Քնաբեր խաշխաշ

Քնաբեր խաշխաշ
Քնաբեր խաշխաշ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Գորտնուկածաղկավորներ (Ranunculales)
Ընտանիք	Կակաչազգիներ (Papaveraceae)
Ենթաընտանիք	Կակաչայիններ (Papaveroideae)
Ցեղ	Խաշխաշ (Papaver)
Տեսակ	Քնաբեր խաշխաշ (P. somniferum)
Միջազգային անվանում
Papaver somniferum L., 1753

Քնաբեր խաշխաշ^[1]^[2] (լատին․՝ Papaver somniferum), կակաչազգիների ընտանիքի միամյա խոտաբույս։

Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լատիներեն ընդհանուր անվանումը «Խաշխաշ» է, ենթադրվում է ստեղծվել է կրկնակի խաշ արմատից, որը նշանակում է «շնչել, աճել»^[3]։

Բուսաբանական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քնաբեր խաշխաշը, խոտածածկի միամյա, խոշոր, 100-120 սմ բարձրությամբ փոքր ճյուղերով բույս է։ Մազմզոտ է կամ բացակայում է, կամ բազմաթիվ ջղանման տերևներով է կամ ծաղկացողունով։

Ունի առանցքային արմատային համակարգ։

Ցողունը ուղիղ է, հարթ, կապտականաչավուն, գագաթի մասը ճյուղավորված։

Ստորին տերևները կարճ կոթունի վրա են, աստիճանաբար վերածվում են թերթիկների, ունեն վերին դասավորություն, կոթունավոր են, թերթիկները երկարանում են, մոխրագույն են, անհավասար, ու են 10-30 սմ երկարություն, խոշոր եզրագծերը ատամնավոր են կամ տերևների թեթև կտրվածքով և սրատամ։

Տուփիկները գնդաձև են, ձվաձև, երկարավուն-օվալաձև։

Սերմերը երիկամաձև են, սերմնասպիի մոտ սեղմված, փոսիկը լայն է, ոչ խորը։ Սերմնասպին օվալաձև է, փոսիկի մեջ։ Սերմերը յուղոտեն, հարուստ էնդոսպերմով, ունի 1-1.5 մմ տրամագիծ, հասնում է հուլիսի վերջին, սեպտեմբերի սկզբին։

Պտուղը կարճ գլանաձև կամ գրեթե 2-7 սմ երկարությամբ գնդաձև տուփով պարկուճ է, ներքևում նեղացված է հստակ տեսանելի երկարավուն ցողունով, միակողմանի, անավարտ միջնապատերով և մեծ քանակությամբ փոքր սերմերով. սկավառակը հարթ է, ֆիլտրված, պարզ, խորը ատամներով՝ 8-12 ճառագայթներ։

Մակերևույթը բազմանկյունա-խցիկավոր է, խցիկները տեղակայված են մեջքին զուգահեռ։ Գունավորումը երկնակագույն է, բաց շագանակագույն, գրեթե սև, դեղին, սպիտակ։

Երկարությունը 1-1.25 մմ է, լայնությունը` 0.75-1 մմ, հաստությունը` 0.5-0.75 մմ։

Քնաբեր խաշխաշը հանդիսանում է մշակովի յուղատու բույս, ցանքի շրջաններում աղբոտում է այլ բույսերը կամ դառնում է վայրի, մանրանում է և դառնում մոլախոտային բույս։

Աղբոտում է հացազգիները և տեխնիկական մշակաբույսերը։

Ծաղկակոթունը երկար է, մերկ կամ փշոտ։ Կոկոնը մինչև ծաղկի բացվելը մերկ է, ձվաձև-օվալաձև , խոշոր, պուտերով, 1,5-3 սմ երկարությամբ։ Перед распусканием цветки выпрямляются. Ծաղիկները ակինոմորֆիկ, երկսեռ են, խոշոր, միայնակ, որը գտնվում է ցողունի կամ դրա ճյուղերի վերևում։ Ունի կրկնակի ծաղկապատյան կաշվենման ծաղկաթերթիկներով։ Սերմնարանը վերադաս է, բազմաթիվ սերմերով։ Ծաղկում է մայիս-օգոստոս ամիսներին։ Ծաղկի բանաձևը՝ $\ast K_{2}\;C_{4}\;A_{\infty }\;G_{({\underline {\infty }})}$ ^[4]:

Տարածվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ տվյալների համաձայն, վայրի բնության մեջ քնաբեր խաշխաշները հայտնի չեն և տարածված են միայն մշակույթում, սակայն աճում են վայրի բնության բոլոր վայրերում։ Գենետիկական ռեսուրսների տեղեկատվական ցանցի (GRIN) տվյալների համաձայն, այն աճում է Հարավային Եվրոպայում (Հունաստանի Կրետե կղզում, Իտալիայում, ներառյալ Սիցիլիան և Սարդինիան), Կիպրոս կղզում, Աֆրիկայում (Հյուսիսային Ալժիր, Հյուսիսային Լիբիա, Մարոկկո, Թունիս, Մադեյրա կղզի, Կանարյան կղզի), ինչպես նաև աճում են Ազորյան կղզիներում^[5], Եվրոպական մասում աճում են ամենուր մինչև 60° լայնությունները։

Քիմիական բաղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծաղիկների տերևները պարունակում են խաշխաշի և կաթնային թթուներ, ճարպային նյութեր,բուսախեժ։

Խտացրած կաթնային հումքը (ափիոնը), որը ստացվում է բերվում միայն ձեռքով, արմատից առաջացնում է դեռևս չմշակված տուփեր, որոնք պարունակում են սաղարթային նյութեր և 20 ալկալոիդներ՝ մորֆին (0,3-0,5 %), ապոմորֆին, կոդեին (մինչև 0,07 %), պապավերին (մինչև 0,05 %), թեբաին, լաուդանին, թմրանյութ, ռեադին և այլն։ Քիմիական կառուցվածքում խաշխաշի ալկալոիդները վերաբերում են ֆենանտրենայի և իզոխինոլինայի ածանցյալներին։ Հասուն սերմերից ստացվում է մոտ 40-56 % ճարպային յուղ^[6]^[7]։

Կիրառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քնաբեր խաշխաշը հազարավոր տարիներ շարունակ մշակվել է բազմաթիվ երկրներում։ Ներկայումս հիմնականում ափիոն մշակվում է Չինաստանում, Հնդկաստանում, Փոքր Ասիայում, Կենտրոնական Ասիայում և Աֆղանստանում։

Նախկինում քնաբեր խաշխաշի տուփիկը օգտագործվել է որպես դեղորայքային հումք (լատին․՝ Capita Papaveris): Հումքը հասունանալուց հետո հավաքվել է, ծռվել, չորացել և փաթաթվել^[8]։

Ափիոնը ստացվում է չմշակված տուփիկներից՝ թանձր կաթնանման հյութ։ Հում ափիոնը օգտագործվում է Չինաստանում և այլ երկրներում ծխելու, որպես թմրամիջոցների, քնաբերի համար։ Եվրոպական բժշկության մեջ ափիոնը վերամշակվում է ալկալոիդներ հանելու և ցավազրկողներ ստանալու համար, հանգստացնող և դիմադրող, հիպնոսի ինչպես նաև ստամոքսային հիվանդությունների դեպքում։

Սերմերից արտադրում են սերմնաբջիջի յուղ, որը օգտագործվում է սննդի մեջ, օգտագործվում է մարգարինի և դեղագործական արդյունաբերության մեջ։ Սննդային նպատակներով օգտագործվում են սննդամթերքի սերմացու սերմերը։ Հիմնականում սննդամթերքի խոտաբույսը մշակվում է Չեխիայում (Czech blue poppy / չեխական կապույտ խաշխաշ) և Թուրքիայում։

Դեկորատիվ բույս է։ Քնաբեր խաշխաշի մշակումը սկսվել է հին ժամանակներում։ Այդ ժամանակից ի վեր հանդես են եկել սև, մանուշակագույն, մոխրագույն կամ սպիտակ սերմերի մշակված բազմատեսակ սորտեր, տարբեր ձևավորված տուփերով, պարզ և կրկնակի ծաղիկներով, նրբաթիթեղ կամ պառկած տերևներով, կարմիր, վարդագույն, մանուշակագույն, սպիտակ ծաղիկներով։

Երբ ծաղկում է, քնաբեր խաշխաշը կամ քաղցրահամ մշակաբույսերը մեղր են տալիս այնպիսի մեծ քանակությամբ նեկտար, ինչպիսիք են մեղրը, որը մեղուները գրեթե ամբողջությամբ խցանում են փոշիներով, դարձնում սև։ Միևնույն ժամանակ քնաբեր խաշխաշը նեկտար չի տալիս^[9]։

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսակի մեջ առանձնանում են երկու ենթատեսակ^[5].

Papaver somniferum subsp. setigerum (DC.) Corb. - Փշոտ խաշխաշ
Papaver somniferum subsp. somniferum

Նախկինում ափիոնի արտադրության մեջ օգտագործված մի քանի ենթատիպեր ավանդաբար առանձնանում էին^[10]

Papaver somniferum subsp. tianshanicum N.Basil. -տյան-շանյան խաշխաշ
Papaver somniferum subsp. tarbagataicum N.Basil. — տարբագաթյան խաշխաշ
Papaver somniferum subsp. eurasiaticum Vessel. -եվրո-ասիական խաշխաշ

առաջին երկու ենթատեսակներից ստացան մի շարք սորտերի «Խաշխաշ ափիոն», սորտերի վերջին խմբից` «Խաշխաշի ձեթ »։

Իրավական կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քնաբեր խաշխաշները ներառված են «Թմրանյութերի կամ հոգեմետ նյութերի կամ դրանց պրեկուրսորների պարունակող բույսերի ցանկում» և «Ռուսաստանի Դաշնությունում վերահսկվողության ենթակա բույսերի ցանկում» (Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության 2010 թ. Նոյեմբերի 27-ի N 934 որոշում)^[11]։ Չափերի նկարագրությունը ներկլայացված են Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի 228, 228.1, 229 և 229.1 հոդվածներում տրված են Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության 01.10.2012 N 1002 որոշմամբ^[12]։

Թունավոր հատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թունավոր է բույսն ամբողջությամբ, առավելագույնը` չհասունացած տուփիկների պատերում (կաթնահյութ)։ Պարունակում է ավելի քան 20 ալկալոիդ, ֆենանտրենիզոխինոլինի ածանցյալներ. մորֆին, կոդեին, պապավերին, տեբաին, պրոտոպին, լաուդենին և այլն։

Մորֆինը նարկոտիկ անալգետիկ է, որն ունի ուժեղ ցավազրկող ազդեցություն, սակայն մեկ անգամից ավել ընդունելու դեպքում արագ զարգացնում է հիվանդագին կախվածություն` մորֆինիզմ։ Թունավոր չափաբաժիններով ճնշում է շնչառական կենտրոնի գործունեությունը` մինչև անգամ շնչառության լրիվ կանգը։ Բարձրացնում է ներքին օրգանների հարթ մկանների տոնուսը։

Պապավերինն օժտված է միոտրոպ սպազմոլիտիկ և անոթալայնիչ ազդեցությամբ։ Տեբաինը, լաուդերինը և պրոտոտրոպինը ջղակծկում առաջ բերող թույներ են։

Հիմնական ախտանիշերն են` սրտխառնոց, փսխում, փորկապություն, մեզի բացթողման ուշացում, գլխապտույտ, կոկորդի լորձաթաղանթի չորություն։ Հնարավոր են ալերգիկ ռեակցիաներ, զարկերակային ճնշման իջեցում։ Զարգանում է գիտակցության հալյուցինատոր մթագնում։ Վտանգ է ներկայացնում շնչառության ճնշվածությունը և հետագա կանգը։

Ծանոթագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Попов М. Г., 1937
↑ Вульф, 1969
↑ http://etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=Papaver
↑ Андреева, 2005
↑ ^5,0 ^5,1 Согласно данных GRIN. См. карточку растения
↑ Под ред. Борисова М. И. Лекарственные свойства сельскохозяйственных растений. — Мн.: «Ураджай», 1974. — С. 168. — 336 с.
↑ Турова А. Д., Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. — 4-е изд.. — М.: «Медицина», 1984. — С. 54. — 304 с.
↑ Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под(չաշխատող հղում) ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 208. — ISBN 5-06-000085-0
↑ Абрикосов Х. Н. и др. Мак снотворный // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 181.
↑ Цицин, 1962
↑ «Библиотека Антисуда: законодательство о наркотиках, судебные решения». www.antisud.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
↑ «Библиотека Антисуда: законодательство о наркотиках, судебные решения». www.antisud.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

- Papaver somniferum // Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI + 645 с.
- Попов М. Г. Род 556. Мак — Papaver // Флора СССР : в 30 т. / гл. ред. В. Л. Комаров. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1937. — Т. 7 / ред. тома Б. К. Шишкин. — С. 644—645. — 792, XXVI с. — 5200 экз.
- Атлас лекарственных растений СССР / глав. ред. акад. Н. В. Цицин. — М.: Медицина, 1962. — С. 330—333. — 704 с. — 16 000 экз.
- Вульф Е. В., Малеева О. Ф. Мировые ресурсы полезных растений: пищевые, кормовые, лекарственные и др. / отв. ред. Ф. Х. Бахтеев; БИН АН СССР. — Л.: Наука, 1969. — С. 164—165. — 566 с. — 7500 экз.
- Андреева И.И., Родман Л.С. Ботаника. — 3-е, перераб. и доп.. — М: Колос, 2005. — С. 399. — 528 с. — ISBN 5-9532-0114-1.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Papaver somniferum на сайте KUKING.NET Արխիվացված 2019-04-30 Wayback Machine
Papaver somniferum на сайте USDA(Ստուգված է 20 փետրվարի 2012)
Чешская ассоциация голубых маков

[Попов_М._Г.—1937——-1] Попов М. Г., 1937

[Вульф—1969——-2] Вульф, 1969

[3] ttp://etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=Papaver

[Андреева—2005——-4] Андреева, 2005

[GRIN-5] 5,0 ^5,1 Согласно данных GRIN. См. карточку растения

[6] Под ред. Борисова М. И. Лекарственные свойства сельскохозяйственных растений. — Мн.: «Ураджай», 1974. — С. 168. — 336 с.

[7] Турова А. Д., Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. — 4-е изд.. — М.: «Медицина», 1984. — С. 54. — 304 с.

[8] Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под(չաշխատող հղում) ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 208. — ISBN 5-06-000085-0

[9] Абрикосов Х. Н. и др. Мак снотворный // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 181.

[Цицин—1962——-10] Цицин, 1962

[11] «Библиотека Антисуда: законодательство о наркотиках, судебные решения». www.antisud.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին.

[12] «Библиотека Антисуда: законодательство о наркотиках, судебные решения». www.antisud.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]