Փխրուն X համախտանիշ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Փխրուն X համախտանիշ
Fragile X syndrome
Տեսակհազվագյուտ հիվանդություն, անբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
ՊատճառԳենետիկական ( X-շղթայակցված դոմինանտ)
Հիվանդության ախտանշաններՄտավոր հետամնացություն, երկար և նեղ դեմք, մեծ ականջներ, ճկուն մատներ, մեծ ամորձիներ
Բժշկական մասնագիտությունՄանկաբուժություն, բժշկական գենետիկա, հոգեբուժություն
ՀՄԴ-10Q99.2
Անվանվել էJulia Bell?
ՀոմանիշներՄարտին-Բելի համախտանիշ
Ախտորոշումգենետիկական թեստավորում
Բարդություններաուտիզմ, ցնցումներ
Սկիզբընկատելի է 2 տարեկանից
 Fragile X syndrome Վիքիպահեստում

Փխրուն X համախտանիշ (ՓXՀ), ժառանգական հիվանդություն։ Պատկանում է ժառանգական խանգարումներին[1]։ Հիմնական բնութագրական ախտանիշն է՝ թեթևից մինչև միջին աստիճանի մտավոր թերզարգացումը[1]։ Ֆիզիկալ նշաններից են երկար ու նեղ դեմքը, մեծ ականջները, ճկուն մատները և մեծ ամորձիները[1]։ Այս համախտանիշով տառապողների շուրջ 1/3-ի մոտ կարող են լինել աուտիզմի դրսևորումներ, օրինակ սոցիալական դեզադապտացիա և խոսքի ուշացում[1]։ Գերակտիվությունը ևս բնութագրական է, իսկ 10%-ի մոտ լինում են նաև ցնցումներ[1]։ Ավելի հաճախ ախտահարվում են արական սեռի ներկայացուցիչները[1]։

Փխրուն X համախտանիշի հիմնական պատճառը ՑԳԳ եռյակի բազմակի կրկնություններն է FMR1(Fragile X mental retardation 1) գենում, որը գտնվում է X քրոմոսոմում[1] Սրա հետևանքով fragile X mental retardation սպիտակուցը (FMRP) քիչ է արտադրվում, վերջինս անհրաժեշտ էր միջնեյրոնալ կապերի ձևավորման համար[1]։ Ախտորոշումը գենետիկական է, հիմնված է FMR1 գենում ՑԳԳ կրկնությունները հայտնաբերելու վրա[2]։ Նորմալ է համարվում 5-40 կրկնությունները, միջին քանակի կրկնությունները համարվում են նախամուտացիա, իսկ երբ այս ցուցանիշը գերազանցում է 200-ը, արդեն խոսում ենք փխրուն X համախտանիշի մասին[1]։

Բուժումը հայտնաբերված չէ[3]։ Վաղ հայտնաբերումը և որոշ բուժական միջոցառումների կազմակերպումը հնարավորություն է տալիս հիվանդի մոտ զարգացնել հնարավորինս շատ հմտություններ[4]։ Այսպիսի բուժական միջոցառումներից են` հատուկ ուսուցումը, լոգոթերապիան, ֆիզիոթերապիան և վարքային թերապիան[3][5]։ Դեղորայքով կարելի է բուժել ուղեկցող ցնցումները, տրամադրության փոփոխությունները, ագրեսիվ վարքը կամ ուշադրության պակասի և գերակտիվության համախտանիշը[6]։ Փխրուն X համախտանիշը հանդիպում է 4000 արական և 8000 իագական սեռի ներկայացուցիչներից 1-ի մոտ[1]։

Ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնութագրական ֆենոտիպային առանձնահատկություններից են՝ երկար նեղ դեմքը, մեծ կամ երկար ականջները, հարթ մատները և մկանային դիստոնիան

Փոքր տարիքի հիվանդները հիմնականում անախտանիշ են, ախտանիշները սկսում են դրսևորվել սեռահասունացման տարիքում[7]։ Բացի մտավոր թերզարգացումից, ակնառու այլ ախտանիշներից են` երկար նեղ դեմքը, մեծ կամ երկար ականջները, հարթ մատները, մեծ ամորձիները (մակրոօրխիզմ) և մկանային տոնուսի նվազումը[8][9]։ Վաղ մանկության հասակում հաճախ են նկատվում հետադարձ միջին օտիտներ (միջին ականջի բորբոքում) և սինուսիտներ։ Խոսքը կցկտուր է։ Վարքային դրսևորումներից կարող են լինել ստերեոտիպ շարժումները և ատիպիկ սոցիալական զարգացումը, մասնավորապես ամաչկոտությունը, աչքերով սահմանափակ շփումը ու հիշողության հետ կապված խնդիրներ։ Փխրուն X համախտանիշ ունեցող շատ հիվանդներ համապատասխանում են աուտիզմի ախտորոշման չափանիշներին։

Ամբողջական մուտացիաներով տղաները դրսևորում են լրիվ պենենտրանտություն, այսինքն միշտ կլինեն սիմպտոմատիկ, մինչդեռ իգական սեռի ներկայացուցիչները դրսևորում են 50% պենենտրանտություն, քանզի ունեն մեկ լրացուցիչ առողջ քրոմոսոմ[10]։ Չնայած դրան` կանայք ևս կարող են ունենալ ծանրից մինչև թեթև աստիճանի ախտանիշեր, իհարկե, խիստ հազվադեպ։

Արտաքին հատկանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Մեծ, երկար ականջներ (երկկողմանի)
  • Երկար դեմք (Ուղղահայաց վերծնոտային երկարում)
  • Բարձր քիմք
  • Միջմատային հոդերի գերշարժունություն
  • Գերշարժուն բութ մատներ
  • Հարթաթաթություն
  • Փափուկ մաշկ
  • Հետպուբերտանտային մակրոօրխիզմ[11]
  • Մկանային թուլություն (տոնուսի նվազում)[12]

Մտավոր զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՓXՀ ունեցող անհատների մոտ մտավոր զարգացումը կարող է արտահայտվել ինչպես թեթև արտահայտված ուսուցման խնդիրներով ու նորմալ IQ-ով, այնպես էլ ծանր մտավոր թերզարգացմամբ՝ մոտավոր 40 IQ-ով[9]։ Կանայք, ովքեր ավելի քիչ են ախտահարված, հիմնականում ունենում են նորմալ IQ, բայց այնուամենայնիվ ունենում են ուսուցման հետ կապված դժվարություններ։ ՓXՀ ունեցողների հիմնական խնդիրը աշխատանքային, կարճատև ու տեսողական հիշողությունների, տարածական կողմնորոշման և հանրահաշվական ունակությունների ու բառապաշարի զգալի նվազումն է[9][13]։

ՓXՀ ունեցող անհատների մտավոր զարգացման մասին տվյալները սակավ են։ Այնուամենայնիվ որոշ փաստեր վկայում են, որ դեպքերի մեծամասնությունում IQ-ն, հետևաբար նաև ինտելեկտը ժամանակի ընթացքում չի ավելանուն։ Երկարաժամկետ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ընտանիքում, որտեղ երեխաներից մեկը հիվանդ է՝ մյուսը առողջ, հիվանդ երեխան առողջի հետ համեմատ դասերից հետ է մնում 55%-ով[13]։

Երբ առկա է և՛ աուտիզմ, և՛ փխրուն X համախտանիշ, խոսքի և մտավոր զարգացման խնդիրները ավելի արտահայտված են, քան միայն փխրուն X համախտանիշ ունեցողների մոտ[14]։

Աուտիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՓXՀ-ն հաճախ ուղեկցում է աուտիզմին և այստեղ արդեն մտածում ենք աուտիզմի գենետիկական պատճառների մասին[8][15]։ Այս ենթադրությունը հաստատվել է, քանզի հայտնաբերվել է աուտիզմ ունեցող երեխաների մոտ FMR1 գենի ախտաբանությունը[8]։ Այն անհատները, ում մոտ ախտորոշվել է ՓXՀ, 15-60% հավանականությամբ ունեն նաև աուտիկ սպեկտրի խանգարում, արդյունքները տարբեր են՝ կախված ախտորոշիչ մեթոդի բարձր զգայունությունից և աուտիկ սպեկտրի խանգարում ախտորոշելու համար չափանիշների անբավարարությունից[15]։

Հասարակական վարքը համարում ենք լավագույն կանխորոշիչ գործոնը աուտիկ սպեկտրի խանգարումով ՓXՀ ունեցող անհատների մոտ։ Հասարակությունից խուսափումը կորելացվում է սոցիալական անհանգստության հետ, իսկ անտարբերությունը՝ ծանր ԱՍԽ-ման (աուտիկ սպեկտրի խանգարում)[15]։ Երբ առկա են և՛ աուտիզմ, և՛ փխրուն X համախտանիշ, խոսքի խանգարումները և ինտելեկտի զարգացման հապաղումը ավելի արտահայտված են համեմատ միայն ՓXՀ ունեցողների[14]։

ՓXՀ ունեցող գենետիկ մուտանտ մկների մոտ ևս հայտնաբերվում է աուտիստիկ վարքագիծ[16][17][18][19]։

Հասարակական կապեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՓXՀ-ն բնութագրվում է սոցիոֆոբիայով, աչքերով կոնտակտից խուսափումով, շփման դժվարություններով, անգամ հասակակիցների հետ[20]։ Սոցիոֆոբիան՝ ՓXՀ ունեցող անհատներին ուղեկցող ամենահաճախ հանդիպող բարդույթներից է, որը դիտվում է տղաների 75%-ի մոտ։ Նրանք ունեն գերամաչկոտություն, իսկ նրանց 50%-ը նաև տագնապային գրոհներ[15]։ Փխրուն X համախտանիշ ունեցողների մոտ սոցիոֆոբիան դրսևորվում է նաև միմիկայի արտահայտման, դեմքը ճանաչելու և հիշելու դժվարություններով[21]։

Պարզվում է, որ փխրուն X համախտանիշ ունեցողները, առավել շահագրգռված են ցուցաբերելու էմպաթիա ու ձևավորելու հասարակական կապեր, քան այլ պատճառներից մտավոր թերզարգացում ունեցող անձինք, բայց միաժամանակ ավելի հակված են սոցիոֆոբիային, հատկապես, երբ հայտնվում են անծանոթ միջավայում ու անծանոթ մարդկանց հետ[15][20]։ Սա կարող է դրսևորվել ինչպես թեթև ամաչկոտությամբ, այնպես էլ ծանր սոցիալական մեկուսացմամբ, հատկապես եթե զուգակցվում է աուտիզմի հետ[15]։

Իգական սեռի ներկայացուցիչները հիմնականում դրսևորւմ են ամաչկոտություն, սոցիոֆոբիա և հասարակությունից խոսափում կամ մեկուսացում[9]։ Ի հավելումս դրան, նախամուտանտ գեներ ունեցողների մոտ ևս կարող է դրսևորվել սոցիոֆոբիան։ Փխրուն X համախտանիշ ունեցողների գլխուղեղի առաջճակատային հատվածներում նկատվում է գլխուղեղի ակտիվության նվազում։

Հոգեբուժություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուշադրության անբավարարության և գերակտվության համախտանիշը հայտնաբերվում է ՓXՀ-ով տղաների հիմնական մասի և աղջիկների 30%-ի մոտ, այդպիսով դառնալով ՓXՀ-ով հիվանդների ամենահաճախ հանդիպող հոգեբանական շեղումը[8][20]։ Գերակտիվությունը և ագրեսիվ վարքը հանդիպում են գերազանցապես նախադպրոցական տարիքի երեխաների մոտ և տարիքի հետ աստիճանաբար նվազում են, չնայած անուշադրության ախտանիշները հիմնականում մնում են մինչև կյանքի վերջ[20]։

Բացի հասարակական վախերից, այս հիվանդության ժամանակ հանդիպում են նաև այլ հոգեբուժական խնդիրներ, սակայն ախտանիշները հիմնականում չեն բավարարում տվյալ հիվանդության ախտորոշիչ չափորոշիչներին[20]։ Հիվանդների շատ փոքր մասն է համապատասխանում օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման ախտորոշման բոլոր չափորոշիչներին, դեպքերի մեծ մասում նրանք ունենում են այդ խանգարմանը բնորոշ մեկ-երկու շեղում։ ՓXՀ ունեղոցների դեպքում, ի տարբերություն օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումների, նման վարքագիծը ավելի հաճախ դասում ենք ստերեոտիպ-շարժումների դասին։

Փխրուն X համախտանիշ ունեցողների մոտ տրամադրության փոփոխման հետ կապված ախտանիշները շատ հազվադեպ են բավարարում ինչ-որ լուրջ հիվանդության չափորոշիչներին, քանզի դրանք հիմնականում ունեն կարճ տևողություն[20]։ Բացի այդ, դրանք հիմնականում անցողիկ են, կապված են արտաքին գրգռիչների հետ և կարող են ներառել տրամադրության լաբիլությունը(անկայունություն), դյուրագրգռությունը, ինքնավնասումը և ագրեսիան։

Այն անհատները, ովքեր ունեն փխրուն X-ասոցացված դող/ատաքսիա համախտանիշ, առավել հավանական է, որ ունենան դեմենցիայի, տրամադրության փոփոխության և անհանգստության համակցում։ Փխրուն X-ասոցացված դող/ատաքսիա համախտանիշ և FMR1 գենի մուտացիա ունեցող արական սեռի ներկայացուցիշների մոտ օբսրսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումների, սոմատիզացիայի, միջանձնային գերզգայունության, դեպրեսիայի, սոցիոֆոբիայի նշանները առավել ակնառու են[22]։

Գերզգայունություն և ստերեոտիպ գործողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փխրուն X համախտանիշ ունեցող երեխաները շատ կարճ ժամանակով են կարողանում կենտրոնացնել ուշադրությունը, գերակտիվ են և գերզգայուն տեսողական, լսողական, հոտառական ու շոշափելիքի գրգռիչների նկատմամբ։ Այս երեխաները չեն կարող գտնվել մեծ ամբոխում, քանզի դա կարող է հանգեցնել հիսթերիկ վարքի, որովհետև նրանք գերդրդված են։ Փխրուն X համախտանիշ ունեցող երեխաները խւոսափում են լույսից, անգամ որոշ իրերի նախշերից, քանզի դրանք ևս կարող գրգռել։ Այս երեխաների համար դժվար է նաև մի տեղից մյուսը տեղափոխվելը։ Որոշ դեպքերում այս ախտանիշները հնարավոր ե մեղմացնել վարքային թերապիայի միջոցով[12]։

Պերսևերացիան ՓXՀ-ի հաճախակի հանդիպող բնութագրերից է։ Այս երեխաները կարող են կրկնել միևնույն գործողությունները նորից ու նորից։ Խոսքում ոչ միայն նկատվում են արտահայտությունների, այլ նաև նույն թեմաների կրկնություններ։ Տախիֆազիան և ինքն իր հետ խոսելը ևս հաճախակի են հանդիպում[12]։

Տեսողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ակնաբուժական խնդիրներից առավել հաճախ դիտվում է ստրաբիզմ։ Սա անհրաժեշտ է վաղ ախտորոշել, հակառակ դեպքում կզարգանա ամբլիոպիա։ Վիրահատական բուժումը անհրաժեշտ է, եթե ստրաբիզմը վաղ է ախտորոշվել։ ՓXՀ ունեցողների մոտ նաև հաճախակի են ռեֆրակցիայի խանգարումները[14]։

Նյարդաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՓXՀ-ով անձինք ցնցումների զարգացման առավել բարձր ռիսկի խմբում են, ըստ գրականության տվյալների մոտ 10-40%-ի սահմաններում[23]։ Առավել մեծ հետազոտություններում խոսվում են 13-18% հաճախականության մասին[9][23], ըստ որոնց տղամարդկանց 14%-ը և կանանց 6%-ը ունեցել է առնվազն մեկ ցնցման դրվագ[23]։ Ցնցումները հիմնականում մասնակի են, հազվադեպ են դիտվում տարածուն տեսակները ու հեշտ ենթարկվում են դեղորայքային բուժման։

Մուտանտ գենի կրողները ունեն փխրուն X-ասոցացված դող/ատաքսիա համախտանիշ, առաջընթացող նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություն զարգացնելու առավել բարձր ռիսկ[24]։ Սա դիտվում է 70-ն անց տղամարդկանց գրեթե կեսի մոտ, իսկ կանանց մոտ պենենտրանտությունը ավելի ցածր է:Հիմնականում, դողը ի հայտ է գալիս կյանքի 6-րդ տասնամյակում և զուգակցվում է ատաքսիայի պրոգրեսիվմամբ և կոգնիտիվ ֆունկցիաների աստիճանական անկմամբ[24]։

Օպերատիվ հիշողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

40 տարեկանից սկսած տղամարդիկ սկսում են դժվարանալ առօրյա գործողություններ իրականացնելիս։ Օպերատիվ հիշողությունը ներառում է ուղեղում մի տեղեկության ժամանակավոր պահում, երբ դու կատարում ես այլ գործողություն։ Խոսքի օպերատիվ հիշողության նվազումը պրոգրեսիվում է տարիքի հետ, բայց տեսա-տարածական հիշողությունը չունի նման կորելացիա, այն առավել կապված է ՑԳԳ կրկնությունների թվի հետ։ Այնուամենայնիվ գենը կրողների մոտ ՑԳԳ-ի քանակը չի կորելացվում ո՛չ տեսատարածական, ո՛չ hնչյունաբանական հիշողության հետ[25]։

Պտղաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենը կրող կանանցից շուրջ 20%-ը կրում է նաև փխրուն X-ասոցացված առաջնային ձվարանային անբավարարության գենը, որը իրենից ներկայացնում է ՝ դաշտանադադար մինչև 40 տարեկանը[10][24]։ ՑԳԳ եռյակների քանակը կորելացվում է պենենտրանտության և սկսման տարիքի հետ[10] Հետաքրքիրն այն է, որ վաղաժամ դաշտանադարը ավելի հաճախ դիտվում է գենի կրողների մոտ, քան լրիվ մուտացիա ունեցողների[26]։ Փխրուն X-ասոցացված առաջնային ձվարանային անբավարարությւոնը(ՓXԱՁԱ) փխրուն X-ասոցացված երեք խանգարումներից մեկն է, որի պատճառը FMR1 գենի մուտացիան է։ ՓXԱՁԱ-ն ախտահարում է այն կանանց, ովքեր գենի կրող են, այս կանայք դրսևորում են դաշտանադադարին նմանակող ախտանիշներ, բայց չեն գտնվում իրական դաշտանադադարի փուլում, դրա համար էլ հնարավոր է նման կանանց հղիացումը[27]։

Պատճառագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

FMR1 գենի տեղակայումը X քրոմոսոմում

Փխրուն X համախտանիշը ժառանգական խանգարում է, որնն առաջանում է fragile X mental retardation 1 (FMR1) գենի մուտացիայի արդյունքում, ինչի ժամանակ դիտվում է ՑԳԳ եռյակների հավելյալ կրկնություններ գենի չկոդավորվող հատվածի 5' ծայրում[10][24]։ Այդ հատվածում մուտացիան լինում է 2000 արական և 259 իգական սեռի ներկայացուցիչներից մեկի մոտ։ Այս տարբերակով առաջանում է հիվանդությունը դեպքերի մոտ 98%-ը, մնացած դեպքերում կարող է լինել նաև FMR1 գենի կետային մուտացիա[10][24]։

Չախտահարված անհատները ունեն FMR1 գենոում ՑԳԳ-ի կրկնվող 5-44 եռյակ, ամենահաճախը 29 կամ 30[10][24][28]։ 45-54 եռյակ լինելու դեպքում համարում ենք «մոխրագույն տարածք», 55-200 լինելու դեպքում՝ նախամուտացիա։ Անհատները, ովքեր ունեն փխրուն X համախտանիշ, ունեն FMR1 գենի լրիվ մուտացիա՝ 200-ից ավելի կրկնություններով[8][28][29]։ Այս մարդկանց մոտ, երբ 200-ից ավելի կրկնություններ կան, ՑԳԳ եռյակները և FMR1 գենի պրոմոտորը մեթիլացվում են, հանգեցնելով FMR1 գենի լռեցման և որպես արդյունք այդ գենի արտադրուկի նվազման։

Քրոմսոմի Xq27.3 հատվածի՝ FMR1 գենի շրջանի մեթիլացումը գտնում են, որ հանգեցնում է քրոմոսոմի կառուցվածքի այնպիսի փոփոխման, որի ժամանակ այն մանրադիտակով նայելիս կարծես դառնում է «փխրուն», որտեղից էլ համախտանիշը ստացել է իր անվանումը։ Հետազոտություններից մեկը պնդում է, որ FMR1 գենի լռեցումը միջնորդվում է FMR1 ի մատրիցային ՌՆԹ-ով։ FMR1-ի մՌՆԹ-ն պարունակում է տրանսկրիպցված ՑԳԳ եռյակներ՝ չկոդավորվող հատվածների 5' ծայրում, որը կոմպլեմենտար է FMR1 գենի ԴՆԹ-ի համապատասխան հատվածին[30]։

Մարդկանց շատ քիչ տոկոսի մոտ մտավոր թերզարգացումը պայմանավորված է FMR1 գենի կետային մուտացիայով։ Այս դեպքում դասական եռյակների կրկնությունը չի հայտնաբերվում[31]։

Ժառանգականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փխրուն X համախտանիշը դասականորեն համարվում է X-ին շղթայակցված դոմինանտ ժառանգվող հիվանդություն տարբեր էքսպրեսիվությամբ և պենենտրանտությամբ։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով անտիցիպացիայի երևույթը և կանանց մոտ մեկ X քրոմոսոմի ապաակտիվացումը, ՓXՀ-ի ժառանգումը չենք կարող համարել X-ին շղթայակցված դոմինանտ և որոշ հետազոտողներ խորհուրդ են տալիս չպիտակավորել ու չառանձնացնել դոմինանտ կամ ռեցեսիվ ասվածը[32]։ FMR1 գենի լրիվ մուտացիա ունեցող կանանց ֆենոտիպը ավելի թեթև է, քան տղամարդկանցը, կանանց մոտ X քրոմոսոմի ապաակտիվացման պատճառով։

Մինչև FMR1 գենի բացահայտումը, հայտնաբերվել էին տղամարդիկ, ովքեր հանդիսանում էին կրող, բայց ասիմպտոմատիկ ու նկատել էին, որ նրանց թոռների մոտ ֆենոտիպը ավելի ծանր էր, քան իրենց երեխաների մոտ, ինչը թույլ էր տվել ենթադրելու անտիցիպացիայի առկայության մասին[10] Հետագա սերունդների ավելի բարձր ախտահարման հավանականությունը կոչվում է Շերմանի պարադոքս և առաջին անգամ նկարագրվել է 1985թ.-ին։ Այդ պատճառով տղա երեխները իրենց մայրերից ավելի արտահայտված ախտանիշներ են դրսևորում[10][33][34]։

Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

FMRP-ն հայտնաբերվում է ամբողջ օրգանիզմում, բայց առավել շատ ուղեղում և ամորձիներում։ Այն ընտրողաբար միանում է կաթնասունների ուղեղի մՌՆԹ-ի շուրջ 4%-ին և փոխադրում այն բջիջների կորիզներից դեպի նեյրոն և սինապս։ Այս մՌՆԹ-ի մեծ մասը կենտրոնացած է նեյրոնների դենտրիրներում և ՓXՀ ունեցող մարդկանց ուղեղի հյուսվածքում հայտնաբերվում են ոչ նորմալ դենտրիկին հանգույցներ, որոնք անհրաժեշտ են այլ ներոնների հետ կապերը բարելավելու համար։ Վերջինիս հետևանքով խանգարվում են սինապսների գոյացումը և աշխատանքը, ձևավորվում են նյարդային օղակներ, որի հետևանքով նվազում է նեյրոպլաստիկությունը՝ հիշողության և ուսման կարևորագույն նախապայմանը[8][10][35]։ Միջնեյրոնալ կապերի ախտաբանությունը երկար ժամանակ կասկածվում էր, որպես ընկալման խանգարման մեխանիզմ և միայն վերջերս ապացուցվեց, որ ախտաբանությունում տեղ ունի ինչպես օրգանական ծագման տեղային կապերի ակտիվացումը, այնպես էլ ֆունկցիոնալ իջած երկարաժամկետ ակտիվացումը[36]։

Բացի դրանից FMRP-ն գործում է տարբեր ազդանշանային ուղիներում և մի շարք դեղեր, որոնք հիմա փորձարկման փուլում են, թիրախավորում են հենց այդ ուղիները։ Առաջին խմբի գլուտամատի մետաբոտրոպ ընկաչային (մԳլուԸ) ուղին, որն ընդգրկում է մԳլուԸ1 և մԳլուԸ5-ը, ներառված են այնպիսի գործընթացներում, ինչպիսիք են մԳԼլուԸ կախյալ երկարատև դեպրեսիան և երկարատև պոտենցիացիան, որոնք երկուսն ել կարևոր դեր ունեն ուսուցման գործընթացում[8][10]։ FMRP-ի պակասը, որը ճնշում է մՌՆԹ-ի առաջացումը և հետևաբար այդ սպիտակուցի սինթեզը, հանգեցնում է երկարատև պոտենցիացիային։ FMRP-ն նաև ախտահարում է դոֆամինային ուղիները առաջճակատային կեղևում, որը հանգեցնում է ուշադրության պակասի, գերակտիվության և իմպուլսիվ վարքագծի, ինչը ասոցացված է փխրուն X համախտանիշի հետ[8][10][20]։ ԳԱԿԹ-կախյալ ուղիները նորմայում ունեն արգելակող ազդեցություն, կարևոր դեր են խաղում ուսման և հիշողության գործընթացներում։ Փխրուն X համախտանիշ ունեցողների մոտ այս ուղին ենթարկված է վար կարգավորման (downregulation), որով էլ պայմանավորված է առավելապես հիվանդների դրդված վիճակը։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փխրուն X համախտանիշի բջջաբանական հետազոտությունը առաջին անգամ հասանելի է եղել 1970ականներին, երբ կրողների և հիվանդների հայտնաբերումը հիմնվում էր հատուկ մշակելուց հետո X քրոմոսոմի երկար թևի վրա «փխրուն հատվածներ»ի հայտնաբերման վրա[37]։ Այս մեթոդը ոչ այնքան հավաստի էր, քանզի հայտնաբերում էր դեպքերի միայն 40%-ը։ Այս խնդիրը հիմնականում վերաբերում էին կանանց, քանի որ նրանք կարող էին լինել գենի կրող, իսկ այդ դեպքում հայտնաբերվում էր միայն 10% դեպքերում։

Սսկսած 1990ականներից օգտագործվել են ավելի զգայուն մոլեկուլյար մեթոդներ[37]։ Ներկայումս հստակ որոշվում է ՑԳԳ եռյակների քանակը պոլիմերազային շղթայակցված ռեակցիայով(ՊՇՌ), ինչը ավելի ստույգ է գնահատւմ գենը կրողների և նրանց սերունդների մոտ հիվանդություն զարգացնելու ռիսկը[9]։ Քանի որ այս մեթոդը հայտնաբերում է եռյակների կրկնությունները, ՊՇՌ-ով չենք գտնի կետային մուտացիաները, հետևաբար եթե կա կլինիկական կասկած փխրուն X համախտանիշի, անհրաժեշտ է FMR1 գենի սեքվենավորում։

Պրենատալ ախտորոշումը իրականացվում է ամնիոցենտեզով, որտեղ հայտնաբերում են FMR1 գենի մուտացիաները դեռ ներարգանդային կյանքում[9]։

Վաղ ախտորոշումը կարևոր է հետագա վարման և նման ախտորոշում ունեցողն մարդկանց ընտանիքի պլանավորման հետ կապված հարցերի քննարկման համար:Ծնողները հիմնականում նկատում են խոսքի և զարգացման ուշացում, որն էլ նրանց ստիպում է դիմել բժշկի[38]։

Վարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուժում հայտնաբերված չէ[3] Վարումը ներառում է լոգոթերապիա, վարքային թերապիա, զգացող-ինտեգրատիվ թերապիա և հատուկ ուսուցում։ Փխրուն X համախտանիշի ընտանեկան անամնեզի առկայության դեպքում՝ խորհուրդ է տրվում դիմել գենետիկի խորհրդատվությանը, հետագայում սերունդների մոտ հիվանդության ռիսկը գնահատելու համար[39]։

Դեղորայք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս ընդունված է ախտանշանային բուժումը, որի նպատակն է նվազագույնի հասցնել հիվանդության դրսևորումները։ Եթե անհատի մոտ ախտորոշվում է փխրուն X համախտանիշ, առաջին քայլը պետք է լինի ընտանիքի անդամների գենետիկական թեստավորումը։ Քանի որ հիմնական գանգատները դրդվածությամբ են պայմանավորված, ուստի, դեղորայքը միտված է նվազեցնելու գերակտիվությունը, իմպուլսիվությունը և ուշադրության կենտրոնացման հետ կապված խնդիրները[9] Հակադեպրեսանտները, ինչպիսիք են սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները, կիրառվում են անհանգստության, օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումների և տրամադրության անկայունության բուժման նպատակով։ Հետագա բուժումը հակադեպրեսանտներով, հակափսիխոտիկներով, օրինակ ՝ ռիսպերիդոնով, կիրառվում է, եթե կա ինքնավնասումների բարձր մակարդակ, ագրեսիվ վարքագիծ և վնաս է պատճառում շրջապատին։ Հակացնցումայինները կազմում են բուժման համար օգտագործվող դեղերի մեկ այլ խումբ, որոնք հիմնականում կիրառվում են բարդույթների դեպքում։ Դեղերը, որոնց թիրախն է մԳլուԸ5-ը հիմնականում ազդում են սինապտիկ պլաստիկության վրա[9]։ Լիթիումը ներկայումս օգտագործվում է որոշ փորձարարական հետազոտություններում և ցուցադրում է բավականին լավ արդյունք՝ վարքային խանգարումները և բառային հիշողությունը բուժելու գործում։ Որոշ հետազոտողներ խոսիւմ են նաև ֆոլաթթվի մասին, սակայն հավաստիությունը դեռ ցածր է[40]։

Ներկայումս, դեղորայքային բուժումը կենտրոնանում է փխրուն X համախտանիշի հետ ասոցացված վարքային և հոբեբանական խնդիրների լուծման վրա։ Սակայն, լայնամասշտաբ հետազոտությունների բացակայությունը թույլ չի տալիս մեծ հավատով մոտենալ այդ հարցին[41]։

Ուշադրության պակասի և գերակտիվության համախտանիշը, որով տառապում են տղաների մեծամասնությունը և աղջիկների 30%-ը, հիմնականում բուժում են խթանիչներով[8]։ Այնուամենայնիվ ՓXՀ-ի ժամանակ խթանիչների օգտագործումը ունի մի շարք կողմնակի ազդեցություններ օրինակ՝ դյուրագրգռություն անհանգստություն և տրամադրության անկայունություն[20]։ Անհանգստությունը, ինչպես նաև օբսեսիվ-կոմպուլսիվ վիճակները բուժում են սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչներով բայց սրանք ևս կարող են հանգեցնել գերակտիվության[9][20]։ Ատիպիկ հակափսիխոտիկները կարող են կիրառվել տրամադրության կայունացման և ագրեսիայի զսպման համար։ Այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է սահմանել հսկողություն՝ նյութափոխանակային շեղումները, ինչպիսիք են քաշի ավելցուկը, դիաբետը և արտաբրգային խանգարումները կանխելու համար։

Կանխատեսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2013թ.-ի տվյալներով ՓXՀ-ով հիվանդների ապրելիությունը 12տարով քիչ է պոպուլյացիայի միջին վիճակագրական ցուցանիշից[42]։

Հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փխրուն X համախտանիշը ամենահետազոտվող գենետիկական խնդիրներից է[43]։ Պատճառ մեխանիզմի առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրումը, հնարավորություն տվեց հայտնագործելու մի շարք թիրախային դեղեր։ Մկների վրա կատարված հետազոտությունները փաստում են, որ մԳլուԸ5 -ի անտագոնիստների կիրառումը կարող է նվազեցնել դենտրիտիկ բջիջների վնասումը և ցնցումների առաջացումը, ինչպես նաև կոգնիտիվ և վարքային խնդիրները[8][44][45]։ Երկու նոր դեղեր՝ AFQ-056 (մավոգլուրանտ) և դիպլագլուրանտը, ինչպես նաև կրկին հետազոտությունների առարկա դարձած ֆենոբամը գտնվում են փորձարկման մեջ[8][46]։ Կա նաև վաղ կանխորոշում, որ արբակլոֆենը ու ԳԱԿԹ բետտայի արգելակիչները ունեն դրական ազդեցություն սոցիալական ադապտացիայի բարելավման և փխրուն X համախտանիշի բուժման գործում[8][15]։

Մկների վրա կատարված հետազոտությունների արդյունքներով մինոցիկլինը՝ ակնեի բուժման համար կիրառվող հակաբակտերիալ միջոցը, արդյունավետություն ունի դենտրիտիկ բջիջների վնասումը կանխելու գործում։ Չնայած որոշ բաց հետազոտությունններ արձանագրում են դրական արդյունք, բայց դեռ չկան ապացուցողական բժշկության տվյալները, որոնք դա կհաստատեին[8]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1943թ.-ին Ջեյմս Պուրդոն Մարտինը և Ջուլիա Բելը նկարագրեցին X-շղթայակցված մտավոր թերզարգացման նախատիպը, առանց նշմարելու մակրոօրխիզմը[47]։ 1969թ.-ին Հերբերթ Լուբսը առաջին անգամ առանձնացրեց յուրահատուկ «նշմարված X քրոմոսոմ» զուգակցված մտավոր թերզարգացմամբ[48]։ 1970թ.-ին Ֆրեդերիկ Հեխտը անվանեց եզրույթը «փխրուն հատված» և 1985թ.-ին Ֆելիքս Ֆ. դե լա Կրուզը հստակեցրեց հիվանդության ֆիզիկական, հոգեբանական և բջջաբանական բնութագրերը[49]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 «fragile X syndrome». Genetics Home Reference. April 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  2. «Technical Standards and Guidelines for Fragile X». www.acmg.net. 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.
  3. 3,0 3,1 3,2 «Facts about Fragile X Syndrome». National Center on Birth Defects and Developmental Disabilities Home CDC (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ փետրվարի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.
  4. «What are the treatments for Fragile X syndrome?». www.nichd.nih.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  5. «Therapy Treatments». NICHD. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.
  6. «Medication Treatments». NICHD. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.
  7. «What are the symptoms of Fragile X syndrome?». www.nichd.nih.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  8. 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 McLennan, Y; Polussa J, Tassone F, Hagerman R. (2011). «Fragile X Syndrome». Current Genomics. 12 (3): 216–224. doi:10.2174/138920211795677886. PMC 3137006. PMID 22043169.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  9. 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Garber, KB; Visootsak J, Warren ST. (2008). «Fragile X syndrome». European Journal of Human Genetics. 16 (6): 666–72. doi:10.1038/ejhg.2008.61. PMC 4369150. PMID 18398441.
  10. 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 Santoro, MR; Bray SM, Warren ST.; Warren, S. T. (2012). «Molecular Mechanisms of Fragile X Syndrome: A Twenty-Year Perspective». Annu. Rev. Pathol. Mech. Dis. 7: 219–45. doi:10.1146/annurev-pathol-011811-132457. PMID 22017584.
  11. Jordan, Joseph A. Regezi, James J. Sciubba, Richard C.K. (2008). «15». Oral pathology : clinical pathologic correlations (5th ed.). St. Louis, Mo.: Saunders/Elsevier. ISBN 978-1-4160-4570-0.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) Section on fragile X syndrome
  12. 12,0 12,1 12,2 Goldstein, Sam; Reynolds, Cecil R. (1999). Handbook of neurodevelopmental and genetic disorders in children. New York: Guilford Press. ISBN 1-57230-448-0.
  13. 13,0 13,1 Hall, Scott S.; Burns, David D.; Lightbody, Amy A.; Reiss, Allan L. (2008). «Longitudinal Changes in Intellectual Development in Children with Fragile X Syndrome». Journal of Abnormal Child Psychology. 36 (6): 927–939. doi:10.1007/s10802-008-9223-y. PMC 4820329. PMID 18347972.
  14. 14,0 14,1 14,2 Hagerman, Randi J., and Paul J. Hagerman. Fragile X syndrome: diagnosis, treatment, and research. 3, illustrated ed. Baltimore, MD: JHU P, 2002.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 Budimirovic, DB; Kaufmann WE. (2011). «What can we learn about autism from studying fragile X syndrome?». Dev Neurosci. 33 (5): 379–94. doi:10.1159/000330213. PMC 3254037. PMID 21893949.
  16. Bernardet M; Crusio WE (2006). «Fmr1 KO mice as a possible model of autistic features». TheScientificWorldJournal. 6: 1164–1176. doi:10.1100/tsw.2006.220. PMID 16998604.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  17. Mineur, YS; Huynh, LX; Crusio, WE (March 2006). «Social behavior deficits in the Fmr1 mutant mouse». Behavioural Brain Research. 168 (1): 172–175. doi:10.1016/j.bbr.2005.11.004. PMID 16343653.
  18. Spencer CM, Alekseyenko O, Hamilton SM, Thomas AM, Serysheva E, Yuva-Paylor LA, Paylor R (February 2011). «Modifying behavioral phenotypes in Fmr1KO mice: genetic background differences reveal autistic-like responses». Autism Research. 4 (1): 40–56. doi:10.1002/aur.168. PMC 3059810. PMID 21268289.
  19. Spencer CM, Graham DF, Yuva-Paylor LA, Nelson DL, Paylor R (June 2008). «Social behavior in Fmr1 knockout mice carrying a human FMR1 transgene». Behavioral Neuroscience. 122 (3): 710–715. doi:10.1037/0735-7044.122.3.710. PMID 18513141.
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 20,8 Tranfaglia, M (2011). «The psychiatric presentation of fragile x: evolution of the diagnosis and treatment of the psychiatric comorbidities of fragile X syndrome». Dev Neurosci. 33 (5): 337–48. doi:10.1159/000329421. PMID 21893938.
  21. Holsen, Laura M.; Dalton, Kim M.; Johnstone, Tom; Davidson, Richard J. (2008). «Prefrontal social cognition network dysfunction underlying face encoding and social anxiety in fragile X syndrome». NeuroImage. 43 (3): 592–604. doi:10.1016/j.neuroimage.2008.08.009. PMC 2598775. PMID 18778781.
  22. Bourgeois, James A.; Cogswell, Jennifer B.; Hessel, David; Zhang, Lin; Ono, Michele Y.; Tassone, Flora; Farzin, Faraz; Brunberg, James A.; Grigsby, Jim; Hagerman, Randi J. (2007). «Cognitive, anxiety and mood disorders in the fragile X-associated tremor/ataxia syndrome». General Hospital Psychiatry. 29 (4): 349–356. doi:10.1016/j.genhosppsych.2007.03.003. PMC 3991490. PMID 17591512.
  23. 23,0 23,1 23,2 Berry-Kravis, E; Raspa M, Loggin-Hester L, Bishop E, Holiday D, Bailey Jr DB. (2010). «Seizures in Fragile X Syndrome: Characteristics and Comorbid Diagnoses». Am J Intellect Dev Disabil. 115 (6): 461–72. doi:10.1352/1944-7558-115.6.461. PMID 20945999.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  24. 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 Peprah, E (Dec 2011). «Fragile X Syndrome: The FMR1 CGG Repeat Distribution Among World Populations». Annals of Human Genetics. 76 (2): 178–91. doi:10.1111/j.1469-1809.2011.00694.x. PMC 3288311. PMID 22188182.
  25. Cornish, Kim; Kogan, Cary S.; Li, Lexin; Turk, Jeremy; Jacquemont, Sebastien; Hagerman, Randi J. (2009). «Lifespan changes in working memory in fragile X premutation males». Brain and Cognition. 69 (3): 551–558. doi:10.1016/j.bandc.2008.11.006. PMC 4158922. PMID 19114290.
  26. Bibi G; Malcov M; Yuval Y; Reches, Adi; Ben-Yosef, Dalit; Almog, Beni; Amit, Ami; Azem, Foad (May 2009). «The effect of CGG repeat number on ovarian response among fragile X premutation carriers undergoing preimplantation genetic diagnosis». Fertil. Steril. 94 (3): 869–74. doi:10.1016/j.fertnstert.2009.04.047. PMID 19481741.
  27. Sherman, Stephanie L; Curnow, Eliza C; Easley, Charles A; Jin, Peng; Hukema, Renate K; Tejada, Maria Isabel; Willemsen, Rob; Usdin, Karen (2014). «Use of model systems to understand the etiology of fragile X-associated primary ovarian insufficiency (FXPOI)». Journal of Neurodevelopmental Disorders. 6 (1): 26. doi:10.1186/1866-1955-6-26. ISSN 1866-1947. PMC 4139715. PMID 25147583.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  28. 28,0 28,1 Maddalena, A; Richards C, McGinniss M, Brothman A, Desnick R, Grier R, Hirsch B, Jacky P, McDowell G, Popovich B, Watson M, Wolff D. (2001). «Technical Standards and Guidelines for Fragile X: The First of a Series of Disease-Specific Supplements to the Standards and Guidelines for Clinical Genetics Laboratories of the American College of Medical Genetics». Genetics in Medicine. 3 (3): 200–205. doi:10.1097/00125817-200105000-00010. PMC 3110344. PMID 11388762.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  29. Nolin SL; Brown WT; Glicksman A; Houck, Jr.; Gargano, Alice D.; Sullivan, Amy; Biancalana, Valérie; Bröndum-Nielsen, Karen; Hjalgrim, Helle; Houck, Elke; Kooy, Frank; Longshore, J; MacPherson, J; Mandel, Jean-Louis; Matthijs, Gert; Rousseau, Francois; Steinbach, Peter; Väisänen, Marja-Leena; von Koskull, Harriet; Sherman, Stephanie L. (2003). «Expansion of the fragile X CGG repeat in females with premutation or intermediate alleles». American Journal of Human Genetics. 72 (2): 454–64. doi:10.1086/367713. PMC 379237. PMID 12529854.
  30. Colak D, Zaninovic N, Cohen MS, Rosenwaks Z, Yang WY, Gerhardt J, Disney MD, Jaffrey SR; Zaninovic, N; Cohen, M. S.; Rosenwaks, Z; Yang, W. Y.; Gerhardt, J; Disney, M. D.; Jaffrey, S. R. (2014 թ․ փետրվարի 28). «Promoter-bound trinucleotide repeat mRNA drives epigenetic silencing in fragile X syndrome». Science. 343 (6174): 1002–5. Bibcode:2014Sci...343.1002C. doi:10.1126/science.1245831. PMC 4357282. PMID 24578575.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. Sitzmann, Adam F.; Hagelstrom, Robert T.; Tassone, Flora; Hagerman, Randi J.; Butler, Merlin G. (2017 թ․ նոյեմբերի 27). «Rare FMR1 gene mutations causing fragile X syndrome: A review». American Journal of Medical Genetics Part A (անգլերեն). 176 (1): 11–18. doi:10.1002/ajmg.a.38504. ISSN 1552-4825.
  32. Dobyns, William B.; Filauro, Allison; Tomson, Brett N.; Chan, April S.; Ho, Allen W.; Ting, Nicholas T.; Oosterwijk, Jan C.; Ober, Carole (2004). «Inheritance of most X-linked traits is not dominant or recessive, just X-linked». American Journal of Medical Genetics. 129A (2): 136–43. doi:10.1002/ajmg.a.30123. PMID 15316978.
  33. Sherman, SL; Jacobs PA, Morton NE, Froster-Iskenius U, Howard-Peebles PN, Nielsen KB, Partington MW, Sutherland GR, Turner G, Watson M. (1985). «Further segregation analysis of the fragile X syndrome with special reference to transmitting males». Hum Genet. 69 (4): 289–99. doi:10.1007/BF00291644. PMID 3838733.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  34. Marco, Elysa J.; Skuse, David H. (Dec 2006). «Autism-lessons from the X chromosome». Social Cognitive and Affective Neuroscience. 1 (3): 183–193. doi:10.1093/scan/nsl028. PMC 2555419. PMID 18985105.
  35. Bassell GJ, Warren ST; Warren (2008). «Fragile X syndrome: loss of local mRNA regulation alters synaptic development and function». Neuron. 60 (2): 201–14. doi:10.1016/j.neuron.2008.10.004. PMC 3691995. PMID 18957214.
  36. Haberl, Matthias G.; Zerbi, Valerio; Veltien, Andor; Ginger, Melanie; Heerschap, Arend; Frick, Andreas (2015 թ․ նոյեմբերի 1). «Structural-functional connectivity deficits of neocortical circuits in the Fmr1−/y mouse model of autism». Science Advances (անգլերեն). 1 (10): e1500775. Bibcode:2015SciA....1E0775H. doi:10.1126/sciadv.1500775. ISSN 2375-2548. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
  37. 37,0 37,1 Hogan, A (2012 թ․ հունվարի 16). «Visualizing carrier status: Fragile X sybndrome and genetic diagnosis since the 1940s» (PDF). Endeavour. 36 (2): 77–84. doi:10.1016/j.endeavour.2011.12.002. PMID 22257912.
  38. «How do health care providers diagnose Fragile X syndrome?». www.nichd.nih.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  39. Hagerman RJ; Berry-Kravis E; Kaufmann WE; Ono, M. Y.; Tartaglia, N.; Lachiewicz, A.; Kronk, R.; Delahunty, C.; Hessl, D.; Visootsak, J.; Picker, J.; և այլք: (2009). «Advances in the treatment of fragile X syndrome». Pediatrics. 123 (1): 378–90. doi:10.1542/peds.2008-0317. PMC 2888470. PMID 19117905.
  40. Rueda, JR; Ballesteros, J; Guillen, V; Tejada, MI; Solà, I (2011 թ․ մայիսի 11). «Folic acid for fragile X syndrome». The Cochrane Database of Systematic Reviews (5): CD008476. doi:10.1002/14651858.CD008476.pub2. PMID 21563169.
  41. Rueda JR, Ballesteros J, Tejada MI; Ballesteros; Tejada (2009). «Systematic review of pharmacological treatments in fragile X syndrome». BMC Neurol. 9: 53. doi:10.1186/1471-2377-9-53. PMC 2770029. PMID 19822023.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  42. Coppus, A.m.w. (2013 թ․ օգոստոսի 1). «People with intellectual disability: What do we know about adulthood and life expectancy?». Developmental Disabilities Research Reviews (անգլերեն). 18 (1): 6–16. doi:10.1002/ddrr.1123. ISSN 1940-5529. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  43. Duy, Phan Q.; Budimirovic, Dejan B. (2017 թ․ հունվարի 1). «Fragile X syndrome: Lessons learned from the most translated neurodevelopmental disorder in clinical trials». Translational Neuroscience (անգլերեն). 8 (1). doi:10.1515/tnsci-2017-0002. ISSN 2081-6936. PMC 5382936. PMID 28400977.
  44. Dölen G; Osterweil E; Rao BS; Smith, Gordon B.; Auerbach, Benjamin D.; Chattarji, Sumantra; Bear, Mark F. (2007). «Correction of fragile X syndrome in mice». Neuron. 56 (6): 955–62. doi:10.1016/j.neuron.2007.12.001. PMC 2199268. PMID 18093519.
  45. Dölen G, Carpenter RL, Ocain TD, Bear MF; Carpenter; Ocain; Bear (2010). «Mechanism-based approaches to treating fragile X». Pharmacol Ther. 127 (1): 78–93. doi:10.1016/j.pharmthera.2010.02.008. PMID 20303363.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  46. P. Cole (2012). «Mavoglurant». Drugs of the Future. 37 (1): 7–12. doi:10.1358/dof.2012.037.01.1772147.
  47. Martin, J. P.; Bell, J. (1943). «A pedigree of mental defect showing sex-linkage». J. Neurol. Psychiat. 6 (3–4): 154–157. doi:10.1136/jnnp.6.3-4.154. PMC 1090429. PMID 21611430. {{cite journal}}: Invalid |name-list-style=yes (օգնություն)
  48. Lubs, H. A. (1969). «A marker X chromosome». American Journal of Human Genetics. 21 (3): 231–44. PMC 1706424. PMID 5794013.
  49. de la Cruz, F. F. (1985). «Fragile X Syndrome». Am J Ment Defic. 90 (2): 119–23.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]