Քառակերպ

Քառակերպ (հին հունարեն՝ τετρά-μορφος — „քառակերպար„^[1], հին հունարեն τέσσᾰρες, τέσσερες, τέττᾰρες, τέττορες, τέτορες — „չորս„ և μορφή, μορφά — «տեսակ, ձև, կերպ, կերպար, ուրվագիծ» բառերից)՝ հուդայա-քրիստոնեական դավանաբանությունում և աստվածաբանությունում՝ թևավոր արարած՝ ըստ Եզեկիել մարգարեի Տեսիլքի, միասնական արարած չորս կերպարով՝ մարդու, առյուծի, ցլի և արծվի։ Հովհաննես Աստվածաբանի կամ Հովհաննու Ավետարանչի «Հայտնությունում» տետրամորֆը՝ քառակերպը ներկայացված է առանձին չորս հայտնութենական՝ ապոկալիպտիկ արարածների կերպարներով (լատ. quattuor animalia, քվատտոր անիմալիա՝ չորս արարածներ, բողոքականների մօտ՝ չորս կենդանի արարածներ), որոնք հանդիսանում են Արարչի Գահի չորս անկյունների և դրախտի չորս սահմանների պահապանները։

Հետագայում այդ կենդանիները մեկնաբանվեցին որպես չորս ավետարանիչների խորհրդանշանները՝ և «տետրամորֆ» կամ «քառակերպ» տերմինը՝ բառեզրը, եզրույթը սկսեց կիրառել նրանց սրբապատկերներում։ Այդ արարածները դարձան ավետարանիչների խորհրդանշանները և նրանց ավանդական խորհրդանշանական պատկերման ձևերը.

Մատթեոս ավետարանիչը՝ հրեշտակի կերպարով,
Մարկոսն՝ առյուծի,
Ղուկասը՝ եզան կամ ցուլի,
Հովհանն՝ արծվի։

Ընդ որում՝ նրանցից յուրաքանչյուրը թևավոր է և ձեռքին պահում է Ավետարանը։

Կաբալայում այդ արարածները կոչվում են «հայոթ-ա կոդեշ» (բառացի՝ «սուրբ կենդանիներ»)։

Սուրբ Գրություններում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Կտակարանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չորս արարածների կերպարները ծագում են Եզեկիել մարգարեի տեսիլքից (Եզեկ. пророка Иезекииля#1:4 1:4-28; նաև пророка Иезекииля#10:14 10:14 և пророка Иезекииля#41:19 41:19)։ Եզեկիելը նկարագրում է այդ արարածներին հետևյալ կերպ.

(Եզեկ. пророка Иезекииля#10:1 10:1) Այս էակները քերովբեներն են (հմմտ նաև 1Պար. книга Паралипоменон#28:18 28:18), իսկ ցուլի կերպարանքի փոխարեն Եզեկիելը քերովբեի դեմքը (Եզեկ. пророка Иезекииля#10:14 10:14)։

Նոր Կտակարանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հովհաննես առաքյալն իր «Հայտնությունում»՝ գլուխ IV, շարունակեց այդ ավանդույթն, ասելով՝ այնուամենայնիվ, թե արարածներից յուրաքանչյուրն ուներ մեկ կերպար։

Հովհաննեսի հետագա շարադրանքում՝ Կյանքի Գրքից Գառան կողմից կնիքների հանման մասին՝ առաջին չորս կնքիները հանելուց հետո չորս կենդանիներից յուրաքանչյուրն արտասանում է «գնա ու տես»^[2], որից հետո Հովհաննու առջև հաջորդաբար հայտնվում են «Հայտնության»՝ Ապոկալիպսիսի չորս հեծյալները (Հայտն. святого Иоанна Богослова#6:1 6:1-8)։

Ապոկրիֆներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հայտնություն Աբրահամի» ապոկրիֆում, որը գրված է I դարի վերջում, անկախ Հովհաննու «Հայտնությունից», պատմում է նախահայր Աբրահամի երկինք համբարձման մասին, որտեղ նա տեսել է Աստծո հրեղեն գահը «և գահի ներքո՝ չորս հրեղեն արարած էին երգում։ Իսկ նրանցից յուրաքանչյուրի տեսքը քառակերպար էր։ Ահա այսպիսին էր նրանց տեսքը. առյուծի, մարդու, եզան, արծվի։ Չորս գլուխ, և բոլորը քառաթև»^[3]։ Այդ կենդանիները երգելով փառաբանում էին Աստծուն, ինչպես Հովհաննես Աստվածաբանի Հայտնությունում, բայց ոչ թե չորս տարբեր արարածներ էին, այլ, ինչպես ըստ Եզեկիել մարգարեի ՝ յուրաքանչյուրն ուներ չորս դեմք։

Կրոնական ավանդույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուդայականությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաբալայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարած	Ավետարանիչ	Իմաստ^[4]
Մարդ (հրեշտակ) (լատին․՝ imago hominis)	Մատթեոս	Քրիստոսի մարդկային բնությունը, նրա մարմնացումը, մարդեղությունը
Առյուծ (լատին․՝ imago leonis)	Մարկոս	Քրիստոսի գործունությունը, արքայական զորությունն ու տիրապետությունը, նրա Հարությունը հանգուցյալներից
Ցուլ (Եզ) (լատին․՝ imago vitulis)	Ղուկաս	Քրիստոսի սրբազանությունն ու վարդապետությունն ու արժանապատվությունը, նրա զոհաբերությունն ի Խաչին
Արծիվ (լատին․՝ imago aquilae)	Հովհաննես	Սուրբ Հոգու Շնորհը, որ տրվեց Եկեղեցուն, ինչպես նաև Տիրոջ Համբարձումը

«Ամենակալ» Քրիստոսը Քառակերպի մեջ (Նովգորոդ, XV դար)

Հայոց եկեղեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ առաքելական եկեղեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ կաթողիկե եկեղեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ բողոքական եկեղեցիներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսաց եկեղեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնածիսականները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստղագիտական մեկնաբանությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերների աղբյուրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթադրում են, որ քառակերպի արմատները և ընտրված կենդանիներին պետք է փնտրել բաբելոնյան դիցաբանությունում, որտեղ չորս տղամարդու ֆիգուրներով նրանք խորհրդանշում են չորս մոլորակային աստվածներին.

Ցուլ՝ Մարդուկ (Արամազդ, Դիոս, Յուպիտեր) գերագույն դիցի կամ գերագույն աստծո՝ Արարչի հատկանիշը
Առյուծ՝ ռազմի դիցը կամ աստվածը Ներգալի (Մարս)
Արծիվ՝ Նինուրտա (Սատուրն) հողմի դիցը կամ աստուածը
Մարդ՝ Նաբու (Մերկուրի) աստծո իմաստության

Գերմանացի հետազոտող, դոկտոր Ռիխարդ Հեննինգը «հեռավոր» փնտրտուքներ էր անում՝ պարզելու այդ խորհրդանշական չորս կենդանակերպի նշանների խորը ակունքները։ Առյուծը և ցուլը կենդանակերպի նշաններում կան, դյուրին է տեսնել։ Հրեշտակը նույնացվում է Ջրհոսին, իսկ Հովհաննու Արծիվը՝ Կարիճին՝ scorpion: Սակայն դա մերժվել է, քանզի Կարիճը համարվում է չարի նախանշան։ Նիկոլա դը Գողն իր «Աստղաբանական բառարանում» նաև առաջ է քաշում այդ վարկածը, նկատելով, որ այդ չորս կերպարները տեղավորվում են Սֆինքսի կերպարում, որը կարող է ունենալ մարդկային գլուխ, ցուլի իրան և ճանկեր, նաև՝ առյուծի պոչ և արծվի թևեր։

Համարժեքները հայոց ավանդույթներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վանի կամ Արարատյան թագավորության գլխավոր դիցը՝ Խալդը՝ թևավոր հրեշտակի տեսքով՝ կանգնած Առյուծի վրա

Իրականում քառակերպարի արարածները մինչքրիստոնեական վաղնջական Հայաստան-Հայքի սրբազան կերպարներն են. Արծիվը, Առյուծը, Ցուլը և Թևավոր Հրեշտակը, որոնցից առաջին երկուսն այժմ էլ պատկերված են արդի Հայաստանի պետական զինանշանի վրա^[5], երրորդին հայ ժողովուրդը փառաբանում է իր հազարամյա աշխատանքային օրհներգերում։

Հնագույն ժամանակներից Հայկական լեռնաշխարհում պաշտամունքի առարկա են եղել և աստվածացվել են թևավոր հրեշտակը, առյուծը, արծիվը, ցուլը։ Այդ սրբացման ու պաշտամունքի վառ ապացույցներ կարելի է գտնել Վանի կամ Արարատյան թագավորության հարուստ մշակույթում, այդ թվում՝ դիցարանում^[6]։

Խալդի աստվածն առյուծի վրա, հայկական նամականիշ, 1993
Խալդի ատծո խորաքանդակ, Վանի թանգարան, Արևմտյան Հայաստան

Սրբազան կենդանու՝ Ցլի վրա կանգնած պատկերված Թեյշեբա դիցը Վանի կամ Արարատյան թագավորության դիցարանի գլխավոր եռյակում երկրորդն էր՝ գերագույն Աստված Խալդիից հետո։ Թեյշեբայի անունը Վանի թագավորության արձանագրություններում մեծ մասամբ գրվում է ամպրոպի, փոթորկի, քամու և բարերար անձրևի աստծուն նշանակող գաղափարագրերով, որը հիմք է տալիս նրան բնութագրելու որպես բնության տարերքը խորհրդանշող աստվածություն^[7]^[8]։ Նա հանդիսանում է Վանի թագավորության դիցարանի երկրորդ աստվածությունը։ Թեյշեբբան Խալդիի նման տիտղոսներով օժտված չէ։ Հայտնաբերված արձանագրություններից միայն մեկում է նա «տեր» անվանված՝ «Թեյշեբա աստծուն՝ տիրոջը» տարբերակով։ Նրա պաշտամունքի հետ առնչվում է «Թեյշեբա աստծո զորքերը» արտահայտությունը։ «Մհերի դռան» արձանագրության տվյալների համաձայն՝ Թեյշեբայի պաշտամունքային կենտրոններն էին Կումենու և Էրիդիա քաղաքները։ Թեյշեբայի պաշտամունքը տարածված էր նաև Վանա լճի արևելյան ափերի մոտ, քանի որ այս տարածքից հայտնի են նրան ձոնված երկու արձանասյուներ, որոնցից առաջինը հիմնել է Մենուա արքան Վան քաղաքից արևելք՝ Վարագա լեռան վրա, իսկ մյուսը՝ Ռուսա Ա–ն Վան քաղաքում^[9]։ Հետագայում Թեյշեբայի պաշտամունքը տարածվել է Արարատյան դաշտում և Սևանա լճի ափերին, քանի որ այս վայրերում կառուցվել են քաղաքներ՝ նվիրված Թեյշեբա աստծուն։ Դրանցից են Ռուսա Ա–ի կողմից Սևանա լճի ափին հիմնադրված «Թեյշեբա աստծո քաղաքը»^[9] և Ռուսա Բ–ի հրամանով կառուցված Թեյշեբանին (Կարմիր բլուր)^[7]։

Հնագույն ժամանակներից ի վեր ինչպես հայերն, այնպես էլ բազմաթիվ այլ ժողովուրդներ արծվին խորհրդանշական տարբեր իմաստներ են տվել։ Նրան վերագրվել են հզորության, կրակի և անմահության գաղափարները։ Արծիվը համարվել է աստվածների պատգամաբեր և աստվածության վերափոխված կերպար։ Միջագետքում արծիվը համարվել է ռազմի աստծո՝ Նունուրտի խորհրդանիշը, Հունաստանում՝ Զևսի, Հռոմում՝ Յուպիտերի և այլն։ Հայոց հավատալիքներում արծիվը հանդիսանում է նաև մարդկանց հովանավորը, ինչպես Սանասարին կամ նրա եղբորը հովանի անող արծիվը։ Ի դեպ Արծիվը հայկական նշանավոր նախարարական Արծրունյաց տոհմի նախնին էր։ Հայկական ժողովրդական պատկերացումներում արծիվը մարդուն (հերոսին) մի աշխարհից (անդրաշխարհից) տեղափոխում է մյուսը^[10]։

Արծիվը հայերի կողմից սրբացվել, պաշտվել և փառաբանվել է վաղնջական ժամանակներից մինչև նորագույն շրջանը։

ԶՎԱՐԹՆՈՑԻ ԱՐԾԻՎԸ^[11]

  Տապալված սյուներ, որմեր հողմածեծ 
  Ու քանդակազարդ բեկորներ քարի 
  Որ հրաշագործ նախշերում իրենց 
  Դեռ պահպանում են շունչը հանճարի։
  
  Եվ այդ տապալված հրաշքի վրա, 
  Որմերի վրա հին ու փառահեղ, 
  Իր արքայական թևերը փռած, 
  Քարե մի հզոր արծիվ է թառել։
  
  Քարե մի արծիվ, որ իր թևերին 
  Տաճարի վսեմ գմբեթն է պահել, 
  Պահել մեր ոգու թռիչքը վերին 
  Ու ժամանակի ծանրությունն ահեղ։
  
  Հողմեր են եկել, հողմեր են անցել 
  Ու այս որմերն են ծեծել դարեդար, 
  Շատ խոյակ ու սյուն փոշի են դարձել, 
  Բայց մնացել է արծիվն անվթար։
  
  Ու հպարտ թառած՝ հայացքն անհանգիստ 
  Հառել է ահա հեռո՜ւ, շատ հեռո՜ւ, 
  Կարծես հենց նոր է իջել ճախրանքից 
  Ու պատրաստվում է նորից ճախրելու...
  
  Լսիր, շաչում են թևերը նրա, 
  Կանչում է նրան երկինքը անծիր...
  -ճախրիր, սավառնիր, սլացիր հպարտ 
  Հայոց հանճարի սրաթև արծիվ։ 
  
  Վահագն Դավթյան, 1954 թ.

Համարժեքներն այլ ավանդույթներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Հունաստանում նույնպես առյուծը, արծիվը, ցուլը և թևավոր հրեշտակը սրբազան և պաշտամունքային նշանակություն են ունեցել, ինչն արտահայտվել է հին հունական դասական մշակույթի տարբեր բնագավառներում։

Հին Հռոմում Արծիվը պատկերված էր դրոշների և զինանշանների վրա և լեգեոնի խորհրդանշանն էր։

Արծիվը որպես զինանշան Հին Հռոմից ժառանգեց Բյուզանդական կայսրությունը։

Տաճարները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերումը մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմտյան Եվրոպայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուղղափառ՝ հունադավան մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ քրիստոնեական մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես վերը նշվել է, քառակերպարի արարածները մինչքրիստոնեական վաղնջական Հայաստան-Հայքի սրբազան կերպարներն են. Արծիվը, Առյուծը, Ցուլը և Թևավոր Հրեշտակը։ Դրանցից վերջինի պատկերը կարելի է տեսնել բազմաթիվ հայկական եկեղեցիների, այդ թվում՝ Որոտնավանքի, Շուշիի Ղազանչեցոց և բազում այլոց պատերին և որմնանկարներում՝ արձանների և նկարների տեսքով^[12]^[12]։

Ուշագրավ են 7-րդ դարի հայ ճարտարապետության հրաշալիքի՝ Զվարթնոց տաճարի արծվաքանդակ խոյակները^[13]։ Արծվի մոտիվի ընտրության հարցում որոշակի նշանակություն են ունեցել խոյակի «պահունակային» հորինվածքով կողային մասերը, որոնք կարծես պատրաստի հարթություններ լինեն արծիվների ուժեղ, լայնատարած թևեր քանդակելու համար։ Արծիվը համարվում է պահապան ուժի, քաջության, հզորության, ազատության խորհրդանիշ^[14]^[15]^[16]։ Քանդակազարդ խոյակների նմանատիպ օրինակների հանդիպում ենք նաև Հայաստանի Շիրակի մարզում գտնվող Երերույքի բազիլիկում (5-րդ դար)^[17]։ Որոշ խոյակներ ավարտվում են արծվաքանդակով՝ ինչը խորհրդանշում էր հաղթանակը, ուժը և հարությունը Հին աշխարհում ու միջնադարում։ Նախաքրիստոնեական մի ավանդազրույց պատմում է, որ արծիվը կարողանում էր վերակենդանացնել մեռածներին^[17]։

Հայկական մանրանկարչությունում ևս առկա են քառակերպարի պատկերումները. ստորև՝ Մարկոսի ավետարանի թորոսռոսլինյան պատկերազարդումը՝ Մարկոս ավետարանչի խորհրդանիշ առյուծները, ընդ որում՝ զույգ, որսի ժամանակ՝ զոհին սպանելիս։

Մարկոսի ավետարանի սկզբնաթերթը, Զեյթունի Ավետարան, 1256 թ (MS No. 10450)
Հովհաննես Մկրտիչ, Մալաթիայի Ավետարան, 1268 (MS No. 10675)

Այլ արտացոլումները մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենդանակերպի չորս նշանները (Չինաստան)
Չորս սուրբ գազան (Վիետնամ)
Չորս տարերք
Նշաններ սրբերի
Սուրբ Մարկոսի առյուծը
Դիցաբանության բացատրական բառարան
Հնագույն Եգիպտոս (Շտայներ)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ «Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «τετρά-μορφος»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 26-ին.
↑ Слово «смотри» отсутствует в лучших греческих рукописях (А. Արխիվացված 2010-10-27 Wayback Machine
↑ Тихонравов Н. С. Летописи русской литературы и древности. 1863. Т. 1, С. 43
↑ Св. Ириней Лионский. Творения. — М, 1996. — Репринтное воспроизведение издания: Сочинения святаго Иринея, епископа Лионскаго. — СПб, 1900. Пять книг против ересей. Книга 3. Обличение и опровержение лжеименного знания, Глава 11, раздел 8.
↑ http://encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1346
↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.
↑ ^7,0 ^7,1 Սիմոն Հմայակյան «Վանի թագավորության պետական կրոնը» 1990 թ.
↑ A. H. Sayce, «The Kingdom of Van (Urartu)», Cambridge, 1925․
↑ ^9,0 ^9,1 Г. А. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, Москва 1960.
↑ http://m.lurer.com/?p=87445&l=am(չաշխատող հղում)
↑ Վահագն Դավթյան, Զվարթնոցի արծիվը
↑ ^12,0 ^12,1 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.
↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.
↑ Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1942։
↑ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, Գագկաշեն, Երևան, 1984։
↑ Մնացականյան Ս., Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971։
↑ ^17,0 ^17,1 http://www.armenianheritage.org/hy/monument/Zvartnots/984

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Symbols of the Four Evangelists» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 15-ին.
«Фреска Архангел Михаил и тетраморф. Храм Эль-Моаллака, Каир, Египет». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 15-ին.
«Выдержки из «Поморских ответов» об иконописи». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 15-ին.
Андрей ЧЕРНОВ. «ИОАНН БОГОСЛОВ – ОРЕЛ ИЛИ ЛЕВ? - Евангельский тетраморф в начальной русской традиции». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Подосинов А. В. Символы четырёх евангелистов. Их происхождение и значение. — М.: Языки русской культуры, 2000. — 174 с.
Скабалланович М. Н. Первая глава книги пророка Иезекииля. Опыт изъяснения. — Мариуполь, 1904.
Борхес, Хорхе Луис. Книга вымышленных существ. — М.: Азбука-классика, 2004. — 379 с. — ISBN 978-5-352-00757-0— ISBN 978-5-352-00757-0.
Дмитриева С. О. Изображение тетраморфа в куполе храма Спаса Преображения на Ковалеве в Новгороде (канон и индивидуальность в средневековых храмовых росписях) // «Вестник» Международного университета природы общества и человека «Дубна». — 2008. — № 1.

[1] «Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «τετρά-μορφος»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 26-ին.

[2] Слово «смотри» отсутствует в лучших греческих рукописях (А. Արխիվացված 2010-10-27 Wayback Machine

[3] Тихонравов Н. С. Летописи русской литературы и древности. 1863. Т. 1, С. 43

[4] Св. Ириней Лионский. Творения. — М, 1996. — Репринтное воспроизведение издания: Сочинения святаго Иринея, епископа Лионскаго. — СПб, 1900. Пять книг против ересей. Книга 3. Обличение и опровержение лжеименного знания, Глава 11, раздел 8.

[5] ttp://encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1346

[6] «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.

[ReferenceA-7] 7,0 ^7,1 Սիմոն Հմայակյան «Վանի թագավորության պետական կրոնը» 1990 թ.

[8] A. H. Sayce, «The Kingdom of Van (Urartu)», Cambridge, 1925․

[ReferenceB-9] 9,0 ^9,1 Г. А. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, Москва 1960.

[10] ttp://m.lurer.com/?p=87445&l=am(չաշխատող հղում)

[11] Վահագն Դավթյան, Զվարթնոցի արծիվը

[armenianreligion.am-12] 12,0 ^12,1 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.

[13] «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.

[14] Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1942։

[15] Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, Գագկաշեն, Երևան, 1984։

[16] Մնացականյան Ս., Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971։

[armenianheritage.org-17] 17,0 ^17,1 http://www.armenianheritage.org/hy/monument/Zvartnots/984

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]