Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիա
Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիա (թուրքերեն՝ Osmanlı İmparatorluğu kapitülasyonları), Օսմանյան կայսրության և եվրոպական տերությունների միջև մի շարք պայմանագրեր, առաջին հերթին Ֆրանսիայի հետ։
Կապիտուլյացիան կամ ահադնամին, որպես կանոն, երկկողմ ակտեր էին, որոնք նախատեսում էին պայմանավորվածություններ միմյանց նկատմամբ, այլ ոչ թե պարզապես զիջումներ։ Կապիտուլյացիաները սուլթանների պարգևներն էին քրիստոնեական պետություններին։ Նրանցով իրավունք և արտոնություններ էին տրվում կայսրության տարածքում բնակվող կամ առևտուր իրականացնող իրենց հպատակների նկատմամբ։ Նման քաղաքականություն եվրոպական պետությունների նկատմամբ իրականացվել է նաև Բյուզանդիայի կողմից։ Ըստ այդ կապիտուլյացիաների դրույթների՝ Օսմանյան կայսրության տարածքում առևտրով զբաղվողներն ազատվել են որևէ ճնշումներից, տեղական հարկումից, զորքեր զորակոչվելուց և նրանց բնակության վայրի ձևական ամրագրումից։ Կապիտուլյացիան ի սկզբանե ընդունվել է Օսմանյան կայսրության ռազմական տիրապետության օրոք, որպեսզի խթանվի արևմտյան վաճառականների հետ առևտուրը։ Սակայն հետագայում նրանք ավելի հաճախ են սկսել օգտագործվել եվրոպական տերությունների կողմից զգալի տնտեսական և քաղաքական չարաշահումներ իրականացնելու համար[1]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ի սկզբանե կապիտուլյացիան կնքվել է յուրաքանչյուր քրիստոնյա պետության հետ առանձին՝ սկսած 1453 թվականին Ջենովայից, որը խաղաղ հարաբերությունների մեջ է մտել Օսմանյան կայսրության հետ։ Ավելի ուշ կապիտուլյացիաներում միասին շարադրվել են նախկինում ընդունված բոլոր զիջումները տարբեր պետությունների նկատմամբ, և նրանց նաև ավելացվել են որոշակի պետությունների նկատմամբ հատուկ կոնցեսիաներ և այսպես պայմանագրերում հայտնվել են հոդվածներ առևտրում առավել բարենպաստության ռեժիմի մասին։
Մոտավորապես 1535 թվականին Սուլեյման I-ը ստորագրել է կապիտուլյացիա Ֆրանսիայի նկատմամբ։
Ֆրանսիան Կահիրեում մամլյուքի Սուլթանի հետ կապիտուլյացիա է ստորագրել 1500 թվականին՝ Լյուդովիկոս XII-ի օրոք[2][3]։ Երբ թուրքերը նվաճել են Եգիպտոսը օսմանյան-մամլուքյան պատերազմից հետո (1516-1517), նրանք ուժի մեջ են թողել ֆրանսիացիների հետ կնքված կապիտուլյացիան և տարածել իրենց գործողությունն ողջ կայսրությունում։
Կապիտուլյացիայի կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Կապիտուլյացիա» տերմինը նշանակում է մի բան, որը սովորաբար ենթադրում է մի քանի տարբեր հասկացություններ՝ օսմաներեն «կապիտուլյացիա» թարգմանվում է որպես «ahid nameh», իսկ «պայմանագիր»՝ «mouahed»: Երկու հասկացություններից վերջինը ենթադրում է փոխադարձ մասնակցություն, առաջինը՝ ոչ։
Կապիտուլյացիաների դրույթների և նավահանգստի ու այլ պետությունների միջև կնքված պայմանագրերի համաձայն, որոնք հաստատում են կապիտուլյացիաների գործողությունը, Թուրքիայում բնակվող այդ պետությունների հպատակները ենթարկվում էին իրենց երկրների օրենքներին։
Կապիտուլյացիայի դենոնսացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1914 թվականին կառավարությունը «Միություն և առաջադիմություն» խմբի ղեկավարությամբ չեղյալ է հայտարարել Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիան և սկսել նոր տնտեսական քաղաքականություն վարել, որը պետք է օգուտներ քաղեր Օսմանյան տնտեսության համար։
Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա կապիտուլյացիան չեղարկվել է Լոզանի պայմանագրի (1923) համաձայն, մասնավորապես՝ 28-րդ հոդվածում։
Եգիպտոսում կապիտուլյացիաները դադարեցրել են իրենց գործողությունը 1949 թվականին՝ համաձայն Եգիպտոսում կապիտուլյացիաների վերացման մասին Մոնտրեի կոնվենցիայի, որը ստորագրվել է 1937 թվականին[4]։
Կապիտուլյացիաների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կապիտուլյացիաները ստորագրվել են հետևյալ երկրների հետ[5][6]՝
- Վենետիկ (1454)
- Ֆրանսիա (1535, 1673, 1740)
- Անգլիա (1579, 1675, 1809)
- Հոլանդիա (1579, 1680)
- Ավստրիա (1615)
- Ռուսաստան (1711, 1783)
- Շվեդիա (1737)
- Սարդինիա (1740, 1825)
- Դանիա (1746 եւ 1756)
- Պրուսիա (1761)
- Իսպանիա (1782)
- ԱՄՆ (1830)
- Բելգիա (1838)
- Հանզեական միություն (1839)
- Պորտուգալիա (1843)
- Հունաստան (1854 կամ 1855)
- Բրազիլիա (1858)
- Բավարիա (1870)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Cleveland, William; Bunton, Martin (2009).
- ↑ Three years in Constantinople by Charles White p.139
- ↑ Three years in Constantinople by Charles White p.147
- ↑ Convention regarding the Abolition of the Capitulations in Egypt, Protocol, and Declaration by the Royal Egyptian Government (Montreux, 8 May 1936) Art 1.
- ↑ Lucius Ellsworth Thayer, "The Capitulations of the Ottoman Empire and the Question of their Abrogation as it Affects the United States", The American Journal of International Law, 17, 2 (1923): 207–33.
- ↑ Philip Marshall Brown, Foreigners in Turkey: Their Juridical Status (Princeton University Press, 1914), p. 41.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Hoyle, Mark S. W. (1991). Mixed courts of Egypt. London: Graham & Trotman. xxvii, 206p.
- F. Ahmad, "Ottoman perceptions of the capitulations 1800-1914," Journal of Islamic Studies, 11,1 (2000), 1-20.
- Maurits H. van den Boogert and Kate Fleet (eds.), ed. (2003). The Ottoman capitulations: text and context. Rome: Istituto per l'Oriente C.A. Nallino. pp. vii, [575]-727, 14p. of plates : ill., facsims.
- Boogert, Maurits H. van den (2005). The capitulations and the Ottoman legal system: qadis, consuls, and beraths in the 18th century. Leiden: Brill. xvi, 323p.
- Kütükoğlu M.[tr] Ahidname. — Islamansiklopedisi. — 1988. — Т. I. — P. 536-540.(թուրքերեն)
- Papp S. Ahdname (ahitname) // Encyclopedia of the Ottoman Empire / Gabor Ágoston; Bruce Masters. —New York, NY: Facts on File, 2009. — P. 21-22. — ISSN 0-8160-6259-5.
- Theunissen H. P. A. Ottoman-venetian Diplomatics: The Ahd-names ; the Historical Background and the Development of a Category of Political-commercial Instruments Together with an Annotated Edition of a Corpus of Relevant Documents // Electronic journal of oriental studies : EJOS. — 1998. — № 2. — P. 1-698. — ISSN 0928-6802.