քաղաքի գյուղատնտեսական համալսարանի 23 ուսանողների: Լապերանտայում գնդակահարվել են 19 սպիտակամորթ բանտարկյալներ[38]։ Վերջին կոտորածը տեղի է ունեցել Վիբորգի տեղական բանտում, որի ժամանակ հրամանատար Հյալմար Կայպիայնենի գլխավորությամբ 1918 թվականի ապրիլի 27-28-ի գիշերը 30 մարդ սպանվել է նռնակներով[39][40]։

Սպիտակ ահաբեկչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գնդակահարություն Լիանկիպոհայում

Հաղթողների իրականացրած ահաբեկչությունը կարմիրների և նրանց կողմնակիցների նկատմամբ ավելի մեծածավալ է եղել, քան կարմիրների ահաբեկչությունը։ Հիմնական թիրախները եղել են կարմիր գվարդիայի հրամանատարները, ինչպես նաև նրանք, ովքեր մասնակցել են կարմիր ահաբեկչությանը կամ մարտական գործողություններին։ Առանձին ուշադրություն են դարձվել ռուս զինվորներին։ Փետրվարի 25-ին Մաներհայմը հրաման է տվել, որով պահանջվել է տեղում գնդակահարել բոլոր նրանց, ովքեր «զենքով դիմադրություն են ցույց տվել երկրի օրինական ռազմական ուժերին» կամ «առանց բանակի թույլտվության զենք են կրել»։ Այսինքն՝ հրամանը փաստացի վերաբերել է բոլոր գերի ընկած կարմիր գվարդիականներին[41]։ Ընդհանուր առմամբ, քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում սպիտակ ահաբեկչության արդյունքում զոհվել է 8380 մարդ, ինչը զգալիորեն գերազանցում է կարմիր ահաբեկչության զոհերի թիվը[42]։

Պատերազմի ընթացքում մահապատիժների թիվն ու կարմիրների կողմից գործադրված բռնությունները ժամանակի ընթացքում փոփոխվել են։ 1918 թվականի փետրվարին մահապատժի են ենթարկվել մոտ 350 հոգի, մարտին՝ մոտ 500, ապրիլին՝ 1800, մայիսին՝ 4600, իսկ հունիսին՝ 300 մարդ։ Պատերազմի սկզբում կարևոր իրադարձություն է եղել Վարկաուսի սպանդը 1918 թվականի փետրվարի 21-ին, երբ մահապատժի են ենթարկվել 80-90 կարմիրներ։ Այս իրադարձությունն անվանել են «Հուրուսլահտիի վիճակահանություն»։ Վարկաուսում մինչև մարտի կեսերը ևս մահապատժի են ենթարկվել 180-200 հոգի[43]։ Սիմվոլիկ իրադարձություն է եղել Հարմոյնենի հիվանդանոցի սպանդը 1918 թվականի մարտի 10-ին, որտեղ սպիտակները ենթարկվել են մահապատժի Կարմիր Խաչի դաշտային հիվանդանոցում գտնվող գրեթե բոլոր վիրավորներին և անձնակազմի մի մասին։ Տեռորի գագաթնակետը եղել է 1918 թվականի ապրիլի վերջից մայիսի սկիզբը։ Այդ ժամանակ օրական իրականացվել է մոտ 200 մահապատիժ, և ընդամենը երկու շաբաթում զոհերի թիվը հասել է 2500-3000-ի։ Զոհերի մի մասը սպանվել է ապրիլի 27-ին Վիբորգի սպանդի ժամանակ։ Լահտիի ռազմագերիների ճամբարում մայիս ամսվա ընթացքում մայոր Հանս Կալմի ստորաբաժանումը մահապատժի է ենթարկել մոտ 200 կարմիր կանանց[43]։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմի ընթացքում մահապատժի է ենթարկվել 300-600 կին։ Սպիտակ ահաբեկչության ժամանակ մինչև այսօր մնացել է անհստակ, թե կարմիր գվարդիականներից ով է սպանվել մարտի դաշտում, իսկ ով՝ դրանից հետո։

Սպիտակ ահաբեկչության դաժանությունն ու մասշտաբները գրավել են միջազգային լայն ուշադրություն: Գերմանական Ռայխստագը հայտարարել է, որ «այն, ինչ կատարվել է Ֆինլանդիայում, աննկարագրելի ողբերգություն է եղել և բոլոր քաղաքացիական պատերազմներից ամենասարսափելին»։ Օտարերկրյա դիտորդները զարմացել են «վայրագություններից, որոնք իրագործել էր մի ժողովուրդ, որը համարվել է աշխարհի ամենամարդասեր և օրինապաշտներից մեկը»։ Նրանք նաև հարց են բարձրացրել՝ «կարելի՞ է արդյոք Ֆինլանդիան, որտեղ տեղի են ունեցել այդպիսի դաժանություններ, համարել քաղաքակիրթ երկրների շարքում»[44]։ Շվեդիայում ստեղծվել է Ֆինլանդիայում Սպիտակ տեռորի դեմ կոմիտե (շվեդերեն Kommittén mot den finska vita terrorn): Կոմիտեի նպատակը եղել է մոբիլիզացնել հասարակական կարծիքը՝ դիմակայելու բռնաճնշումներին: Այն նաև միջոցներ է հայթայթել Սպիտակ տեռորի զոհերին մարդասիրական օգնությանտրամադրելու համար: Կազմակերպությունը ճնշում է գործադրել Շվեդիայի կառավարության վրա՝ ֆինն փախստականներին քաղաքական ապաստան տրամադրելու նպատակով։ Կոմիտեի երեք ղեկավարներից մեկը եղել է Սվեն Լինդերութն: Կոմիտեն կարողացել է հավաքել 21,851,530 շվեդական դրամ, որից 14,518,730-ը տրվել է Շվեդիայում գտնվող ֆին փախստականներին, 6920-ը՝ ուղարկվել է Ֆինլանդիա, իսկ մնացածը ծախսվել է 100,000 թռուցիկների տպագրության վրա՝ «Ճշմարտությունը Ֆինլանդիայի մասին» վերնագրով։ Կոմիտեն անցկացրեց նաև հարյուրից ավելի հանրահավաքներ[45]։

Սպիտակ տեռորի ամենավատ դիրիժորները եղել են Վեյկո Սիպոլան, Յոհաննես Ֆրոմը և Հջալմարի Սաարին։ Նրանք պատասխանատվություն են կրել այն բռնությունների համար, որոնք տեղի են ունեցել Սպիտակ տեռորի ընթացքում։ Նրանք, որպես ծանր հանցագործություն կատարած անձինք, ենթարկվել են արդարադատության։ Տեղի են ունեցել արդարադատական մահապատիժներ, որոնք կապվել են նրանց կողմից իրականացված բռնաճնշումների հետ։ Այս մահապատիժները ցույց են տվել նրանց ազդեցությունը և տեռորի կազմակերպումը, որը հաճախ առաջացրել է մեծ զոհեր։ Ֆրոմն ու Սիպոլան 1921 թվականին դատապարտվել են ցմահ բանտարկության, բայց շուտով ստացել են համաներում։

Զանգվածային բռնաճնշումները վնասել են նաև Կ.Գ.Մանհերհայմի հեղինակությանը, ինչը հետագայում ազդել է Ռուսաստանի Սպիտակ շարժման ներկայացուցիչների հետ բանակցությունների արդյունքների և 1919 թվականի Ֆինլանդիայի նախագահական ընտրությունների վրա[46]։

Պատերազմի հետևանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմի վերջին փուլում մոտ 10000 կարմիր գվարդիականներ և նրանց ընտանիքների անդամներ փախել են Խորհրդային Ռուսաստան[47]։

1918 թվականի մայիսի 5-ին պատերազմի ավարտին 76000 կարմիր գերի է ընկել։ Սենատն ու բանակի ղեկավարությունը երկար ժամանակ վիճել են խնդրի լուծմանն ուղղված քայլերի շուրջ։ Ի վերջո, որոշվել է յուրաքանչյուր դեպք դիտարկել առանձին, իսկ բանտարկյալներին պահել անազատության մեջ մինչև դատավարությունը։ Այս որոշումը ճակատագրական է դարձել շատ բանտարկյալների համար. սննդի պակասը և ճամբարներում մարդկանց գերբնակեցումը հանգեցրել են մահացության բարձր թվի։ Պետրոգրադում ապաստանած ղեկավարությունը կորցրել է իր համախոհներին Ֆինլանդիայում[48]։

Ռազմագերիների ճամբարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ  Ճամբարներից մի քանիսը տեղակայվել են 1918 թվականի ամռանը՝ Սուոմենլինայում (Սվեաբորգ ամրոց, 13300 մարդ), Համենլինայում (11500 մարդ), Լահթիում (10900 մարդ), Վիբորգում (10350 մարդ), Թամմիսաարիում (8700 մարդ) և Տամպերե (7700 մարդ): 1918 թվականի մայիսի 29-ին խորհրդարանն ընդունել է օրենք պետական դավաճանության մասին, սակայն դատավարությունները չեն համապատասխանել անաչառության սկզբունքին։ Բացի այդ, հունիսի 20-ին ընդունված օրենքը նախատեսել է դատական նիստեր, որոնք զբաղեցրել են երկրի գրեթե բոլոր դատարանները։ Գործընթացները եղել են երկար և բարդ, ինչը հանգեցրել է բազմաթիվ բանտարկյալների մահվան[48]:

Մայիսին ճամբարներում մահացել է 600-700 մարդ, հունիսին արդեն 2900, հուլիսին՝ 4800-5250։ Օգոստոսին թվերը նվազել են՝ 2200 զոհ, սեպտեմբերին՝ մոտ 1000։ Մահացության նվազման պատճառը եղել է այն, որ իշխանությունները սկսել են ուշադրություն դարձնել տեղի ունեցող իրադարձություններին: Քանի որ իրավիճակը փոխվել է, նրանք պայմանական պատիժներով ազատ են արձակել այսպես կոչված անվտանգ բանտարկյալներին։ Ընդհանուր առմամբ, 1918 թվականի ամռանը ճամբարներում սովից և հիվանդություններից մահացել են 11000–13500 մարդ, որոնցից 5000-ը կամ գրեթե 40%-ը 15–24 տարեկան են եղել։ Հատկանշական է, որ բազմաթիվ սոված բանտարկյալներ՝ մոտ 60-700 հոգի, ազատ արձակվելուց հետո մահացել են ագահորեն ուտելու պատճառով։ Մահացության ամենաբարձր ցուցանիշը եղել է Թամմիսաարիի ճամբարում՝ գրեթե 34%: Հիվանդություններից հատկապես շատ զոհեր են տարել իսպանական գրիպը, ջրծաղիկը, դիզենտերիան և այլ վարակիչ հիվանդությունները, որոնք էապես թուլացրել են բանտարկյալներին:Կարմիր գվարդիականների կալանավայրերը և նրանց պայմանները գրավել են միջազգային ուշադրությունը, իսկ ռազմագերիների դատավարությունները քննարկվել են շվեդական և անգլիական մամուլում [49]:

Քաղաքացիական պատերազմի զոհեր
Մահվան վայրը Կարմիր Սպիտակ Այլ Ընդամենը
Ճակատամարտում ընկած 5199 3414 790 9403
Մահապատժի ենթարկվել, գնդակահարվել և այլն։ 7370 1424 926 9720
Մահացել է ճամբարներում 11 652 4 1790 13 446
Մահացել է ճամբարից ազատազրկվելուց հետո 607 - 6 613
Անհայտ կորած մարդիկ 1767 46 380 2193
Այլ պատճառներ 443 291 531 1265
Ընդամենը 27 038 5179 4423 36 640

Դատավճիռներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական հանցագործությունների համար դատապարտվել է մոտ 70 հազար մարդ, խոշոր մասը՝ պետական դավաճանության համար. 555 մարդ դատապարտվել է մահապատժի, սակայն իրականացվել է միայն 113-ը։ Տարբեր պատիժներ են նշանակվել 60.000 քաղաքացիների նկատմամբ, որոնցից 10.200-ին ներում է շնորհվել 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին։ Որոշ բանտարկյալների համար գործը կարճվել է հանցագործության ապացույցների բացակայության պատճառով: Պատժաչափերի մեծ մասը (40000) եղել է թեթև, և հետագայում փոխվել է պայմանականի: 1918-ի վերջին բանտում եղել է 6100 մարդ, 1921-ին՝ մոտ 100 մարդ։ 1927 թվականին Վայնյո Թաների կառավարությունը ներում է շնորհել վերջին 50 բանտարկյալներին։ 1973 թվականին Ֆինլանդիայի կառավարությունը փոխհատուցում է վճարել 11600 նախկին Կարմիր բանտարկյալների[50]։

Քաղաքացիական պատերազմից հետո գերմանամետ ուժերի ազդեցության տակ 1918 թվականի աշնանը կարճ ժամանակով ստեղծվել է Ֆինլանդիայի թագավորությունը։ 1919 թվականի հուլիսի 17-ին Ֆինլանդիան կրկին դարձել է հանրապետություն։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ "Suomi 80. Itsenäistymisen vuodet 1917–1918", 1997
  2. ↑ "Suomi 80. Itsenäistymisen vuodet 1917–1918", 1997, Merja Kukkola, Eveliina Lahtinen. Elintarviketilanne (Продовольственная ситуация)(ֆին.)
  3. ↑ Цыбульский В. Боевая деятельность сестрорецких рабочих в 1918 году. // Военно-исторический журнал. — 1960. — № 4. — С.124-127.
  4. ↑ Стенквист Бьярне. «Чёрная месть белых» // «Svenska Dagbladet» : газета. — Стокгольм, 26 января 2008. Архивировано 22 октября 2009 года.
  5. ↑ «Suomen Kansanvaltuuskunnan Julistus. Annettu Helsingissä, 28 päivänä tammikuuta 1918. Suomen työmiehet, kansalaiset!» Архивная копия от 7 августа 2011 на Wayback Machine (фин.)
  6. ↑ 6,0 6,1 Гафурова Б. Г., Зубока Л. И., 1960, см. текст самой «Декларации Совета Народных Уполномоченных Финляндии. 29 января 1918 года».
  7. ↑ Miettunen Katja-Maria. Punaisen Suomen valtiomuoto Архивная копия от 2 сентября 2007 на Wayback Machine // © «Suomi 80. Itsenaistymisen vuodet 1917—1918» Tampereen yliopiston historiatieteen laitoksа (фин.)(www.uta.fi) (Дата обращения: 17 марта 2013)
  8. ↑ Viikko 5 (26.1.-1.2.1918) Katja-Maria Miettunen. Vallankumous alkaa (5-я неделя 1918) Արխիվացված է Օգոստոս 20, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով:
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Zetterberg S. et al., 1992
  10. ↑ «Suomen vallankumoushallitus. Annettu Helsingissä, 28 päivänä tammikuuta 1918» 1918. Suomen asetuskokoelma (Punaisten julkaisemat numerot) N:o 10 (ensimmäinen) Архивная копия от 7 августа 2011 на Wayback Machine (фин.)
  11. ↑ 11,0 11,1 Viikko 5 (26.1.-1.2.1918) Katja-Maria Miettunen. Vallankumous alkaa (5-я неделя 1918) Արխիվացված է Օգոստոս 20, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով:(ֆին.)
  12. ↑ Сенат Финляндии. Обращение к народу от 28.01.1918. Արխիվացված է Օգոստոս 8, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:(Национальный архив Финляндии)
  13. ↑ Meinander 1999, s. 11–52; Manninen O. & 1992−1993, Osa 2, s.40–73: Westerlund 2004, s. 9, 87; Jussila 2007, s. 276–291; Mattila & Kemppi 2007, s. 72–75; Ylikangas 2007, s. 211–232
  14. ↑ Новикова И. Н. Молодые финны обязаны были «служить Германской империи всеми силами и на любых участках фронта». // Военно-исторический журнал. — 2004. — № 9. — С.35-41.
  15. ↑ «Гафурова Б. Г., Зубока Л. И. Хрестоматия по новейшей истории в трех томах. Том I. — М., 1960. — см. текст самой «Декларации Совета Народных Уполномоченных Финляндии. 29 января 1918 года»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-11-17-ին. Վերցված է 2011-08-31-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 86 (օգնություն)
  16. ↑ «Suomen Kansanvaltuuskunnan Julistus. Annettu Helsingissä. 28 päivänä tammikuuta 1918. Suomen työmiehet, kansalaiset!» Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:(ֆին.)
  17. ↑ ««Договоръ между Россійской и Финляндской Соціалистическими Республиками. Заключенъ въ гор. Петроградѣ (16-го Февр.) 1-го марта 1918 г.» Сборникъ Постановленій Великаго Княжества Финляндскаго (повстанческий вариант) 1918. № 31». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-31-ին. Վերցված է 2011-04-18-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 132 (օգնություն)
  18. ↑ «Поздравление Совету Народных Комиссаров и ответное поздравление». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-08-28-ին. Վերցված է 2011-01-16-ին.
  19. ↑ Koukkunen Jussi. «Puolueeton aikansa kuvastin? Suomen Kuvalehden näkökulma sisällissotaan, sen osapuoliin ja tilanteeseen sodan jälkeen vuosina 1918−1919» Jyväskylän yliopisto Historian ja etnologian laitos Suomen historian pro gradu — tutkielma, Huhtikuu, 2008 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով: /Коккунен Юсси «Беспристрастное зеркало своего времени? Изображение гражданской войны в Финляндии, анализ прессы, политики и ситуации в послевоенные годы, 1918−1919» Диссертация на степень магистра истории — Университет Ювяскюля, департамент финской истории и этнографии, апрель 2008.(ֆին.)
  20. ↑ Tanskanen Aaatos. Venäläiset Suomen sisälissodassa vuonna 1918. Acta Universitatis Tamperensis. Ser.A. Vol.91. — Tampere: Tampereen ylopisto, 1978. — s.73(ֆին.)
  21. ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.73
  22. ↑ Viikko 14 (30.3.-5.4.1918) Janne Kurkinen. Saksalaiset nousevat maihin, Tampere valkoisille (14-я неделя 1918) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:(ֆին.)
  23. ↑ Manninen O. & 1992−1993;Lappalainen 1981; Upton 1980–1981; Keränen 1992, Ylikangas & 2/1993$ Manninen 1995; teoks. Aunesluoma & Häikiö, toim., s. 21-32; Mattila & Kemppi 2007
  24. ↑ ««Мирный договор между Советской Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией, с другой стороны», г. Брест Литовский, 3 марта 1918 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-04-ին. Վերցված է 2011-02-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 161 (օգնություն)
  25. ↑ 25,0 25,1 События по дням. Проект Университета Тампере(ֆին.)
  26. ↑ 26,0 26,1 Upton 1980–1981; Keränen 1992; Mattila & Kemppi 2007; Hoppu 2008 s. 101
  27. ↑ Manninen O. & 1992−1993; Upton 1980–1981; Arimo 1991; Ahto 1993; Aunesluoma & Häikiö 1995; Mattila & Kemppi 2007
  28. ↑ Янис Шилиньш (2018-04-03). «Что и почему нужно знать о финляндской гражданской войне и её герое Гольце». Rus.lsm.lv.
  29. ↑ «Vapaudenpatsas 1921». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-03-08-ին. Վերցված է 2016-03-10-ին.
  30. ↑ Viikko 8 (16.2. — 22.2.1918) Maiju Lassi. Taistelut kiihtyvät (8-я неделя 1918) Արխիվացված է Օգոստոս 20, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով:(ֆին.)
  31. ↑ Den Svenska Brigaden Արխիվացված է Հունվար 9, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով: © www.mannerheim.fi(շվեդ.)
  32. ↑ Axel Boëthius. Svenska brigaden — 1920. — p. 258.
  33. ↑ Flink 2004, s. 69f
  34. ↑ Viikko 9 (23.2. — 1.3.1918) Pekka Salmi. Aloite siirtyy lännessä vähitellen valkoisille (9-я неделя 1918) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:(ֆին.)
  35. ↑ Viikko 12 (16.3. — 22.3.1918) Katja-Maria Miettunen. Epäusko hiipii punaisten mieliin (12-я неделя 1918) Արխիվացված է Օգոստոս 19, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով:
  36. ↑ Viikko 13 (23.3. — 29.3.1918) Janne Kurkinen. Suurhyökkäys kohti Tamperetta jatkuu (13-я неделя 1918) Արխիվացված է Օգոստոս 20, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով:
  37. ↑ Барышников, 2021
  38. ↑ Marko Tikka & Antti O. Arponen. Koston kevät: Lappeenrannan teloitukset 1918. WSOY, 1999. ISBN 951-0-23450-8
  39. ↑ Jaakko Paavolainen. Poliittiset välivaltaisuudet Suomessa 1918 I, Punainen terrori. s. 160−165. Tammi, 1966
  40. ↑ Pekka Suvanto «Maanviljelysneuvos Alfred Kordelin (1868−1917)», julkaistu 5.9.2009 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով: © Biografiakeskus, Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, PL 259, 00171 Helsinki(ֆին.)
  41. ↑ Барышников, 2021, էջ 57
  42. ↑ Барышников, 2021, էջ 58
  43. ↑ 43,0 43,1 Tepora, Roselius, 2014, էջ 110
  44. ↑ Барышников, 2021, էջ 50
  45. ↑ Olsson, Knut. Internationalisten — fredskämpen, in Sven Linderot (1889−1956) — partiledaren — internationalisten — patrioten. Göteborg: Fram bokförlag, 1979. p. 34−35.
  46. ↑ Барышников, 2021, էջ 67—68
  47. ↑ Manninen O. & 1992−1993; Keränen 1992; Pietiäinen 1992; Vares 1993; Vares 1998 s. 96−100, Uta.fi/Suomi80
  48. ↑ 48,0 48,1 Manninen O. & 1992−1993; Paavolainen 1971; Upton 1980–1981; Kekkonen 1991; Keränen 1992; Eerola & Eerola 1998; Tikka 2006 s.164−178; Uta.fi/Suomi80
  49. ↑ Paavolainen 1971; Keränen 1992; Eerola & Eerola 1998; Westerlund 2004; Uta.fi/Suomi80, Linnanmäki 2005
  50. ↑ Manninen O. & 1992−1993; Eerola & Eerola 1998; Uta.fi/Suomi80, Suomen sotasurmat; Jussila et al. 2006; Tikka 2006 s.164−178.

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆինլանդիայի_քաղաքացիական_պատերազմ&oldid=10215057» էջից