Վրթանես Փափազյան

Վրթանես Փափազյան
Ծնվել է	ապրիլի 12, 1866(1866-04-12)
Ծննդավայր	Վան
Մահացել է	ապրիլի 26, 1920(1920-04-26) (54 տարեկան)
Մահվան վայր	Երևան, Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն
Գերեզման	Գերեզման Վրթանես Փափազյանի
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն,  Ռուսական կայսրություն և  Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն
Ազգություն	հայ
Կրթություն	Արամյան (1878), Գևորգյան Հոգևոր Ճեմարան (1879) և Ժնևի համալսարան (1894)
Երկեր	Ժայռ
Մասնագիտություն	պատմաբան, արձակագիր, թարգմանիչ և գրող
Աշխատավայր	Շավիղ
Ծնողներ	հայր՝ Մեսրոպ Փափազյան
Vrtanes Papazian Վիքիպահեստում

Վրթանես Մեսրոպի Փափազյան (ապրիլի 12, 1866(1866-04-12), Վան - ապրիլի 26, 1920(1920-04-26), Երևան, Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն), հայ մտավորական, գրող, հասարակական-քաղաքական-մշակութային գործիչ, գրաքննադատ, խմբագիր, գրականության պատմաբան, ուսուցիչ և թարգմանիչ։

Մեսրոպ Փափազյանի որդին է։

Կենսագրություն

1868 թվականին ծնողների հետ տեղափոխվել է Ագուլիս, որտեղ և ստացել է նախնական կրթությունը։ Սովորել է Թավրիզի Արամյան դպրոցում (1875—1878), Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում (1878—1879), ավարտել Ժնևի համալսարանի գրականության և հասարակական գիտությունների բաժինը (1894)։ Երկար տարիներ ուսուցիչ է եղել Վանում, Թիֆլիսում, Թեհրանում, Շուշիում, Բուխարեստում, Բուրսայում և այլն։ Խմբագրել է «Կռիվ» (1894), «Շավիղ» (1894—1896), «Ղարաբաղ» (1911—1912) թերթերը, հանդես եկել հոդվածներով և թղթակցություններով։ 1887-1889 թվականներին, Կարինում ուսուցիչ եղած տարիներին, կապեր է հաստատել ընդհատակյա հայ հայրենասիրական խմբակի հետ, ճանապարհորդել Արևմտյան Հայաստանում, 1889 թվականին հոդվածաշարով «Ապրո» ստորագրությամբ թղթակցել «Մշակին» («Նամակներ թուրքաց Հայաստանից» ակնարկների շարք)։

1889 թվականից մամուլում սկսվել է Փափազյանի՝ արևմտահայության կյանքն արտացոլող պատմվածք - պատկերների շարքի տպագրությունը, որը հետագայում լույս է տեսել երկու գրքով («Պատկերներ թիւրքահայոց կեանքից», 1891. «Պատմուածքներ թուրքահայերի կեանքից», 1904)։ Այդ գործերում պատկերել է թուրքերի, քրդերի դեմ արևմտահայության պայքարի ողբերգ, դրվագներ, ստեղծել անվեհեր անհատների կերպարներ («Խերան», «Կայծակ», «Թեթև հաճույքներ», «Մեռնողները բարևում են ձեզ» և այլն)։ «Էմմա» (1895, հրտ.՝ 1901) վեպում և «Հաջի բեկ» (1906) վիպակում Փափազյանը քննադատել է ազգային կուսակցություններին։

Ազգային կյանքի զանազան խնդիրներ արծարծելուց բացի, Փափազյանը ուշադրությունը սևեռել է նաև «հանրամարդկային վշտերի» վրա, հայ ժողովրդի սոցիալ-քաղաքական ծանր վիճակը դիտել որպես համամարդկային մեծ անարդարությունների բաղկացուցիչ մաս։ Այդ գաղափարը նա մարմնավորել է այլաբանական զրույցներում։ «Մարդագայլը» (1891) զրույցում ուտոպիզմի դիրքերից պաշտպանել է մարդկանց աշխատանքային, նյութական, իրավական հավասարության գաղափարը («Լուր դա լուր», 1894, «Կլոր աստուածներ», 1898)։

XX դարի սկզբին հանգել է դասակարգային պայքարի գաղափարին («Վիշապ», 1903)։ Հրապարակախոսական հոդվածներում և գեղագիտական գործերում («Անտառը շարժւում է», 1905, «Զարթնել Է առիւծը», 1905, «Ծով», 1909) պատկերել է բռնակալության դեմ ոտքի ելած ժողովրդական զանգվածների ուժն ու վճռականությունը։

Փափազյանը մեծ դեր է կատարել հայ դրամատուրգիայի զարգացման գործում։ Իր դրամաներում («Արշալոյս», 1905, «Հոսանք», 1902, հրտ.՝ 1905, «Ժայռ», 1907, «Այծեմնիկ», 1915, հրտ.՝ 1959, «Հայրենիքի համար», 1916, հրտ.՝ 1959) պատմական և արդիական նյութի հիման վրա առաջ է քաշել ազգային-ազատագրական և ազատախոհական գաղափարներ։ Անդրադարձել է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսությանը, պատմությանը։ «Հայ բոշաներ» (1899) ազգագրական ուսումնասիրության համար ընտրվել է Մոսկվայի կայսերական ազգագրական ընկերության անդամ (1900)։ 1904 թվականին Փափազյանը գնում է Լոռվա Գյուլագարակ գյուղ՝ գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու ու ընտանիքի հոգսը թեթևացնելու համար:Նույն թվականին «Մուրճի» վերջին համարներում տպագրվում են նրա «Չռչռ քարը», «Կույրը», «Հողի աշխատավորը» և այլ պատմվածքներ։ 1905 թվականին Փափազյանը Գյուլագարակից գնում է նախ Թիֆլիս,ապա՝ Երևան։ 1906 թվականին գրողը շրջում է Երևանի գավառի գյուղերում, ծանոթանում գյուղական կյանքի պայմաններին։ 1908 թվականին Փափազյանը կրկին գնում է Թիֆլիս՝ ստանձնելով պաշտոն տեղական գիմնազիայում։ Բայց շուտով ազատվում է պաշտոնից և 1909 թվականին գնում Բաքու՝ աշխատանք գտնելու։ Բաքվի «Հայոց կուլտուրական միության» պատվերով գրում է «Արտաշես Երկրորդ», «Գագիկ Երկրորդ», «Սահակ և Մեսրոպ», «Թորոս իշխան» և այլ գրքույկներ։ 1910 թվականին Փափազյանը հրավեր է ստանում Շուշիի թեմական դպրոցից։ Այնտեղ մնում է մինչև 1912 թվականը։ Դասավանդում է հայոց լեզու, գրականություն, պատմություն, տրամաբանություն։ Խմբագրում է «Ղարաբաղ» թերթը։

Հանդես է եկել հայկական, ռուսական և համաշխարհային գրականությանը նվիրված քննադատական հոդվածներով, պաշտպանել ռեալիզմի սկզբունքները։ Նա առաջինն է ստեղծել հայ գրականության ամբողջական պատմությունը («Պատմութիւն հայոց գրականութեան այթ սկզբից մինչեւ մեր օրերը», 1910)։ Հայերեն է թարգմանել Մ. Սալտիկով-Շչեդրինի, Լ. Տոլստոյի, Ա. Դոդեի, Ֆ. Նիցշեի և այլոց ստեղծագործություններից։ Գրել է աշխատություններ՝ նվիրված ընդհանուր քաղաքակրթությանը, արվեստներին, գրական ուղղությունների պատմությանը, լեզվաբանությանը։ Ազատախոհ գաղափարներ քարոզելու համար Փափազյանը հետապնդվել է ռուսական կառավարության կողմից, իսկ ազգային-ազատագրական հայացքների համար Թուրքիայում նրա նկատմամբ հեռակա մահվան վճիռ է կայացվել։ Վրթանես Փափազյանը մահացել է 1920 թվականի ապրիլի 26-ին Երևանում։

Երևանում և հանրապետության այլ քաղաքներում Փափազյանի անունով կոչվել են փողոցներ, դպրոց։

Երկերի մատենագիտություն

Վրթանես Փափազյանի գերեզմանը Կոմիտասի անվան պանթեոնում

Վրթանես Փափազյանի 100-ամյակին նվիրված ԽՍՀՄ փոստային ծրար։

• Խաթ-Սաբա, Թիֆլիս, 1890, 92 էջ։
• Գինեգործի աղջիկը, Թիֆլիս, 1891, 88 էջ։
• Պատկերներ թիւրքահայոց կեանքից, Մոսկուա, 1891, 328 էջ։
• Տուրիստի յիշողութիւններ (պատմուածքներ, պատկերներ եւ այլն), Թիֆլիս, 1895, 88 էջ։
• Անյագը, Թիֆլիս, 1897, 60 էջ։
• Սանթօ, Թիֆլիս, 1898, 69 էջ։
• Հայ բօշաներ, Թիֆլիս, 1899, 100 էջ։
• Էմմա, Թիֆլիս, 1901, 284 էջ։
• Պատմուածքներ, Թիֆլիս, 1901, 120 էջ։
• Ասի, Թիֆլիս, 1903, 136 էջ։
• Խենթը, Թիֆլիս, 1903, 56 էջ։
• Ալէմգիր, Թիֆլիս, 1904, 92 էջ։
• Մեռնողները բարեւում են ձեզ, ա. տ., 1904, 212 էջ։
• Պատմուածքներ թիւրքահայերի կեանքից, Թիֆլիս, 1904, 378 էջ։
• Ազէրֆեզա, Թիֆլիս, 1905, 136 էջ։
• Ժայռ, Թիֆլիս, 1907, 56 էջ։
• Հաջի բէգ (հայ յեղափոխական կեանքից), Կ. Պոլիս, 1909, 132 էջ։
• Արտաշէս Երկրորդ, Բաքու, 1910, 52 էջ։
• Հիդրա, Թիֆլիս, 1910, 116 էջ։
• Պատմութիւն հայոց գրականութեան, Թիֆլիս, 1910, 817 էջ։
• Սահակ եւ Մեսրոպ, Բաքու, 1910, 60 էջ։
• Սանթօ (պատմուածքներ), Կ. Պոլիս, 1910, 112 էջ։
• Վարդանանց պատերազմը, Բաքու, 1910, 100 էջ։
• Զրոյցներ, Շուշի, 1911, 232 էջ։
• Պատկերներ գիւղից, Թիֆլիս, 1913, 278 էջ։
• Պատմութիւն հայ գրականութեան, Կ. Պոլիս, 1914, 176 էջ։
• Անյագը, ա. տ. եւ թ., 60 էջ։
• Պատմութիւն հայոց գրականութեան, ա. տ. եւ թ., 460 էջ։
• Պատմութիւն հայոց գրականութեան, մաս - 1, Երևան, ա. թ., 328 էջ։
• Նմոյշներ ժողովրդական Հին եւ Միջնադարեան բանահիւսութիւններից, Կ. Պոլիս, 1931, 128 էջ։
• Պատմութիւն հայոց գրականութեան, ա. տ., 1931, 128 էջ։
• Պատմութիւն հայոց գրականութեան, Կ. Պոլիս, 1931, 460 էջ։
• Ընտիր յերկեր, գիրք 1, Յերևան, 1939, 396 էջ։
• Ընտիր յերկեր, գիրք 2, Յերևան, 1940, 400 էջ։
• Ժայռ (պիես), Երևան, 1946, 88 էջ։
• Պատմվածքներ և զրույցներ, Երևան, 1946, 120 էջ։
• Պատմվածքներ, Երևան, 1949, 52 էջ։
• Մանկութեանս յուշերէն, Պէյրութ, 1950, 68 էջ։
• Ընտիր երկեր, Երևան, 1951, 624 էջ։
• Հողի աշխատավորը, Երևան, 1954, 56 էջ։
• Պատմուածքներ, Պէյրութ, 1955, 141 էջ։
• Զրույցներ, Երևան, 1957, 120 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Պատմվածքներ, Զրույցներ, Վիպակներ (1883–1890 թթ.), Երևան, 1958, 560 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Զրույցներ, Պատմվածքներ (1891–1897 թթ.), Երևան, 1958, 584 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Պատմվածքներ, Զրույցներ, Վեպեր (1897–1904 թթ.), Երևան, 1958, 696 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 4. Պատմվածքներ, Զրույցներ, Վիպակներ (1904–1910 թթ.), Երևան, 1959, 680 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 5. Արձակ էջեր, Երևան, 1959, 804 էջ։
• Հաջի բէգ (հայ յեղափոխական կեանքից), Պէյրութ, 1961, 144 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Պատմվածքներ, Զրույցներ (1889–1904 թթ.), Երևան, 1972, 600 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Պատմվածքներ, Զրույցներ (1905–1910 թթ.), Երևան, 1972, 580 էջ։
• Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Վեպեր (1897–1904 թթ.), Երևան, 1973, 584 էջ։
• Երկեր, Երևան, 1981, 180 էջ։
• Կորսված արդարություն (Զրույցներ։ Պատմվածքներ։ Վիպակներ։ Դրամաներ), Երևան, 1981, 512 էջ։
• Ժայռ, Երևան, 1985։
• Երկեր. Զրույցներ, Պատմվածքներ, Ժայռ (դրամա), Երևան, 1987, 696 էջ։
• Վանա կատուն (պատմվածքներ և զրույցներ), Երևան, 1988, 224 էջ։

Գրականություն

• Օհանյան, Աշոտ Կարապետի. Վրթանես Փափազյան / Ա.Կ. Օհանյան ; ՀՍՍՀ ԳԱ. Մ. Աբեղյանի անվ. գրակ. ին-տ. 1976
• Նանումյան, Ռուզան Պավելի. Վրթանես Փափազյան։ Կյանքը և ստեղծագործությունը / Ռ.Պ. Նանումյան; Խմբ.՝ Ա. Հունանյան. 1956
• Արսեն Տերտերյան, Հայոց նոր գրականության պատմություն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրված դասախոսություններ ձեռագրի իրավունքով), պրակ 1, Վ. Փափազյան, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1938, 61 էջ։
• Հայ նոր գրականության պատմություն, հատ 4, Երևան, 1972, էջ 296-344։

Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրթանես Փափազյան» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրթանես Փափազյան» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրթանես Փափազյան» հոդվածին։