Քուլ Գալի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քուլ Գալի
Ծնվել է1183
ԾննդավայրԿամա-վոլգյան Բուլղարիա
Վախճանվել է1236 կամ 1234
Վախճանի վայրBilär, Թաթարստան, ՌԽՖՍՀ
Մասնագիտությունբանաստեղծ
ԼեզուՀին թաթարերեն
Ժանրերքնարապատմողական
 Kul Gali Վիքիպահեստում
Պատկեր:Gali monument.jpg
քուլ Գալիի արձանը Կազանում

Քուլ Գալի, (իրական անունը՝ Մուհամմադ Հաջի Գալի Մուրհուջա, թաթ.՝ Мөхәммәдхаҗи Гали ибн Мирхуҗа, բաշկիրերեն՝ Ҡол Ғәли, թաթ.՝ Кол Гали, 1183, Կամա-վոլգյան Բուլղարիա - 1236 կամ 1234, Bilär, Թաթարստան, ՌԽՖՍՀ), միջնադարյան բանաստեղծ[1]։ Նրա ամենահայտնի ստեղծագործությունը «Կիյսսա և Իոսիֆ» պոեմն է, որը գրվել է օղուզերեն լեզվով[2][3][4]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քուլ Գալիի մասին կենսագրական տեղեկությունները սակավաթիվ են և հակասական։

Ըստ Թաջեդին Յալչիգուլովի «Թավարիխ և Բուլղարիա» («Բուլղարիայի պատմությունը»), Քուլ Գալին սերվել է Աիլ բաշկիրական ցեղից[5]։ Յալչիգուլովի «Թավարիխ և Բուլղարիա»-ի («Բուլղարիայի պատմությունը») մեջ պարունակվող տեղեկությունների հիման վրա Խ.Մուհամետովը վերակառուցել է Քուլ Գալիի կենսագրությունը։ Դրանում նշված էր, որ նա ծնվել է Քիշան քաղաքում կամ Վոլգյան Բուլղարիայում։ Նրա հայրը Հազրեթ Միրհաջին է։ Նա մեդրեսեն ավարտել է Խորեզմ քաղաքում և այնտեղ սովորեցրել է շակիրդներին, ապա տեղափոխվել Ուրգենչ քաղաք (Խորեզմ), ավելի ուշ վերադարձել է հայրենիք։ Ըստ Մուհամետովի՝ Քուլ Գալին մահացել է (Բիլիար) քաղաքում։ Համաձայն «Թավարիխ և Բուլղարիա»-ի՝ բանաստեղծը մահացել է14-րդ դարի վերջին՝ Թամերլանի Ոսկե Պարս բարձրանալու ժամանակ։

Բանաստեղծի կենսագրության վերաբերյալ բոլոր տեղեկությունները բխում են Թաջեդին Յալչիգուլովի «Թավարիխ և Բուլղարիա»` («Բուլղարիայի պատմությունը») շարադրանքից[6] : Յալչիգուլովն այդ ստեղծագործության մեջ բերում է իր տոհմածառը՝ այն կանգնեցնելով կիսալեգենդար անձանց, այդ թվում՝ Քուլ Գալիի մոտ, սակայն առանձնացնում է այն, որ նա Բուլղարիայից է։ Այս կենսագրական տարբերակը հակասություններ ունի և դեռ 19-րդ դարում քննադատության է ենթարկել թաթար գիտնական Մարջանիին, քանի որ շեջերում հիշատակված Քուլգալին ապրել է 14-րդ դարի երկրորդ կեսին (ըստ աղբյուրի՝ Բուլգար Թամերլանի սնանկացումից հետո, որը ծնվել է 1336 թվականին), իսկ բուլղարական բանաստեղծը՝ 13-րդ դարի սկզբին[7]։

«Կիյսսա և Իոսիֆ» պոեմը, ձեռագրերի ցուցանակները, պոեմի անալոգները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Կիյսսա և Իոսիֆ» պոեմը Քուլ Գալիի գլխավոր ստեղծագործությունն է։ Գրված է Յուսուֆի մասին ղուրանական սյուժեներով։ Բանաստեղծությունը գրված է օղուզերեն լեզվով[2], հետազոտողներ այն կոչում են բուլղարերեն լեզու[8]։

Առաջին բանաստեղծությունը տպագրության է պատրաստվել բանաստեղծ և գիտնական Գաբդրահիմ Ուտիզ Իմյանիի կողմից և հրատարակվել է 1839 թվականին Կազանի համալսարանի տպարանում։ Մինչև 1917 թվականը պոեմը վերահրատարակվել է ավելի քան 80 անգամ։

Բանաստեղծության բնօրինակը չի պահպանվել։ Հայտնի են ձեռագրերի 150-ից ավելի ցուցակներ (ամբողջական և ոչ ամբողջական պատճեններ)[9], ամենահին թվականները թվագրվում են 18-րդ դարի վերջին։ Բանաստեղծությունը վերաշարադրվել է մարդկաց կողմից մինչև 20-րդ դարի կեսերը։ Այս ստեղծագործության հիմնական արեալը Ուրալո Պովոլժյեն է։

Բաշկորտոստանի տարածքում հայտնաբերվել է մոտ 20 ձեռագիր ցուցակ. Նովոսուբխանգուլովո Բուրզյանի շրջան (թվագրվում է 1774-1778 թվականներ), Սալավատի շրջանի Նոր Կարատավլի (1792 թվական), Մեչետլինի շրջանի Լեմեզ-Տամակ (մոտ 1798 թվական), Դավլեքանովի շրջանի Դյուրտյուլի (18-րդ դարի վերջ), Բուրզյանի շրջանի Նաբիևո (մոտ 1811 թվական.), Իլիշևսկի շրջանի Սինգրյանովո (մոտ 1837 թվական), Կույուրգազի շրջանի Տայմասովո (մոտ 1842 թվական), Զիգիտյակ (մոտ 1842 թվական) և Կարան-Բիշինդի (մոտ 1842 թվական) Թույմազին շրջանի և այլն[10]։

Բաշկորտոստանի տարածաշրջանի՝ Կուրգանի, Օրենբուրգի և Չելյաբինսկի մարզերում, Մ.Հ.Նադերգուլովի, Ռ.Ա.Սուլթանգարեևայի, Ֆ.Գ.Հիսամիտդինովայի, Գ.Բ.Հուսաինովի, Զ.Յ.Շարիպովայի և այլոց կողմից ձայնագրվել են այդ պոեմի 50 բանաստեղծական-արձակ և արձակ-բանահյուսական տարբերակներ՝ «Յուսուֆ և Զուլեյհա», «Յուսուֆի և Զուլեյհայի պատմությունը» և այլն[10]։ Արևելագետնետ և թուրքագետներ Ֆ.Կուպրյուլյուզադեն և Ե.Բերտելսը կարծում են, որ բանաստեղծը ծնվել է Միջին Ասիայում և այդտեղ էլ գրվել է պոեմը[11]։ Խորհրդային թուրքագետ, բանասեր Ա.Պ.Պացելուևսկին կարծում է, որ պոեմը գրված է թուրքմեներեն լեզվով[12]։

Հիշողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1983թվականինին Թաթարստանում նշվում է Քուլ Գալիի ծննդյան 800 ամյակը։ Նույն թվականին այս հոբելյանը ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի[13] նշանակալի ամսաթվերի օրացույցում։ Կազանում Քուլ Գալի անվանումը 1983 թվականից կրում է մի փողոց, որը գտնվում է Գորկի բնակելի թաղամասում, իսկ 2005 թվականին տեղադրվում է հուշարձան՝ (Հազարամյակի այգի)։ Ուլյանովսկում Քուլ Գալիի հուշարձանը բացվել է 2008 թվականին թաթարական մշակույթի կենտրոնի շենքի մոտ։ 1999 թվականի ապրիլի 7-ից Զաինսկում գոյություն ունի Քուլ Գալի փողոց[14]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Татарская энциклопедия» Казань, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2002-14.
  2. ↑ 2,0 2,1 Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков XI—XIV веков / Э. Н. Наджип. — Москва: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. — С. 57—80.
  3. ↑ Татары Среднего Поволжья и Приуралья'; ред. Воробьев, Н. И.; Хисамутдинов, Г. М.; Изд-во: М.: Наука, 1967. — с. 374—375
  4. ↑ Кыйссаи Йосыф [Текст] / Кол Гали ; [текстны хәзерге әдәби телгә күчерүчеләр: Ф. С. Фасиев, А. Х. Нуриева, Ә. Г. Исхак]. - Казан : Татарстан китап нәшрияты, 2013. - 222, [2] с. : цв. ил.; 25 см.; ISBN 978-5-298-02474-7
  5. ↑ Происходил из знатного рода башкир — племени айле. Шакуров Р. З. Кул Гали. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 1996. — 672 с. — С. 355.}}
  6. ↑ ТАРИХ НАМА-И БУЛГАР («Таварих-и Булгарийа», «Дастан-ы тарих»)
  7. ↑ Миркасым Усманов. Каурый каләм эзеннән. Археограф язмалары (Археографические записки). Казань: ТКН, 1994. С.65.
  8. ↑ акиев М. З. Проблемы языка и происхождения волжских татар. — Казань, 1986. — С. 40—54.
  9. ↑ Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул Гали (проблематика, поэтика, язык произведения). — Уфа, 1988.
  10. ↑ 10,0 10,1 Башҡорт халыҡ ижады. 6‑сы том. Эпос: ҡиссалар һәм дастандар. — Өфө, 2002.
  11. ↑ Бертельс Е. Литература народов Средней Азии от древнейших времен до XV в. н. э. //Новый мир, 1939. № 9
  12. ↑ Поцелуевский А.П. «Избранные труды». 1975. Ашхабад
  13. ↑ См.: Тагиров Э. Р. Казанская гавань ЮНЕСКО// Республика Татарстан, 5 сентября 2018: http://rt-online.ru/kazanskaya-gavan-yunesko/
  14. ↑ «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 23-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Шакуров Р. З. Кул Гали. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 1996. — 672 с. — С. 355.
  • Башҡорт әҙәбиәте тарихы, 6 томда. 1 том. Өфө, 1990.
  • Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул Гали: Поэтика. Проблематика. Язык произведения. Отв. ред. Р. З. Шакуров. Уфа, 1988.
  • Харисов Ә. И. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы. Өфө, 1965.
  • Хусаинов Г. Б. Тюркоязычные литературы Урало-Поволжья и современность. Уфа, 1980.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քուլ_Գալի&oldid=9364354» էջից