Քրդերը Հայաստանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քրդերը Հայաստանում
Курд Армянин.jpg
Ընդհանուր քանակ

37 470 (2011[1])

Բնակեցում
Հայաստան Հայաստան
Լեզու(ներ)
քրդերեն (Կուրմանջի), հայերեն, ռուսերեն
Հավատք(ներ)
Եզդիականություն

Քրդերը Հայաստանում (քրդ.՝ Kurdên Ermenistanê), կազմում են հետխորհրդային տարածքում բնակվող պատմականորեն նշանակալի քուրդ բնակչության զգալի մասը, որն ապրում է հիմնականում Հայաստանի արևմտյան մասում։ Նախկին ԽՍՀՄ-ի քրդերը Նոր տնտեսական քաղաքականության տարիներին՝ 1920-ական թվականներին, սկսել են քրդերեն գրել հայերեն տառերով, ապա 1927 թվականին՝ լատինատառ, ապա 1945 թվականին՝ կյուրեղագիր, իսկ հիմա՝ և՛ կյուրեղագիր, և՛ լատինատառ[2]։

Կորենիզացիայի քաղաքականության տարիներին խորհրդային կառավարությունը Հայաստանի քրդերին ապահովել է ռադիոյով, ինչպես նաև մայրենի լեզվով կրթությամբ և մամուլով։ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները հիմնել են քրդերեն «Ռյա թազա» (Նոր ուղի) թերթը, ինչպես նաև Երևանից հեռարձակվող քրդալեզու ռադիո։ Քրդերի մասին առաջին ֆիլմը՝ Զարեն, նկարահանվել է 1926 թվականին Հայֆիլմի կողմից, իսկ առաջին քրդական վեպը՝ «Քուրդ հովիվը», որը գրվել է Արաբ Շամիլովի կողմից, հրապարակվել է 1935 թվականին Երևանում։ Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետում կա քրդական բաժին[2]։

ՀՀ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանում բնակվում էր 35 308 եզդի և 2 162 քուրդ բնակիչ[1]։ Քրականան և եզդիական համայնքներն ունեն մեկական ներկայացուցիչ ՀՀ Ազգային ժողովում։ Ազգային ժողովում քրդական համայնքը ներկայումս ներկայացնում է Կնյազ Հասանովը, իսկ եզդիական համայնքը՝ Ռուստամ Բաքոյանը[3][4]։

Քրդերը Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրդական ծագմամբ Շադդադյանների հարստությունը, որը տիրել է ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության տարածքի որոշ հատվածների X-XII դդ․, Արևելյան Հայստանում քրդերի ներկայության առաջին վկայությունն է[5]։ Միջնադարում քրդերի ներկայությունը Հարավային Կովկասում փոքր է եղել[5]։ Քրդական ցեղախմբեր XVIII դարում հարավից սկսել են չվել Արևելյան Հայաստան, հաստատվելով հիմնականում Արարատյան դաշտավայրում[5]։ Որոշ մահմեդական քրդեր հաստատվել էին Արևելյան Հայաստանում XIX դարի սկզբին, սակայն նրանց մեծ մասը մինչև XX դարի սկիզբը վերաբնակվել էր ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում։ XIX դարի երկրորդ կեսին և XX դարի սկզբին եզդիները հաստատվել են Անդրկովկասում՝ փախչելով Օսմանյան կայսրությունում թուրքերի և մահմեդական քրդերի իրականացրած հալածանքներից[5][6]։

Հայաստանի առաջին հանրապետության տարիներին քրդերը ստացել են քաղաքական իրավունքներ․ Հայաստանի ազգային ժողովի կազմում ընտրվել է նաև քրդական համայնքի ներկաչացուցիչ, իսկ որոշ քրդեր դարձել են հայկական բանակի սպաներ և կազմավորել քրդական կամավորական գնդեր[7]։ Մահմեդական քրդերի մի մասը, մասնավորապես Կարսի մարզում, միացել է Հայաստանի թյուրքախոս բնակչության խռովություններին ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետությանը[8]։

Խորհրդային տարիներին Հայաստանում մեծ թվով քրդերեն գրականություն է հրապարակվել, ստեղծվել են ազգային դպրոցներ և ռադիո։ Ըստ Սովետական մեծ հանրագիտարանի՝ Խորհրդային Հայաստանը քրդական գրականության հիմնական կենտրոնն է եղել[9]։ 1925 թվականին Հայաստանի քրդերի համար բացվել են ավելի քան 50 դպրոցներ[10]։

1937 թվականին՝ Ստալինյան բռնաճնշումներ ժամանակ, Հայաստանի շատ քրդեր դարձել են դրանց զոհը և աքսորվել Հայաստանից դեպի Սիբիր և կենտրոնական Ասիայի հանրապետություններ[5][11]։

Ղարաբաղյան հակամարտության բռնկումից հետո Հայաստանում բնակվող մահմեդական քրդերի մեծ մասը լքել է երկիրն ադրբեջանցիների հետ միասին, որոնց հետ փոխկապակցված էին կրոնական, մշակութային և բարեկամական հարաբերություններով[6]։ Այնուհետ նրանք մնացել են Ադրբեջանում կամ արտագաղթել են Ռուսաստանի Դաշնություն (մասնավորապես՝ Կրասնոդար)[5][12]։ Այժմ Հայաստանում չափազանց քիչ մահմեդական քրդեր են մնացել (ըստ քրդագետ Գառնիկ Ասատրյանի՝ 1998 թվականի դրությամբ նրանց թիվը մոտ հարյուր հոգի էր կազմում)[13]։

Խորհրդային ժամանակաշրջանում քրդերն ու եզդիները նույնացվում էին։ 1980-ական թվականներին եզդիական համայնքի որոշ առաջնորդներ պահանջել են իշխանություններից, որպեսզի եզդիները ճանաչվեն իբրև ինքնուրույն և առանձին ազգություն։ 1989 թվականի խորհրդային վերջին մարդահամարի տվյալներով, նախկինում քուրդ համարվող 60 000 հոգուց 52 700 հոգի որպես եզդի է ներկայացել[6]։ 1989 թվականից ի վեր մարդահամարներում քրդերը և եզդիները առանձին են հաշվվում, իսկ եզդիների բարբառը, որը քուրմանջիի բարբառ է, համարվում է առանձին լեզու՝ եզդիերեն (էզդիկի)[6][14]։

Այնուամենայնիվ, որոշ եզդիներ չեն ժխտում իրենց մշակութային և այլ կապերը քրդերի հետ և կամ իրենք իրենց քուրդ են համարում[12][14][15][16]։

Քրդական հետազոտությունների կենտրոնի տնօրենի խոսքով՝ Հայաստանում քրդերի հետ կապված իրավիճակն այսօր նորմալ է և նրանց հանդեպ բացահայտ անհանդուրժողականություն չկա[12]։ Հայաստանի ընտրական օրենսգիրքը քրդական փոքրամասնության ներկայացուցչության համար Ազգային ժողովում նախատեսում է մեկ տեղ[17]։

Ժողովրդագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրդերի բնակության վայրը նշված է մուգ կանաչով
Քուրդ և եզդի բնակչությունը Հայաստանում (2001-2011)
Մարզ 2001[18] 2011[19]
Քանակ % Քանակ %
Հայաստան 42,139 1.3% 37,470 1.2%
Արմավիր 17,793 6.4% 17,063 6.4%
Արագածոտն 7,251 5.2% 7,090 5.3%
Արարատ 5,972 2.2% 5,001 1.9%
Երևան 4,825 0.4% 3,361 0.3%
Կոտայք 4,326 1.6% 3,305 1.3%
Շիրակ 981 0.3% 763 0.3%
Լոռի 802 0.3% 663 0.3%
Գեղարքունիք 124 0.1% 114 0%
Տավուշ 60 0% 44 0%
Սյունիք 4 0% 26 0%
Վայոց ձոր 1 0% 10 0%

Հայ-քրդական մշակութային կապեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քուրդ ուսանողները Խորհրդային Հայաստանում

Ռուսական կայսրությունում քրդերի և եզդիների վերաբերյալ առաջին գիտական աշխատությունը գրել է Խաչատուր Աբովյանը («Քրդեր և եզդիներ» Երկերի լիակատար ժողովածու, հ․ 8, Երևան, 1958)[20]։

Հայտնի հայ երգահան Կոմիտասը գրի է առել հայկական, քրդական և թուրքական մի շարք ազգային երգեր[21], իսկ 1897 թվականին ավարտել է Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարան, որտեղ ուսումնասիրում էր քրդական երաժշտություն։

Հայ բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազը, օգտագործելով քրդական լեգենդը, գրել է իր հայտնի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Մարդահամար 2011. Աղյուսակ 5.1 Բնակչությունը (քաղաքային, գյուղական) ըստ ազգության, սեռի և տարիքի» 
  2. ↑ 2,0 2,1 Leezenberg Michiel (2015)։ «Soviet Kurdology and Kurdish Orientalism»։ in Kemper Michael, Conermann Stephan։ The Heritage of Soviet Oriental Studies։ London: Routledge։ էջեր 89–90։ ISBN 9780415838207 
  3. ↑ «Ալեն Սիմոնյանը հանդիպեց Ռուստամ Բաքոյանի հետ»։ www.parliament.am։ 2021-08-12։ Վերցված է 2022-05-25 
  4. ↑ «ԱԺ նախագահը հանդիպեց խորհրդարանում քրդական համայնքի ներկայացուցչի հետ»։ www.parliament.am։ 2021-08-12։ Վերցված է 2022-05-25 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 McDowall David (2007)։ A Modern History of the Kurds։ London and New York: I. B. Tauris։ էջեր 491–494։ ISBN 9781850434160։ OCLC 939584596 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Asatryan Garnik, Arakelova Victoria (2002)։ «THE ETHNIC MINORITIES OF ARMENIA»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007-07-10-ին 
  7. ↑ «Гажар Аскеров КУРДСКАЯ ДИАСПОРА»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007-11-20-ին։ Վերցված է 2007-09-28 
  8. ↑ Hovannisian Richard G. (1982)։ The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919–1920։ Berkeley: University of California Press։ էջեր 80–81։ ISBN 0-520-04186-0 
  9. ↑ «Kurds at Great Soviet Encyclopedia»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-27-ին։ Վերցված է 2020-07-27 
  10. ↑ Encyclopedia of World Cultures - P 225. by David Levinson
  11. ↑ Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography - P. 22. by Lokman I. Meho, Kelly L. Maglaughlin
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Минасян Армила (2006)։ «Шакро Мгои: «После распада СССР многие курды так и не получили гражданства России»»։ noev-kovcheg.ru (ռուսերեն)։ Ноев Ковчег N 13 (108) Сентябрь 2006 года։ Վերցված է 2022-05-25 
  13. ↑ Krikorian Onnik (1998-06-08)։ «An Interview With Professor Garnik Asatrian»։ www.groong.com։ Armenian News Network/Groong։ Վերցված է 2022-05-25 
  14. ↑ 14,0 14,1 Krikorian Onnik (2004)։ «Being Yezidi»։ onnik-krikorian.com։ Վերցված է 2022-05-24 
  15. ↑ Krikorian Onnik (2019-03-10)։ «Yezidis in Armenia»։ yazidis.info։ Վերցված է 2022-05-24 
  16. ↑ Krikorian Onnik (1998-06-09)։ «An Interview With Dr. Karlene Chachani»։ www.groong.com։ Armenian News Network/Groong։ Վերցված է 2022-05-25 
  17. ↑ «DocumentView»։ www.arlis.am։ Վերցված է 2018-01-25 
  18. ↑ «Ethnic composition: 2001 census»։ Վերցված է 23 August 2018 
  19. ↑ «Armenia ethnicity 2011» 
  20. ↑ Leezenberg Michiel (2015)։ «Soviet Kurdology and Kurdish Orientalism»։ in Kemper Michael, Conermann Stephan։ The Heritage of Soviet Oriental Studies։ London: Routledge։ էջեր 87, 89–91։ ISBN 9780415838207 
  21. ↑ Petsche Johanna (2015)։ Gurdjieff and Music: The Gurdjieff/de Hartmann Piano Music and Its Esoteric։ էջ 121 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քրդերը_Հայաստանում&oldid=8590430» էջից