Ֆալանգ

Ֆալանգներ (հուն․՝ φάλαγξ), կարճ խողովակավոր ոսկրեր, որոնք ձևավորում են ողնաշարավոր կենդանիների, այդ թվում նաև մարդու վերջույթների մատերի կմախքը։

Կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆալանգները խողովակաձև ոսկրեր են, որոնց միջին մասը ստացել է մարմին (կորպուս), պրոքսիմալ (մերձադիր) ծայրը՝ հիմք (basis), դիստալ ծայր՝ բլոկ (trochlea) անվանումները։ Եղնգային ֆալանգների դիստալ ծայրը կրում է եղնգային թմբիկներ։

Մարդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդկանց յուրաքանչյուր մատը, բացի բութ մատից, բաղկացած է երեք ֆալանգերից, իսկ բութը բաղկացած է երկու ֆալանգից (կան մարդիկ, ովքեր երկու ֆալանգ ունեն ճկույթի վրա նույնպես, և դա նորմալ է)^[1]։ Այս երեք ֆալանգները կոչվում են հիմնական, միջին և եղնգային։ Հիմնական ֆալանգը ամրանում է նախադաստակի ոսկրերին։ Ստորին վերջույթների ֆալանգները տարբերվում են վերին վերջույթի ֆալանգներից ավելի փոքր երկարությամբ։ Ձեռքի վրա ամենաերկար ֆալանգը՝ երրորդ մատը, հիմնական ֆալանգն է, իսկ ամենահաստը` բութ մատի հիմնական ֆալանգը։ Յուրաքանչյուր ֆալանգ իրենից ներկայացնում է միջին (դիաֆիզ) հատվածում կիսագլանի տեսք ունեցող երկարացած ոսկրիկ, որի տափակ կողմն ուղղված է դեպի ափը, իսկ ուռուցիկ կողմը՝ դեպի ձեռքի երեսը։ Ֆալանգների ծայրային հատվածները (էպիֆիզ) կրում են հոդային մակերեսներ։

Բժշկության մեջ ձեռքի և ոտքի ֆալանգների համար օգտագործվում են հետևյալ տերմինները.

պրոքսիմալ (հիմնական) ֆալանգ (phalanx proximalis),
միջին ֆալանգ (phalanx media),
դիստալ (եղնգային) ֆալանգ (phalanx distalis):

Այլ կենդանիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կետանմաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կետանմանների մոտ ֆալանգների թիվը բավականին շատ է։ Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նրանց մոտ դիաֆիզային և էպիֆիզային ֆալանգները ոսկրանում են առանձին և ասես ձևավորում են առանձին ֆալանգներ։

Թռչուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թռչունների հետին վերջույթները կարող են կրել երկուսից չորս մատեր։ Չորսմատանիների մոտ համապատասխանաբար ներքին մատից դեպի արտաքին հաշվելիս ֆալանգների թիվը 2—3—4—5 է, իսկ երեքմատանիների մոտ՝ 3—4—5: Հայտնի են մի շարք բացառություններ. մրրկահավերի մոտ 1—3—4—5, այծկիթների մոտ 2—3—4—4, ջրածիծառների մոտ 2—3—3—3^[2]:

Երկսեռ աֆրիկյան ջայլամները, որոնց մոտ պահպանել են երրորդ և չորրորդ մատները, համապատասխանաբար 4 և 5 ֆալանգներ ունեն։

Թևի վրա, առաջին և երրորդ մատները սովորաբար մեկ ֆալանգից են բաղկացած, իսկ երկրորդը՝ երկուսից, բայց այստեղ նույնպես կան բացառություններ։ Այսպես, ցերեկային գիշատիչների, հավազգիների և ամերիկյան ջայլամների մոտ համապատասխանաբար ներքին մատից դեպի արտաքին հաշվելիս ֆալանգների թիվը 2—2—1 է, բադերի, մեծ արոսի և այլոց մոտ՝ 2—3—1, աֆրիկյան ջայլամի մոտ՝ 2—3—2, կազուարների և կիվիների մոտ՝ միայն մեկ մատ՝ կազմված երեք ֆալանգներից։

Սողուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սողունների մոտ ֆալանգների քանակը փոքր է, բայց փոփոխական։ Բրածո գազանակերպների (Theromorpha) խմբի՝ որոնք համարվում էր կաթնասունների նախահայր, ետևի վերջույթների ֆալանգների քանակը նույնն է, ինչ կաթնասուններինը։ Զաուրոպտերիգների (Sauropterygia) և իխտիոպտերիգների (Ichtyopterygia) ջրային հանածոների մոտ, որոնք ունեն լողաթիակավոր կառուցվածք՝ հիշեցնելով կետանմանների, շատ մեծ նշանակություն ուներ ֆալանգների քանակը, ինչպես կետանմանների մոտ։ Այս հանգամանքը ցույց է տալիս, որ մեծ թվով ֆալանգներ ծառայում են որպես վերջույթների՝ ջրային միջավայրին հարմարվելու միջոց։

Երկկենցաղներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆալանգների քանակի փոփոխություն դիտվում է նաև երկկենցաղների մոտ։ Շատ դեպքերում պոչավոր երկկենցաղների (Urodela) մոտ մատներն ունեն երկու ֆալանգներ՝ բացառությամբ չորրորդ մատի, որն ունի երեք ֆալանգ, իսկ անպոչ երկկենցաղների մոտ (Anura) հինգերորդ մատը ունի նաև երեք ֆալանգ։ Լրացուցիչ մատները սովորաբար բաղկացած են մեկ ֆալանգից, չնայած երբեմն երկուսից։

Pedetes այսպես կոչված praepollex (prae — ռուդիմենտային, pollex — դաստակի մեծ մատ) բաղկացած է երկու ֆալանգներից և կրում է ճանկեր։ Եթե վերցնում եք երկկենցաղների առաջին մատը որպես Praepollex և praehallux (hallux -ոտքի մեծ մատ), ապա պարզվում է, որ այն նույնպես կազմված է երկու ֆալանգներից։

Այլ կաթնասուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սմբակավորների մոտ առջևի վերջույթները հարմարված են արագությանը և դիմացկուն են՝ ելնելով քայլի երկարության և արագության սերտ համադրությունից։ Առջևի վերջույթների պրոքսիմալ հատվածները կարճ են և ունեն ընդարձակ մկաններ, մինչդեռ դիստալ հատվածներն ավելի երկարավուն են և ունեն համեմատաբար քիչ մկաններ։

Սմբակավորների երկու հիմնական խմբերի ներկայացուցիչների՝ միասմբակավորների և զույգ սմբակավորների մոտ այն, ինչ մնացել և պահպանվել է որպես ձեռք, իրենից ներկայացնում է գարշապարի և ֆալանգի բավականին բարակած, երկարաձգված ոսկոր, որը տեղաշարժման գործոնից բացի այլ նպատակներով շատ չնչին է օգտագործվում կամ գրեթե չի օգտագործվում։

Ընձուղտը՝ որպես ամենամեծ զույգ սմբակավորների ներկայացուցիչ, ունի ֆալանգի երկար հատվածներ և սերտաճած գարշապարի ոսկորներ, որի շնորհիվ նա կարողանում է դիմանալ և հաղթահարել վազքի սթրեսը^[3]։

Համրուկը իր ողջ կյանքն անց է կացնում ոտքերով ծառերից կախված վիճակում և հենց այդ նպատակով ձեռք է բերել հատուկ հարմարվողականություն՝ ֆալանգի երրորդ և չորրորդ հատվածներ։ Նրանք ունեն կարճ պրոքսիմալ ֆալանգներ՝ համեմատաբար երկար տերմինալ ֆալանգներ։ Համրուկները ունեն նաև ռուդիմենտալ երկրորդային և երրորդային ինտերֆալանգներ, իսկ նրանց ափը բաժանվում է դիստալ միջֆալանգային հոդերի^[3]։

Դիստալ ֆալանգը Մասայի ընձուղտի մոտ

Եռամատ համրուկ

Տերմինալ(ծայրային) ֆալանգը Scelidotherium հսկա համրուկի մետ

Եզրակացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրված թվերը կարելի է համախմբել աղյուսակում.

Կենդանիների խմբեր		Ֆալանգների թիվը մատերում, սկսած ներքին մատից
		հետևի վերջույթների վրա					առջևի վերջույթների վրա
		I	II	III	IV	V	I	II	III	IV	V
Կաթնասուններ	տեսակների մեծամասնություն	2	3	3	3	3	2	3	3	3	3
Կաթնասուններ	Մարդ	2	3	3	3	3	2	3	3	3	3
Թռչուններ
	Բազեանմաններ						—	2	2	1	—
	Հավազգիներ						—	2	2	1	—
	Բադեր						—	2	2	1	—
	Մեծ արոս						—	2	2	1	—
	Կազուարներ						—	—	3	—	—
Չորսմատանի թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	2, 3, 4, 5					—	1	2	1	—
	Մրրկահավեր	1, 3, 4, 5
	Այծկիթներ	2, 3, 4, 4
	Կիվիներ						—	—	3	—	—
	որոշ ջրածիծառներ	2, 3, 3, 3
Եռամատ թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	3, 4, 5					—	1	2	1	—
Երկմատ թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	4, 5
	Ամերիկյան ջայլամ	4, 5					—	2	2	1	—
	Աֆրիկյան ջայլամ	4, 5					—	2	3	2	—
Սողուններ		2	3	4	5	3(4)	2	3	4	5	3(4)
Երկկենցաղներ
	պոչավոր երկկենցաղներ	2(1)	2	3	3	2	2, 2, 3, 2
	անպոչ երկկենցաղներ	2	2	3	4	3	2, 2, 3, 3

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

5 դիստալ ֆալանգ
4 միջին ֆալանգ
5 պրոքսիմալ ֆալանգ
Ֆալանգներ.
Ֆալանգներ.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Williams, Lynda (2012 թ․ հունիսի 22). «Two-phalange fifth toe a 'common variant'». news-medical.net. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 14-ին.
↑ Cooper et al, "Review and experimental evaluation of the embryonic development and evolutionary history of flipper development and hyperphalangy in dolphins (Cetacea: Mammalia)", ResearchGate, doi: 10.1002/dvg.23076. October 2017
↑ ^3,0 ^3,1 Gough-Palmer, Antony L.; Maclachlan, Jody; Routh, Andrew (2008 թ․ մարտ). «Paws for Thought: Comparative Radiologic Anatomy of the Mammalian Forelimb». RadioGraphics. 28 (2): 501–510. doi:10.1148/rg.282075061. PMID 18349453.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆալանգ հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆալանգ» հոդվածին։

[1] Williams, Lynda (2012 թ․ հունիսի 22). «Two-phalange fifth toe a 'common variant'». news-medical.net. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 14-ին.

[2] Cooper et al, "Review and experimental evaluation of the embryonic development and evolutionary history of flipper development and hyperphalangy in dolphins (Cetacea: Mammalia)", ResearchGate, doi: 10.1002/dvg.23076. October 2017

[Gough-Palmer-3] 3,0 ^3,1 Gough-Palmer, Antony L.; Maclachlan, Jody; Routh, Andrew (2008 թ․ մարտ). «Paws for Thought: Comparative Radiologic Anatomy of the Mammalian Forelimb». RadioGraphics. 28 (2): 501–510. doi:10.1148/rg.282075061. PMID 18349453.

[1]

[2]

[3]