Օմեգա Կենտավր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Օմեգա Կենտավր (ω Cen, NGC 5139 կամ Caldwell 80), գնդիկավոր կլաստեր, Կենտավրոսի համաստեղությունում, որն առաջին անգամ ճանաչել է Էդմունդ Հալլեյն որպես ոչ աստղային օբյեկտ 1677 թվականին։ Գտնվելով 17,090 լուսային տարի (5,240 պարսեկ) հեռավորության վրա, այն Ծիր Կաթինի ամենամեծ գնդիկավոր կլաստերն է, որի տրամագիծը մոտավորապես 150 լուսային տարի է[1]։ Ենթադրվում է, որ այն պարունակում է մոտավորապես 10 միլիոն աստղ, և ընդհանուր զանգվածը համարժեք է 4 միլիոն արեգակնային զանգվածներին՝ դարձնելով այն Ծիր Կաթինի ամենամեծ տարածվածությունը ունեցող գնդիկավոր կլաստերը[2]։

Օմեգա Կենտավրը մյուս գալակտիկական գնդիկավոր կլաստերից տարբերվում է այնքանով, որ այն ծագում է որպես խաթարված գաճաճ գալակտիկայի միջուկի մնացորդ[3]։

Դիտարկման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ք.հ. 150 թվականին, հունահռոմեական գրող և աստղագետ Պտղոմեոսն իր «Ալմագեստ» գրքում գրանցեց այս օբյեկտը որպես աստղ ձիու մեջքի վրա՝ «Quae est in principio scapulae»: Գերմանացի քարտեզագիր Յոհան Բայերը օգտագործել է Պտղոմեոսի տվյալները՝ այս օբյեկտը «Օմեգա Կենտավր» անվանակարգելու համար՝ 1603 թվականին Ուրանոմետրիայի իր հրապարակման մեջ[4]։ Օգտագործելով Հարավային Ատլանտյան Սուրբ Հեղինե կղզու աստղադիտակը՝ անգլիացի աստղագետ Էդմունդ Հալլեյը վերագտել է այս օբյեկտը 1677 թվականին՝ դասելով այն ոչ աստղային օբյեկտների շարքին։ 1716 թվականին Հալլեյն այն հրապարակել է թագավորական ընկերության փիլիսոփայական գրառումներում իր վեց «լուսավոր բծեր կամ կետեր» ցուցակում[5][6]։

Շվեյցարացի աստղագետ Ժան-Ֆիլիպ դը Շեզոն 1746 թվականի իր 21 միգամածություններից բաղկացած ցանկում ընդգրկեց Օմեգա Կենտավրին, ինչպես և ֆրանսիացի աստղագետ Լակայլը 1755 թվականին, որտեղից էլ կատալոգի համարը անվանակարգվել է «L I.5»[6][7][8]: Այն առաջին անգամ ճանաչել է շոտլանդացի աստղագետ Ջեյմս Դանլոպը որպես գնդիկավոր կլաստեր 1826 թվականին, ով այն նկարագրել է որպես «աստղերի գեղեցիկ գլոբուս, որն աստիճանաբար և չափավոր սեղմված է դեպի կենտրոն»[9][10]։

Հատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկիր մոլորակից մոտ 17,090 լուսային տարի (5,240 պարսեկ) հեռավորության վրա Օմեգա Կենտավրը անզեն աչքով տեսանելի սակավաթիվ գնդիկավոր կլաստերներից մեկն է, և կարծես այն գրեթե նույնքան մեծ է, որքան լիալուսինը, երբ երևում է մութ ծայրամասից[11]։ Այն ամենապայծառ, ամենամեծ և 4 միլիոն արեգակնային զանգվածով ամենահայտնի զանգվածային գնդիկավոր կլաստերն է, որը կապված է Ծիր Կաթինի հետ[12]։ Գալակտիկաների տեղական խմբի բոլոր գնդիկավոր կլաստերներից միայն Անդրոմեդայի գալակտիկայի «Մայալ II»-ն է ավելի պայծառ և զանգվածային[13]։ Օմեգա Կենտավրը, որը պտտվում է Ծիր Կաթինի միջով, պարունակում է երկրորդ սերնդի մի քանի միլիոն երկրորդ սերնդի աստղեր և այն մոտ 12 միլիարդ տարեկան է[14]։

Օմեգա Կենտավրի միջուկի աստղերն այնքան լի են, որ գնահատվում է, որ դրանք միջինում գտնվում են միմյանցից ընդամենը 0,1 լուսային տարի հեռավորության վրա[14]։ Ներքին դինամիկան վերլուծվել է 469 աստղերի շառավղային արագությունների չափումների միջոցով[15]։ Այս կլաստերի աստղերը պտտվում են զանգվածների կենտրոնի շուրջը 7,9 կմ s−1 գագաթնակետային արագությամբ։ Կինեմատիկայից ենթադրվող զանգվածի բաշխումը փոքր-ինչ ավելի ընդլայնված է, քան լուսավորության բաշխումը, որը թեև քիչ հակասական է։

Կենտրոնական սև խոռոչի ապացույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օմեգա Կենտավրի կենտրոնական տարածքը: Ստորին նկարում պատկերված են աստղերի ապագա դիրքերը,որոնք ընդգծված են վերևի նկարի սպիտակ վանդակով:Յուրաքանչյուր շերտ ներկայացնում է աստղի կանխատեսված շարժումը հաջորդ 600 տարվա ընթացքում:Կետերի միջև ընկած ժամանակահատվածը համապատասխանում է 30 տարվա:Հոկտեմբեր 2010 թվական

2008 թվականի ուսումնասիրությունը ապացույցներ է ներկայացրել Օմեգա Կենտավրի կենտրոնում միջին զանգվածի սև խոռոչի առկայության մասին՝ հիմնված Չիլիի «Սերրո Պաչոն»-ում գտնվող Հաբլ տիեզերական աստղադիտակի և «Ջեմինի» աստղադիտարանի միջոցով կատարված դիտարկումների վրա[16][17]։ Հաբլի հետազոտության կատարելագործված տեսախցիկը ցույց է տվել, որ աստղերը հավաքվում են Օմեգա Կենտավրի կենտրոնի մոտ, ինչի մասին վկայում է կենտրոնի մոտ աստղային լույսի աստիճանական աճը։ Օգտագործելով «Ջեմինի» աստղադիտարանի սարքերը՝ կլաստերի միջուկում պտտվող աստղերի արագությունը չափելու համար, Է. Նոյոլան և իր գործընկերները պարզել են, որ միջուկին ավելի մոտ գտնվող աստղերն ավելի արագ են շարժվում, քան հեռու գտնվող աստղերը։ Այս չափումը մեկնաբանվում էր այնպես, որ միջուկում չտեսնված նյութը գրավիտացիոն փոխազդեցության է ենթարկվում մոտակա աստղերի հետ։ Համեմատելով այս արդյունքները ստանդարտ մոդելների հետ՝ աստղագետները եկել են այն եզրակացության, որ ամենահավանական պատճառը խիտ, զանգվածային օբյեկտի գրավիտացիոն ձգումն է, ինչպիսին է սև խոռոչը։ Նրանք հաշվարկել են օբյեկտի զանգվածը 40,000 արեգակնային զանգվածով[16]։

Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ կատարված աշխատանքները վիճարկել են այս եզրակացությունները, մասնավորապես՝ վիճարկելով կլաստերային կենտրոնի առաջարկվող տեղակայում[18][19]։ Կենտրոնի վերանայված դիրքի օգտագործմամբ կատարված հաշվարկները ցույց են տվել, որ միջուկի աստղերի արագությունը չի փոխվում հեռավորության վրա, ինչպես կարելի է ակնկալել, միջանկյալ զանգվածի սև խոռոչի առկայության դեպքում։ Նույն ուսումնասիրությունները նաև ցույց են տվել, որ աստղային լույսը չի հասնում մինչև կենտրոն, փոխարենը մնում է համեմատաբար հաստատուն։ Հեղինակները նշել են, որ իրենց արդյունքներն լիովին չեն բացառում Նոյոլայի և իր գործընկերների կողմից առաջարկված սև խոռոչը, բայց նրանք չեն հաստատում այն և սահմանափակում են դրա առավելագույն զանգվածը մինչև 12,000 արեգակնային զանգված։

Ավերված գաճաճ գալակտիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթադրվում է, որ Օմեգա Կենտավրը գաճաճ գալակտիկայի միջուկն է, որը խաթարվել և կլանվել է Ծիր Կաթինի միջոցով[20]։ Իհարկե «Քեփթեյնի աստղ»-ը, որը ներկայումս գտնվում է Երկիր մոլորակից ընդամենը 13 լուսային տարի հեռավորության վրա, ենթադրվում է, որ ծագել է Օմեգա Կենտավրից[21]։ Օմեգա Կենտավրի քիմիան և շարժումը Ծիր Կաթինում նույնպես համապատասխանում են այս պատկերին[11]։ Ինչպես «Մայալ II»-ը, այնպես էլ Օմեգա Կենտավրն ունի մետաղականության և աստղային տարիքի մի շարք, ինչը ենթադրում է, որ այն միանգամից չի ձևավորվել (ինչպես կարծում Կապտեյնի աստղը են, գնդիկավոր կլաստերների ձևավորման դեպքում) և, ըստ երևույթին, կարող է լինել ավելի փոքր գալակտիկայի միջուկի մնացորդը, որը վաղուց ընդգրկված է Ծիր Կաթինում[22]։

Գեղարվեստական գրականության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յան Դուգլասի «Սինգուլերիդի» (2012) վեպը ներկայացվում է որպես փաստ, որ Օմեգա Կենտավորը և «Քեփթեյնի աստղ»-ը ծագում են ավերված գաճաճ գալակտիկայից, և այս ծագումը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում վեպի սյուժեում։ Պատմության զարգացման ընթացքում, քննարկվում են մի շարք ասպեկտներ Օմեգա Կենտավրի մասին, այդ թվում՝ կլաստերի ներսում ճառագայթման հավանական միջավայրը և այն, թե ինչպիսի տեսք կարող է ունենալ երկինքը կլաստերի ներսից [23]:

Այս կլաստերը պատկերված է գերմանական «Պերի Ռոդան» գիտաֆանտաստիկ սերիալում և «Ատլան» սերիալի ցիկլը, որի գործողությունը ծավալվում է Օմեգա Կենտավրում։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Omega Centauri: The Largest Globular Cluster». Universe for Facts. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  2. ↑ «APOD: 2010 March 31 - Millions of Stars in Omega Centauri».
  3. ↑ Noyola, Eva; Gebhardt, Karl; Bergmann, Marcel (2008). «Gemini and Hubble Space Telescope Evidence for an Intermediate Mass Black Hole in omega Centauri». The Astrophysical Journal. 676 (2): 1008. arXiv:0801.2782. Bibcode:2008ApJ...676.1008N. doi:10.1086/529002.
  4. ↑ Bayer, Johann (1603). Uranometria (լատիներեն). Augsburg, [Germany]: Christoph Mang. Available at: Linda Hall Library (University of Missouri (Kansas City, Missouri, US)) Արխիվացված 2018-07-24 Wayback Machine The pages of this book are not numbered. However, towards the end of the book there appears "Tabula quadragesima prima, Centaurus." (Forty-first table, Centaur). The table lists Omega Centauri as "21 ω In imo dorso" (21 ω At the bottom of the back). The following page shows the constellation Centaur and Omega Centauri as a star labelled ω at the base of the Centaur's back.
  5. ↑ See:
  6. ↑ 6,0 6,1 O'Meara, Stephen James (2013), Deep-Sky Companions: Southern Gems, Cambridge University Press, էջ 244, Bibcode:2013dcsg.book.....O, ISBN 978-1107015012.
  7. ↑ Cheseaux compiled a list of nebulae during 1745–1746. He sent the list to his grandfather, in the form of a letter. The letter was read before the French Academy of Sciences in 1746. However, it was first published only in 1892 as part of a large article by the French astronomer Guillaume Bigourdan.
  8. ↑ de la Caille (1755). «Sur les étoiles nébuleuses du ciel austral» [On the nebulous stars of the southern sky]. Histoire de l'Académie Royale des Sciences, avec les Mémoires de Mathématique & de Physique (ֆրանսերեն): 194–199. ; see in the table on p. 196: "Nébuleuse du Centaure ... " Note: The catalog number "L I.5" designates: that the nebula is listed in Lacaille's catalog of 1755 (hence the "L"); that Omega Centauri is a nebula of the "first type" (première espèce, namely, nebulae that do not seem to be accompanied by stars when viewed via a telescope that is 2 feet long; hence the Roman numeral "I"); and that Omega Centauri is listed fifth among the nebulae of the first type (hence the "5"). See: Deep Sky Observer's Companion – the online database
  9. ↑ Dunlop, J. (1828). «A catalogue of nebulae and clusters of stars in the southern hemisphere, observed at Parramatta in New South Wales». Philosophical Transactions of the Royal Society. 118: 113–151. Bibcode:1828RSPT..118..113D. doi:10.1098/rstl.1828.0010. Omega Centauri is listed as No. 440 on p. 136.
  10. ↑ Harrington, Phil (2013 թ․ մայիսի 1), «Binocular Universe: Songs of the Deep South», Cloudy Nights Telescope Reviews, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «Black hole found in Omega Centauri». ESA. 2008 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  12. ↑ D'Souza, Richard; Rix, Hans-Walter (2013 թ․ մարտ), «Mass estimates from stellar proper motions: the mass of ω Centauri», Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 429 (3): 1887–1901, arXiv:1211.4399, Bibcode:2013MNRAS.429.1887D, doi:10.1093/mnras/sts426.
  13. ↑ Frommert, Hartmut; Kronberg, Christine (1998 թ․ մարտի 22), «NGC 5139», The Munich Astro Archive, Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 28-ին, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Peering into the Core of a Globular Cluster», Hubble Site news Center, 2001 թ․ հոկտեմբերի 4, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  15. ↑ Merritt, David; Meylan, Georges; Mayor, Michel (1997 թ․ սեպտեմբեր). «The stellar dynamics of Omega Centauri». The Astrophysical Journal. 114: 1074–1086. arXiv:astro-ph/9612184. Bibcode:1997AJ....114.1074M. doi:10.1086/118538. S2CID 119478923.
  16. ↑ 16,0 16,1 Noyola, E.; Gebhardt, K.; Bergmann, M. (2008 թ․ ապրիլ). «Gemini and Hubble Space Telescope Evidence for an Intermediate-Mass Black Hole in ω Centauri». The Astrophysical Journal. 676 (2): 1008–1015. arXiv:0801.2782. Bibcode:2008ApJ...676.1008N. doi:10.1086/529002.
  17. ↑ Noyola, Eva; Christensen, Lars Lindberg; Villard, Ray; Michaud, Peter (2008 թ․ ապրիլի 2), «Black hole found in enigmatic Omega Centauri», Monthly Notes of the Astronomical Society of South Africa, 67 (5–6): 82, Bibcode:2008MNSSA..67...82., Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  18. ↑ Anderson, J.; van der Marel, R. P. (2010 թ․ փետրվար). «New Limits on an Intermediate-Mass Black Hole in Omega Centauri. I. Hubble Space Telescope Photometry and Proper Motions». The Astrophysical Journal. 710 (2): 1032–1062. arXiv:0905.0627. Bibcode:2010ApJ...710.1032A. doi:10.1088/0004-637X/710/2/1032. S2CID 15596662.
  19. ↑ van der Marel, R. P.; Anderson, J. (2010 թ․ փետրվար). «New Limits on an Intermediate-Mass Black Hole in Omega Centauri. II. Dynamical Models». The Astrophysical Journal. 710 (2): 1063–1088. arXiv:0905.0638. Bibcode:2010ApJ...710.1063V. doi:10.1088/0004-637X/710/2/1063. S2CID 15235670.
  20. ↑ «Astronomers Find Suspected Medium-Size Black Hole in Omega Centauri» (Press release). 2008 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  21. ↑ «Backward star ain't from round here», New Scientist, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  22. ↑ Hughes, J. D.; Wallerstein, G. (1998 թ․ դեկտեմբեր), «Age and Metallicity Effects in Omega Centauri I: Stromgren Photometry», Bulletin of the American Astronomical Society, 30: 1348, Bibcode:1998AAS...193.6809H.
  23. ↑ Douglas, Ian (2012). Singularity. Harper Voyager. ISBN 978-0061840272.

Հետագա ընթերցանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Օմեգա_Կենտավր&oldid=9549635» էջից