Ցլի պաշտամունք

Ցլի պաշտամունք;
	Մինոյան ցլի գլուխ Հերակլիոնի հնագիտական թանգարանում
Ենթատեսակ	cattle in religion and mythology? և արական

Ցլի պաշտամունք կամ սրբազան ցուլ, որոշ կրոններում և դիցաբանություններում խոշոր եղջերավոր անասունների պաշտամունք: Որպես այդպիսին, աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդներ ժամանակի մի պահ ցուլերին հարգել են որպես սուրբ: Շումերական կրոնում Մարդուկը արևի աստված «Ուտուի ցլիկն» է^[1]: Հինդուիզմում Շիվայի նժույգը Նանդի ցուլն է: Սրբազան ցուլը առկա է Ցուլ համաստեղությունում: Ցուլը, լինի լուսնային, ինչպես Միջագետքում, թե արևային, ինչպես Հնդկաստանում, տարբեր մշակութային և կրոնական մարմնավորումների առարկա է, ինչպես նաև առկա է New Age (Նյու էյջ) կոչվող միստիկական կրոնական շարժման հիշատակումներում:

Եվրոպական դիցաբանության մեջ ցուլը ակտուալ է երկու առումով. Մի կողմից, այն հանդես է գալիս որպես գեներացնող ուժ և, հետևաբար, որպես պտղաբերության խորհրդանիշ, մյուս կողմից՝ երկնային պտույտի ամենակարող զորության խորհրդանիշ։

Նախապատմական արվեստում

Վայրի ցուլեր (Aurochs) պատկերված են պալեոլիթի դարաշրջանի եվրոպական քարանձավային բազմաթիվ նկարներում, ինչպիսիք են Ֆրանսիայի Լասկո և Լիվերնոն քարանձավներում հայտնաբերված նկարները: Կարծում էին, որ նրանց կենսական ուժը կախարդական հատկություններ ունի, քանի որ հայտնաբերվել են նաև վաղ շրջանի արձանների փորագրություններ: Տպավորիչ և վտանգավոր վայրի ցուլերը գոյատևել են մինչև երկաթի դարը Անատոլիայում և Մերձավոր Արևելքում և երկրպագվել այդ տարածքում որպես սուրբ կենդանիներ. Ցլապաշտության ամենավաղ մնացորդները կարելի է գտնել նեոլիթյան Չաթալ Հոյուքում:

Հին ժամանակներում

Միջագետք

Լամասու կոչվող շումերական կրոնում պահապան աստվածությունը պատկերվել են որպես թևավոր ցուլերի կամ առյուծների մարմիններով և տղամարդու գլուխներով հիբրիդներ: Մարդու գլխով թևավոր կենդանու մոտիվը բնորոշ է Մերձավոր Արևելքին, որն առաջին անգամ արձանագրվել է հնագույն սեմիտական քաղաք-պետություն Էբլայում մ.թ.ա. 3000 թվականին։ Առաջին հստակ լամասու մոտիվը հայտնվել է Ասորեստանում Թիգլաթ-Պալասար III- ի օրոք՝ որպես իշխանության խորհրդանիշ։

«Մարդագլուխ թևավոր ցլերը պաշտպանիչ ջիններ են, որոնք կոչվում էին շեդու կամ լամասսու, ... որպես խնամակալներ դրվել են քաղաքի և պալատի որոշ դարպասների կամ դռների մոտ: Մարդուն, ցուլին և թռչունին միավորող խորհրդանիշները պաշտպանություն էին ապահովում թշնամիներից»^[2]:

Ցուլը կապված է եղել նաև փոթորկի և անձրևի Ադադ, Հադադ կամ Իշկուր աստծո հետ։ Ցուլը նրա խորհրդանշական կենդանին էր։ Հադադը պատկերվել է մորուքով, հաճախ ձեռքին մահակ և կայծակ՝ կրելով ցլի եղջյուր գլխազարդ։ Հադադը նույնացվել է հունական Զևս աստծո, հռոմեական Յուպիտեր աստծո` որպես Յուպիտեր Դոլիչենուս, հնդեվրոպական նազիթական խեթական փոթորիկների Թեշուբ աստծո, եգիպտական Ամուն աստծո հետ: Երբ Էնկին բաշխեց ճակատագրերը, նա Իշկուրին դարձրեց տիեզերքի հսկիչ։ Մեկ լիտանիայում (քրիստոնեական աղոթք-երգի) Իշքուրը կրկին ու կրկին հռչակվում է որպես «մեծ շողացող ցուլ, քո անունը դրախտ է» և նաև Կարկարայի տիրակալ Անուի որդի, Էնկիի երկվորյակ եղբայր, լիության տիրակալ, փոթորիկ հեծնող տեր, դրախտի առյուծ:

Գիլգամեշ շումերական էպոսում Գիլգամեշի մերժումից զայրույթից բորբոքված Իշտար աստվածուհին դրախտի Ցուլին ուղարկում է արքային սպանելու: Նկարագրվում է նրանց բախման սարսափները և թե ինչպես են Գիլգամեշը և Էնկիդուն Ցուլին սպանում:

Իշտարը բացեց բերանը և նորից ասաց. «Հայր իմ, տուր ինձ երկնքի ցուլը, որ կործանեմ Գիլգամեշին։ Լցրեո'ւ Գիլգամեշին, ասում եմ, ամբարտավան մեծամտությամբ` նրան կործանվելու համար: Բայց եթե դու հրաժարվես ինձ տալ դրախտի ցուլը, ես կջարդեմ Դժոխքի դռները և ջարդուփշուր կանեմ սողնակները, ստորին խորքերից եկածները կխառնվն վերևում գտնվող մարդկանց հետ. ես կկենդանացնեմ մեռելներին, որ նրանք կենդանի մարդկանց նման ուտել սկսեն, և մահացածների զորքերը կգերազանցեն ողջերին»: Անուն ասաց մեծ Իշտարին. «Եթե ես անեմ այն, ինչ ուզում ես, յոթ տարի երաշտ կլինի ամբողջ Ուրուկում, երբ եգիպտացորենը կլինի առանց սերմերի թեփանք: Դու բավականաչափ հացահատիկ խնայե՞լ ես մարդկանց համար և խոտ՝ անասունների համար»: Իշտարը պատասխանեց. «Ես ժողովրդի համար ցորեն եմ խնայել, անասունների համար՝ խոտ»։ Երբ Անուն լսեց, թե ինչ ասաց Իշտարը, նա տվեց նրան Երկնքի ցուլը, որպեսզի նա ցած տանի դեպի Ուրուկ: Երբ նրանք հասան Ուրուկի դարպասներին, դրախտի ցուլը գնաց դեպի գետը. իր առաջին խռմփոցից ճաքեր բացվեցին երկրի վրա և հարյուր երիտասարդներ զարնվեցին գետնին ու ջարդուփշուր եղած մահացան։ Նրա երկրորդ խռխռոցով ճաքեր բացվեցին, և երկու հարյուրը ընկան մահացան։ Երրորդ խռմփոցով ճեղքերը բացվելուց հետո Էնկիդուն կիսով չափ ճկվեց, բայց անմիջապես ուղղվեց, նա մի կողմ շրջվեց և թռավ ցլի վրա և բռնեց նրա եղջյուրներից: Երկնքի ցուլը փրփուր թքեց նրա դեմքին, խոզանակ փրչոտ պոչով հարվածեց նրան։ Էնկիդուն բացականչեց Գիլգամեշին. «Իմ ընկեր, մենք պարծենում էինք, որ մեզնից հետո կթողնենք մնայուն անուններ: Հիմա սուրդ խցկիր ծոծրակի և եղջյուրների միջև»: Ուստի Գիլգամեշը հետևեց ցուլին, բռնեց նրա պոչի հաստ մասից, սուրը խցկեց քթի և եղջյուրների միջև և սպանեց ցուլին։ Երբ նրանք սպանեցին երկնքի ցուլին, հանեցին նրա սիրտը և տվեցին Շամաշին, և եղբայրները հանգիստ առան^[3]:

- Գիլգամեշ, էջ 87-88

Եգիպտոս

Հին Եգիպտոսում պաշտել են բազմաթիվ սուրբ ցուլերի: Աստծո քահանաները բացահայտել են ծիսական առումով կատարյալ ցլերի երկար հաջորդականությունը, որոնք կյանքի ընթացքում պահվել են տաճարում, այնուհետև զմռսցել և թաղվել են։ Այս կենդանիների մայր-կովերը նույնպես հարգվել են և թաղվել առանձին վայրերում^[4]:

Մեմֆիտների շրջանում Ապիսները դիտվում էին որպես Պտահի, իսկ ավելի ուշ՝ Օսիրիսի մարմնացում: Ապիսի ցուլերից մի քանիսը թաղվել են մեծ սարկոֆագների մեջ Սակկարայի սերապիումի ստորգետնյա պահարաններում, որը ֆրանսիացի հնագետ Օ. Մարիետը վերագրել է 1851 թվականին^[4]:
Հելիոպոլիսի Մնևիսը Ատում - Ռայի մարմնացումն է համարվել^[4]:
Հին եգիպտական Բուչիսը (Բուխիս) Հերմոնթիս (Ἑρμὢνθις) քաղաքից կապված էր Ռա և Մոնտու աստվածների հետ: Այս ցուլերի կատակոմբներն այժմ հայտնի են որպես Բուխեում (ցլերի թաղման վայր): 1930-ական թվականներին պեղումների ժամանակ տեղումհայտնաբերվել են Բուչիսի բազմաթիվ մումիաներ: Նրանց սարկոֆագներից մի քանիսը նման են սեպարիումի սարկոֆագներին, մյուսները բազմաշերտ են (պատրաստված են բազմաթիվ քարերից)^[4]:

Կա-ն եգիպտերենում նշանակում է կյանքի ուժի/իշխանության կրոնական հասկացություն, նաև` ցուլ^[5]: Եգիպտագետ Էնդրյու Գորդոնը և անասնաբույժ Կալվին Շվաբեն պնդում են, որ անխ հիերոգլիֆի ծագումը կապված է անորոշ ծագման երկու այլ նշանների հետ, որոնք հաճախ հայտնվում են դրա կողքին. վաս (wꜣs) կոչվող իշխանության խորհրդանիշ գավազանը և սյուն, կոթող խորհրդանշող ձեդ (𓊽) նշանը, որը ներկայացնում է «կայունությունը»: Ըստ այս վարկածի, յուրաքանչյուր նշանի ձևը վերցված է ցլի անատոմիայի մի մասից, ինչպես որոշ այլ հիերոգլիֆային նշաններ, որոնք, ինչպես հայտնի է, հիմնված են կենդանիների մարմնի մասերի վրա: Եգիպտական հավատքում սերմը կապված էր կյանքի և որոշ չափով «իշխանության» կամ «տիրակալության» հետ, իսկ որոշ տեքստեր ցույց են տալիս, որ եգիպտացիները կարծում էին, որ սերմնահեղուկը առաջացել է ոսկորներից: Հետևաբար, Կալվինը և Շվաբեն ենթադրում են, որ նշանները հիմնված են ցլի անատոմիայի այն մասերի վրա, որոնց միջով ենթադրվում էր, որ սերմնահեղուկը անցնում է. անխը կրծքային ողն է, ձեդ-ը ՝ սրբանային և գոտկային ողերը, իսկ վաս-ը ցլի չորացած առնանդամն է^[6]:

Կենտրոնական Անատոլիա

Մենք չենք կարող վերստեղծել կոնկրետ համատեքստ եղջյուրներով ցուլերի գանգերի (βουκράνιον - բուկրանիում, ցլի գանգ) համար, որոնք պահպանվել են մ.թ.ա. 8-րդ հազարամյակում Կենտրոնական Անատոլիայի Չաթալ Հույուքում գտնվող սրբավայրում։ Հաթերի սուրբ ցուլը, որը հայտնաբերվել է Ալակա Հույուքում, սրբազան եղջերուի կողքին, պահպանվել է խուռիական և խեթական դիցաբանության մեջ որպես Սերի և Հուրի («Օր» և «Գիշեր»), ցուլեր, որոնք իրենց մեջքին կամ կառքի վրա կրում էին եղանակի աստված Թեշուբին և արածում էին քաղաքների ավերակներում^[7]:

Կրետե

Ցուլերը մինոյան քաղաքակրթության կենտրոնական թեմաներից են: Ցուլերի գլուխները և ցլի եղջյուրները որպես խորհրդանիշ օգտագործվել են Կնոսոսի պալատում: Մինոյան որմնանկարներում և խեցեղենում պատկերված են ցլերի վրայով թռիչքների դրվագներ, որտեղ երկու սեռերի մասնակիցները ցուլերի վրայով թռչում են՝ բռնելով նրանց եղջյուրներից։

Իրան

Իրանական լեզվով զրադաշտական տեքստերն ու ավանդույթներն ունեն մի քանի տարբեր դիցաբանական եղջերավոր արարածներ: Դրանցից մեկը հերմաֆրոդիտԳավևոդատան է, որը «եզակի ստեղծված (-aevo.data) կովի (gav-)» ավեստանական անունն է, Ահուրա Մազդայի վեց սկզբնական նյութական ստեղծագործություններից մեկը, որը դառնում է ողջ բարերար կենդանիների առասպելական նախահայրը:

Զրադաշտական առասպելական մեկ այլ խոշոր եղջերավոր է Հադայանսը, հսկա ցուլ, այնքան մեծ, որ կարող էր շրջել լեռների և ծովերի վրա, որոնք բաժանում են քարշվարները` երկրի յոթ շրջանները, և որի մեջքին մարդիկ կարող էին ճանապարհորդել մի շրջանից մյուսը: Միջնադարում Հադայանները հայտնի են դարձել նաև որպես Srīsōk (ավեստանական * Thrisaok, «երեք վառվող վայրեր»), որը բխում է լեգենդից, որտեղ երեք «Մեծ կրակներ» հավաքվել են արարածի մեջքին։ Մեկ այլ առասպելական եղջերավոր անասունն է «Կովի ողբում» անանուն արարածը, այլաբանական հիմնը, որը վերագրվում է հենց Զրադաշտին, որտեղ խոշոր եղջերավորի հոգին (գեուշ ուրվանը) հուսահատվում է համապատասխան հովիվից պաշտպանված չլինելու պատճառով: Այլաբանության մեջ կովը ներկայացնում է մարդկության բարոյական առաջնորդության բացակայությունը, սակայն ավելի ուշ զրադաշտականության մեջ Գեուշ Ուրվանը դարձավ կենդանուն ներկայացնող յազատա: Ամսվա 14-ը նրա անունով է կոչվում և գտնվում է նրա պաշտպանության ներքո։

Հարավային Ասիա և Հարավարևելյան Ասիա

Հնդկական թերակղզի

Նանդի ցուլի 17-րդ դարի քանդակը Մայսորում

Ցուլեր հայտնվում են Ինդուսի հովտի քաղաքակրթության կնիքների վրա:

Վեդայական ժամանակաշրջան

Ռիգ Վեդայում ՝ վեդայական օրհներգերի ամենավաղ հավաքածուն (մոտ մ.թ.ա. 1500-1000 թթ.), Ինդրան հաճախ գովաբանվում է որպես Ցուլ (Vṛṣabha – vrsa (նա) գումարած bha (լինել) կամ որպես uksan, հինգից ինը տարեկան ցուլ, որը դեռ աճում է կամ պարզապես հասել է իր ամբողջական աճին): Ցուլը արիական գրականության և հնդեվրոպական այլ ավանդույթների մեջ ուժի և հզոր ուժի պատկերակ է^[8]: Վրշա նշանակում է «ցողել կամ ցանել», այս համատեքստում Ինդրան ուժ և առույգություն է հաղորդում: Vṛṣabha- ն նաև աստղագուշակական նշան է հնդկական հորոսկոպի համակարգերում, որը համապատասխանում է Ցուլին:

Փոթորկի աստված Ռուդրան կոչվում է ցուլ, ինչպես որ Մարութները կամ փոթորկի աստվածները, որոնք կոչվում են ցուլեր Ինդրայի հրամանատարության ներքո, ուստի Ինդրան կոչվում է «ցուլերով ցուլ»: The Rig Veda- ի հետևյալ հատվածները ցույց են տալիս այս հատկանիշները.

«Որպես ցուլ ես կանչում եմ քեզ, ցուլ կայծակնով, զանազան օգնություններով, ո՜վ Ինդրա, ցուլ ցուլերով, Վրտրայի (քաոսի դևի) մեծագույն սպանող»: — Ատրին և վերջին արևը
«Նա այն հզոր ցուլը, ով իր յոթ սանձով բաց թողեց յոթ գետերը, որ հոսեն, ով իր կայծակը ձեռքին ցած նետեց Ռուխինան, երբ նա բարձրանում էր դեպի երկինք, նա իմ ժողովուրդն է Ինդրան»: - Ո՞վ է Ինդրան:
«Ես փառք եմ ուղարկում մեծություն ցուլին, շագանակագույն և սպիտակ: Ես խոնարհվում եմ պայծառություն ցուլին: Մենք գովաբանում ենք Ռուդրայի սարսափելի անունը»: — Ռուդրա՝ Մարութների հայրը^[9]:

Նանդի ցուլն ավելի ուշ հայտնվում է Պուրանաներում որպես Շիվայի հիմնական վահանա (vahana - լեռ) և գլխավոր գանա (gana - հետևորդ): Նանդի ցլի կերպարները, որոնք պատկերված են որպես նստած ցուլ, ներկա են Շիվայի տաճարներում ամբողջ աշխարհում:

Մետաղադրամ

Կուզիկ Զեբու ցուլը (bos indicus) հայտնվում է Հնդկական թերակղզու մետաղադրամների վրա երկաթի դարից մինչև մեր օրերը: Ցուլի խորհրդանիշները պարբերաբար հայտնվում են արծաթե կարշապանա կամ կնիք մետաղադրամների վրա, որոնք առաջին անգամ թողարկվել են Ջանապադա (մոտ մ.թ.ա. 1100–600) թագավորությունների կողմից և շարունակվել Մագադհան լեզուների և Մաուրյան կայսրությունների կողմից: Ի հավելումն ցուլի, շատ կարշապանաներ պարունակում են ցլի սմբակների հետքով տաուրինի (կովի) նշաններ (), որոնք նաև կոչվում են նանդիպադա (Նանդիի ոտք) խորհրդանիշ, որը հանդիպում է վեդական, հինդուական, ջայնական և իրանական պատկերագրության մեջ^[10]:

Քուշանական կայսրության (մ.թ. 30-275թթ.) և Քուշանո-Սասանյան թագավորության (230-365թթ.) մետաղադրամներում պատկերված է իրանական Wēś աստվածը ցլի կողքին՝ երբեմն ձեռքին եռաժանի և Նանդիպադայի խորհրդանիշի կողքին^[11]:

Ցուլ ու հեծնող մետաղադրամներ, ձախից աջ՝ Քաբուլ Շահի (850-1000), Դիլիկայի Տոմորաս, Մադանա Պալա (1144-1166), Չաուհան դինաստիա, Ռաջա Սոմեսվարա Դևա (1167-1179), Չաուհան դինաստիա, Պրիտվիրաջ III (1129-1111թթ.)

Քաբուլի Ջիտալը կամ Հինդու Շահիի (850-1000) արծաթե «ցուլն ու հեծնողը» պատկերում է պառկած ցուլին, որի ազդրամասի վրա տրիշուլա է, իսկ վերևում գրված Նագարերեն լեգենդը. ««Շրի Սամանտա Դեվա (Պայծառ Սամանտա Աստված)»: Այս դիզայնը կրկնօրինակվել է ավելի ուշ պղնձի և բիլոն համաձուլվածքի մետաղադրամների վրա Ռաջպուտ դինաստիաների կողմից, ներառյալ Դելիի Տոմարաները (Տոմար դինաստիա), Չաուհան դինաստիան և Ռաթորեի դինաստիան^[12]:

Գաղութային իշխանությունից անկախանալուց (1947) հետո ցուլը կրկին հայտնվել է հնդկական ռուփիի ժամանակակից մետաղադրամներում 2 աննա մետաղադրամի դարձերեսին 1950 թվականին։

Մեյթհեյի դիցաբանություն

Կաո ցուլը, գերբնական աստվածային ցուլ է, որը հայտնվում է հին Մեյթհեյական դիցաբանության մեջ և Հին Մանիպուրի բանահյուսության մեջ (Կանգլիպակ քաղաքակրթություն): Խամբա և Թոյբի էպոսի լեգենդում Նոնգբան Կոնգյամբան` հնագույն Մոյիրանգ թագավորության իշխանը ձևացնում է, թե իբրև օրակուլ է և կեղծ մարգարեանում է, թե Մոյիրանգի ժողովուրդը կունենա դժբախտ կյանք, եթե հզոր Կաո ցուլը, որն ազատորեն շրջում է Խուման թագավորությունում, չնվիրաբերվի Թանգժինգ աստծուն (հին մանիպուրում` Թհանջին)` Մոյիրանգի գլխավոր աստվածությանը։ Ցուլին բռնելու համար ընտրվում է Խուման ցեղի որբ արքայազն Խամբան, քանի որ նա հայտնի էր իր քաջությամբ և հավատարմությամբ: Քանի որ առանց սպանելու ցուլին բռնելը հեշտ գործ չէր, Խամնուն` Խամբայի մորաքույրը, որը նրան մեծացրել էր, Խամբայի համար բացահայտում է ցլի գաղտնիքները, որոնց միջոցով կարելի էր բռնել կենդանուն^[13]^[14]^[15]:

Կիպրոս

Կիպրոսում ծեսերի ժամանակ կրում էին իսկական ցլի գանգերից պատրաստված ցլի դիմակներ: Կիպրոսում հայտնաբերվել են ցլի դիմակով հախճապակյա արձանիկներ^[16] և նեոլիթյան դարաշրջանի ցլի եղջյուրներով քարե զոհասեղաններ։

Լևանտ

Ցուլերի արձանիկներն հաճախակի գտածոներ են Լևանտի հնագիտական վայրերում: Դրանց երկու օրինակներից են` մ.թ.ա. 16-րդ դարի (միջին բրոնզի դար) ցլի հորթը Աշկելոնից^[17] և մ.թ.ա. 12-րդ դարի (երկաթի դար I) ցուլը Սամարիայի, այսպես կոչված, ցլերի տեղանքում ՝ Արևմտյան ափին^[18]: Ե՛վ Բաալ, և՛ Էլ աստվածությունները ասոցացվում էին ուգարիտական տեքստերում ցուլի հետ, քանի որ այն խորհրդանշում էր և՛ ուժը, և՛ պտղաբերությունը^[19]:

Ելքում^[20] ասվում է. «Նա վերցրեց սա նրանց ձեռքից, փորելու գործիքով շինեց և ձուլածոյ հորթ դարձրեց, և նրանք ասացին. «Սա է քո Աստվածը, ո՛վ Իսրայել, որը քեզ հանեց Եգիպտոսի երկրից:»»:

Մխիթարության գրքում` Նեեմիա (סֵפֶר נְחֶמְיָה)^[21] ասվում է. «նույնիսկ երբ հորթի ձևով կուռք սարքեցին և ասացին. «Սա է քո աստվածը, ով քեզ հանեց Եգիպտոսից», նրանք սարսափելի սրբապղծություններ են գործել»:

Հորթերի կուռքերը հիշատակվում են ավելի ուշ Թանախում (հրեական աստվածաշունչ), ինչպես, օրինակ, Հուշեայի գրքում (הוֹשֵׁעַ - փրկություն)^[22], որ ճշգրիտ է թվում, քանի որ դրանք մերձարևելյան մշակույթների անբաժան մասն էին:

Երուսաղեմի տաճարում Սողոմոն Իմաստունի պատրաստած «Հալած ծովի» ավազանը կանգնած էր տասներկու պղնձե ցուլերի վրա^[23]^[24]:

Երիտասարդ ցուլերը որպես սահմաններ դրվել են հնագույն Դան և Բեթել քաղաքներում՝ Իսրայելի Թագավորության սահմաններում:

Շատ ավելի ուշ, Աբրահամյան կրոններում, ցլի մոտիվը դարձել է ցուի դև կամ «եղջյուրավոր սատանա», ի տարբերություն և ի հակադրություն նախկին ավանդույթների: Ցուլը հուդա-քրիստոնեական մշակույթներում ծանոթ է աստվածաշնչյան դրվագից, որտեղ ոսկե հորթի կուռքը (עֵגֶּל הַזָהָב) ստեղծել է Ահարոնը և որին երկրպագում են եբրայեցիները Սինայի թերակղզու անապատում (Գիրք Ելից): Եբրայերեն Աստվածաշնչի տեքստը կարելի է հասկանալ որպես կուռքի՝ որպես առանձին աստծու ներկայացում, կամ որպես իրեն՝ Յահվեին, միգուցե եգիպտական կամ լևանտական ցուլ աստվածների հետ կապի կամ կրոնական սինկրետիզմի միջոցով, այլ ոչ թե որպես ինքնին նոր աստվածություն:

Հունաստան

Տասներկու օլիմպիական աստվածների մեջ Հերայի «Բո-օփիս» էպիտետը սովորաբար թարգմանվում է «եզան աչքերով» Հերա, բայց տերմինը կարող է նույնքան լավ կիրառվել այն դեպքում, եթե աստվածուհին կովի գլուխ ունի, և այդպիսով, էպիտետը բացահայտում է ավելի վաղ հայտնված լինելու հնարավորությունը, թեև պարտադիր չէ, որ ավելի պարզունակ, սրբացման իմաստով ( Հենրիխ Շլիման, 1976): Դասական հույները երբեք Հերային չեն անվանել պարզապես կով, թեև նրա քրմուհի Իոն բառացիորեն այնքան երինջ էր, որ նրան խայթում է բոռը (gadfly), և հենց երինջի տեսքով էր, երբ Զևսը զուգավորվում է նրա հետ: Զևսը ստանձնում է ցլի տեսքով ավելի վաղ դերեր. ծովից դուրս եկած ցլի տեսքով նա առևանգում է փյունիկեցի Եվրոպային և նրան բերում է Կրետե:

Դիոնիսոսը հարության մեկ այլ աստված էր, որը սերտորեն կապված է ցլի հետ: Օլիմպիայի պաշտամունքային օրհներգում, Հերայի փառատոնի ժամանակ, Դիոնիսոսը հրավիրվում է գալ որպես ցուլ՝ «կատաղած ցլի ոտքով»։ «Բավական հաճախ նրան պատկերում են ցլի եղջյուրներով, իսկ Կիզիկոսում նա ունի տաուրոմորֆ կերպարանք», - պատմում է Վալտեր Բուրկերտը և ակնարկում նաև մի արխայիկ առասպել, որտեղ Դիոնիսոսին մորթում են որպես ցուլ հորթ և անառակաբար ուտում են տիտանները^[25]:

Հույների համար ցուլը սերտորեն կապված էր Կրետական ցուլի հետ. Թեսևս Աթենացին պետք է բռներ Մարաթոնի հնագույն սուրբ ցուլը («Մարաթոնյան ցուլը»), նախքան նա հանդիպեր Մինոտավրոսին (հունարենից նշանակում է «Մինոսի ցուլը»), որին հույները պատկերացնում էին որպես լաբիրինթոսի կենտրոնում կանգնած մարդ, որի գլուխը ցուլի է: Ըստ առասպելի`Մինոտավրոսը ծնվել է թագուհուց և ցուլից՝ թագավորին բերելով լաբիրինթոս կառուցելու, որպեսզի թաքցնի իր ընտանիքի ամոթը: Մենակության մեջ ապրելով տղան դարձել էր վայրի ու վայրագ, ի վիճակի չէր ընտելացվելու կամ պարտվելու: Այնուամենայնիվ, Վալտեր Բուրկերտի մշտապես նախազգուշացնու է. «Վտանգավոր է հունական ավանդույթները ուղղակիորեն բրոնզե դարում տեսնելը»^[26]: Գտնվել է միայն ցլի գլխով մարդու մինոյան մեկ պատկեր` մի փոքրիկ մինոյան կնիք, որը ներկայումս պահվում է Խանիայի հնագիտական թանգարանում։

Հունաստանի դասական ժամանակաշրջանում ցուլը և այլ կենդանիները, որոնք նույնացվում էին աստվածությունների հետ, առանձնանում էին որպես իրենց ագալմա, մի տեսակ հերալդիկ ցուցադրություն, որը կոնկրետ նշանակում էր նրանց գերբնական ներկայությունը:

Հռոմեական կայսրություն

Միթրասի տավրոկտոնիան Բրիտանական թանգարանում (Լոնդոն)

2-4-րդ դարերի Հռոմեական կայսրության կրոնական սովորույթները ներառում էին տաուրոբոլիում, որտեղ ցուլ էին զոհաբերում ժողովրդի և պետության բարօրության համար: Մոտավորապես 2-րդ դարի կեսերին պրակտիկան նույնացվում էր Կիբելայի (Magna Mater- Մեծ մայր) պաշտամունքի հետ, բայց նախկինում չէր ասոցացվում միայն այդ պաշտամունքի կուլտիվացման հետ: Հասարակական տաուրոբոլիան, որը կայսեր անունից ներգրավում էր Magna Mater-ի բարեգործությունը, սովորական դարձավ Իտալիայում և Գալիայում, Իսպանիայում և Աֆրիկայում: Վերջին հանրային տաուրոբոլիումը, որի համար կա գրավոր վկայություն, իրականացվել է 3-րդ դարի վերջին Նումիդիայի Մակտար քաղաքում: Այն կատարվել է Դիոկղետիանոս և Մաքսիմիանոս կայսրերի պատվին։

Մեկ այլ հռոմեական առեղծվածային պաշտամունք, որտեղ զոհաբերող ցուլը դեր է խաղացել, 1-4-րդ դարերի Միթրայական առեղծվածներն են: Այդ պաշտամունքի, այսպես կոչված, «տավրոկտոնիա» ստեղծագործության մեջ (cultus), և որը հայտնվում է նրա բոլոր տաճարներում, երևում է, որ Միթրասաստվածը սպանում է զոհաբերող ցուլին: Թեև այդ թեմայի շուրջ շատ շահարկումներ են եղել, սակայն առասպելը (այսինքն «առեղծվածը», որի ըմբռնումը եղել է պաշտամունքի հիմքում), որը նախատեսված էր ներկայացնելու տեսարանը, մնում է անհայտ: Քանի որ տեսարանը ուղեկցվում է բազմաթիվ աստղագիտական ակնարկներով, ցուլը, ընդհանուր առմամբ, ենթադրվում է, որ ներկայացնում է Ցուլ համաստեղությունը: Տավրոկտոնիայի տեսարանի հիմնական տարրերն ի սկզբանե կապված էին Նիկեի՝ հունական հաղթանակի աստվածուհու հետ:

Մակրոբիուսը թվարկում է ցուլին որպես Նետո/Նեյտո աստվածության համար սուրբ կենդանի, որը, հնարավոր է, զոհաբերություն է աստվածությանը^[27]:

Կելտեր

Աստվածային կերպար Թաուրոս Թրիգարանուսը («երեք կռունկներով ցուլ») պատկերված է հնագույն գալական ռելիեֆների վրա աստվածների պատկերների կողքին, ինչպես օրինակ Թրիերի տաճարներում և Փարիզի Աստվածամոր տաճարում:

Իռլանդական դիցաբանության մեջ Դոն Կուայլնջը և Ֆինբհեննախը թանկարժեք ցլեր են, որոնք կենտրոնական դեր են խաղում Táin Bó Cúailnge («Կուլինգից կովերի քշումը») էպոսի մեջ: Վաղ միջնադարյան իռլանդական տեքստերում նշվում է նաև թարբֆեյսը (ցուլերի խնջույքը), շամանիստական ծես, որի ժամանակ ցուլին զոհաբերում էին, իսկ մարգարեն քնում էր ցլի կաշվի մեջ՝ ապագա թագավորի մասին տեսիլք ունենալու համար^[28]:

Պլինիոս Ավագը, գրելով մ.թ. առաջին դարում, նկարագրում է կրոնական արարողություն Գալիայում, երբ սպիտակազգեստ դրուիդները բարձրանում էին սուրբ կաղնու վրա, ոսկե մանգաղով կտրում դրա վրա աճող մզամուրճը, զոհաբերում երկու սպիտակ ցուլ և մզամուրճն օգտագործում բուժելու համար^[29]: Նրանք կարծում են, որ խմիչքի մեջ ավելացրած մզամուրճը պտղաբերություն կհաղորդի ցանկացած ամուլ կենդանու և որ այն բոլոր թույների հակաթույն է^[30]:

Ցուլերի զոհաբերությունները Լուղնասայի փառատոնի ժամանակ գրանցվել են դեռևս 18-րդ դարում Իռլանդիայի Cois Fharraige- ում (որտեղ դրանք մատուցվել են Կրոմ Դուբին) և Շոտլանդիայի Լոխ Մարիում (որտեղ դրանք մատուցվել են սուրբ Մաել Ռուբային)^[31]:

Հայաստանում

Ցուլը կամ տավրը հայերի մշակույթում խորհրդանշել է արևի, ինչպես նաև ուժի, հաղթանակի, հզորության գաղափարները։ Ցլի կերպարը ներառվել է հայ ճարտապետության, երգ ու պարի, հեքիաթների և մշակութային այլ ոլորտներում։

Վիշապաքարերը, որոնք մեգալիթյան քարակոթողներ են, հայտնաբերվել են միայն Հայկական լեռնաշխարհում։ Վիշապների մոտ 150 օրինակ է հայտնի այսօր, որոնցից 90-ը Հայաստանի տարածքում^[32]: Վիշապ-զոհասյան պատկերագրության հիմնական տարրերն են ցուլը և ձուկը, որոնք հայոց տիեզերագիտական պատկերացումներում հանդես են գալիս աշխարհի նեցուկի դերում^[33]: Վիշապաքարերը լինում են երեք տեսակի

ցլակերպ (քառակող, հաստ սալաքարի տեսքով, դիմային մասում հիմնականում ցլի գլխի և վար ընկած վերջույթների պատկերով), որոնք ուղղահայաց են տեղադրվել և բոլոր կողմերից քանդակված են
ձկնակերպ (կտրվածքում կլորավուն, քանդակված ձկան տեսքով՝ ներքին կառուցվածքի մանրամասներով), հորիզոնական դիրքով և միայն վերևի կողմից քանդակված
ձկնացլակերպ (կրում է նախորդ երկուսի հատկանիշները), որոնք ուղղահայաց են տեղադրվել և բոլոր կողմերից քանդակված են^[32]:

Տարբեր վայրերի (Ռադիոնովկա, Փոկա, Փոքր Գիլանլար, Աժդահա յուրտ և այլն) ﬕ շարք «վիշապներ» վերածվել են քրիստոնեական պաշտամունքային կոթողների։ Առանձնահատուկ ուշադրության են արժանի Վայոց ձորի (Ուլգյուր)՝ հաﬔմատաբար վերջերս հայտնաբերված երկու «վիշապները», հատկապես ﬔծը, որն աչքի է ընկնում ցլի գլխի ծավալային մշակմամբ և իր արձանագրությամբ: Հայաստանում (Լճաշեն և այլն) և Հարավային Կովկասի այլ տարածքներում ձիու կամ ցլի գլուխ ու վերջույթներ հանդիպում են մ.թ.ա. II հազարամյակից, որոշ դեպքերում՝ ավելի վաղ։ Դամբարաններում գտնված կենդանու (սովորաբար՝ ձի, երբեﬓ՝ խոշոր եղջերավոր անասուն) գլուխն ու վերջույթները երբեﬓ ﬔկնաբանվում են որպես անդրաշխարհում գործածվելիք սնունդ^[33]։

Արենիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ներսում քանդակված են չորս ավետարանիչների խորհրդանշանները՝ հրեշտակ, թևավոր ցուլ, արծիվ և թևավոր առյուծ։ Ղուկաս առաքյալը թևավոր ցլի տեսքով ներկայացված է այն պատճառով, որ նրա Ավետարանը սկսվում է Զաքարիայի` տաճարում զոհի պատրաստության պաշտամունքի նկարագրությամբ։ Այս պատմությունն իր հերթին դիտվել է իբրև պատրաստություն Քրիստոսի զոհաբերության։

Պռոշյանների տոհմանակ զինանշանը քանդակված է Գեղարդի վանքում (Կոտայք): Այն ունի երեք հիմնական բաղադրիչ. կենտրոնում արծիվ, որը բռնել է գառ, արծվի երկու կողմերում առյուծներ, որոնք միմյանց հետ կապված են շղթայով, և քանդակի վերնամասում առյուծներին միացնող շղթան բերանում ամուր ոլորքով բռնած ցուլի գլուխը^[34]` որպես անվախության և հզորության խորհրդանիշ:



Թեյշեբա Աստվածը ցուլի վրա (Վանի թագավորության դիցարանի hողմի և անձրևի Թեյշեբա աստվածը նույնացվել է ցլի հետ), Էրեբունի թանգարան	Կամսարականների զինանշանը («կամսար» բառը պարսկերեն նշանակում է «եզան գլուխ ունեցող»)	Գեղարդի վանքում Պռոշյանների զինանշանի բարձրաքանդակի գծապատկերը^[35]	Ղուկաս առաքյալը թևավոր ցլի տեսքով` քանդակված Արենիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հարավ-արևմտյան որմին

Միջնադարյան և ժամանակակից և այլ կիրառություններ

Պիրենեյան թերակղզում և Ֆրանսիայի հարավում ցլամարտի պրակտիկան կապված է Թուլուզի առաջին եպիսկոպոս Սատուրնին Թուլուզեցու և նրա հովանավորյալի լեգենդ Ամյենի եպիսկոպոս Ֆերմին հետ Պամպլոնայում: Սրանք անքակտելիորեն կապված են ցլերի զոհաբերությունների հետ՝ նրանց նահատակության վառ նկարագրությամբ, որոնք նկարագրված են 3-րդ դարի քրիստոնեական սրբախոսության մեջ:

Որոշ քրիստոնեական ավանդույթներում Սուրբ Ծննդյան տեսարանները քանդակվում կամ հավաքվում են Սուրբ Ծննդյան ժամանակ: Շատ դեպքերում մանուկ Հիսուսի մոտ պատկերվում են ցուլ կամ եզ՝ մսուրի մեջ պառկած: Սուրբ Ծննդյան ավանդական երգերը հաճախ պատմում են այն մասին, որ ցուլն ու էշը շունչով տաքացնում են երեխային: Խոսքը վերաբերում է (կամ գոնե հիշատակվում է) Եսայի մարգարեի գրքի սկզբին, որտեղ նա ասում է. «Եզը ճանաչում է տիրոջը, իսկ էշը` տիրոջ օրորոցը» (Եսայիա 1։3):

Եզերը Հունաստանի որոշ գյուղերում հույն ուղղափառ հավատացյալների կողմից զոհաբերված կենդանիներից մի քանիսն են: Այն հատուկ կապված է Սուրբ Խարալամբոսի տոնի հետ: Կուրբանիայի այս գործելաոճը բազմիցս քննադատության է ենթարկվել եկեղեցական իշխանությունների կողմից:

Եզը Ղուկաս Ավետարանչի խորհրդանիշն է։

Վեստգոթերի սուրբ Էմիլիանուս Կուկկուլատի մասունքներով վագոնը քաշում են եզները, տանում դեպի ճիշտ թաղման վայրը (Սան Միլան դե լա Կոգոլա, Լա Ռիոխա):

Ցուլը (լատիներեն ՝ «Bull») կենդանակերպի համաստեղություններից մեկն է, ինչը նշանակում է, որ այն հատվում է խավարածրի հարթությամբ։ Ցուլը մեծ և նշանավոր համաստեղություն է հյուսիսային կիսագնդի ձմեռային երկնքում: Այն ամենահին համաստեղություններից մեկն է, որը թվագրվում է առնվազն վաղ բրոնզի դարով, երբ այն նշում էր Արեգակի գտնվելու վայրը գարնանային գիշերահավասարի ժամանակ: Դրա նշանակությունը գյուղատնտեսական օրացույցում արտացոլել է Հին Շումերական, Աքքադական, Ասորական, Բաբելոնյան, Եգիպտական, Հունական և Հռոմեական կրոնների դիցաբանությունների ցուլերի տարբեր կերպարների վրա:

Իր «Ռոբին Հուդ. Վայրի անտառի կանաչ տիրակալը» (2016) գրքում Ջոն Մեթյուսը մեկնաբանում է բալլադից այն տեսարանը, որտեղ սըր Ռիչարդ-աթ-Լին Ռոբին Հուդի սիրո համար սպիտակ ցլի մրցանակ է շնորհում նրան. ըմբշամարտի հաղթողը կարծես «վերադարձավ դեպի հնագույն ժամանակներ, երբ նման արժեքավոր և, հավանաբար, սուրբ գազանի շնորհանդեսը աստվածների ընծա էր ներկայացնում»։ Մեթյուզի համար Թաթբերիում ցլերի վազքը, որը հիշատակվում է Ռոբին Հուդի մեկ այլ բալլադում, կարող էր նման նշանակություն ունենալ^[36]:

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Lambert, W. G. (1984). «Studies in Marduk». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 47 (1): 1–9. ISSN 0041-977X.
↑ Castor Marie-José, Department of Near Eastern Antiquities: Mesopotamia, Musée du Louvre Արխիվացված 2020-10-21 Wayback Machine
↑ Sanders, N.K., trans. The Epic of Gilgamesh 1972. Penguin Classics. pp. 87-88
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Dodson, Aidan (2005). «Bull Cults». Divine Creatures: Animal Mummies in Ancient Egypt. էջեր 72–102. doi:10.5743/cairo/9789774248580.003.0004. ISBN 9789774248580.
↑ Gordon & Schwabe (2004). The Quick and the Dead: Biomedical Theory in Ancient Egypt. Brill / Styx. էջեր 104, 127–129. ISBN 978-90-04-12391-5.
↑ Gordon, Andrew H.; Schwabe, Calvin (2004). The Quick and the Dead: Biomedical Theory in Ancient Egypt. Brill / Styx. էջեր 104, 127–129. ISBN 978-90-04-12391-5.
↑ Hawkes and Woolley, 1963; Vieyra, 1955
↑ Pronk, Tijmen (January 1, 2009). «Sanskrit (v)rsabhá-, Greek αρσην, ερσην: the spraying bull of Indo-European?». Historische Sprachforschung – via www.academia.edu.
↑ The Rig Veda. Wendy Doniger, trans. Penguin Classics. 1981.
↑ Gupta, P.I. & T.R Hardaker. 2014. Punchmarked coins of the Indian subcontinent: Magadha-Mauryan series. Indian Numistamatic, Historical and Cultural Research Foundation. Mumbai.
↑ Taasob, R. 2020. Representation of Wēś in early Kushan coinage: Royal or local cult? Afghanistan, 3(1): pp. 83-106.
↑ Coins of India Through the Ages. Government Museum. Madras. 1953.
↑ Indian Antiquary (անգլերեն). Popular Prakashan. 1877. էջ 222.
↑ «"Kao – the sacred bull" by Laihui». e-pao.net.
↑ «KAO – A Glimpse of Manipuri Opera». e-pao.net.
↑ Burkert 1985
↑ «A Calf and Its Shrine». Ashkelon: A Retrospecitve – 30 Years of the Leon Levy Expedition (Rockefeller Archaeological Museum). The Israel Museum, Jerusalem. 2016. Վերցված է 5 February 2021-ին.
↑ Mazar, Amihai (1999). «The 'Bull Site' and the 'Einun Pottery' Reconsidered». Palestine Exploration Quarterly. 131 (2): 1944-148. doi:10.1179/peq.1999.131.2.144.
↑ Miller, Patrick (2000), Israelite Religion and Biblical Theology: Collected Essays, Continuum Int'l Publishing Group, էջ 32, ISBN 1-84127-142-X.
↑ biblelexicon.org, Exodus 32:4
↑ biblelexicon.org, Nehemiah 9:18
↑ «Hosea 10:5 The people who live in Samaria fear for the calf-idol of Beth Aven. Its people will mourn over it, and so will its idolatrous priests, those who had rejoiced over its splendor, because it is taken from them into exile». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.
↑ «1 Kings 7:25 The Sea stood on twelve bulls, three facing north, three facing west, three facing south and three facing east. The Sea rested on top of them, and their hindquarters were toward the center». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.
↑ «Jeremiah 52:20 The bronze from the two pillars, the Sea and the twelve bronze bulls under it, and the movable stands, which King Solomon had made for the temple of the LORD, was more than could be weighed». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.
↑ Burkert 1985 pp. 64, 132
↑ Burkert 1985 p. 24
↑ Macrobius, Saturnalia, Book I, XIX
↑ Davidson, Hilda Ellis (1988). Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions. Syracuse University Press. էջ 51.
↑ Miranda J. Green. (2005) Exploring the World of the Druids. London: Thames & Hudson. 0-500-28571-3. Page 18–19
↑ Պլինիոս Ավագ, Natural History (Բնագիտություն), XVI, 95
↑ MacNeill, Máire. The Festival of Lughnasa: A Study of the Survival of the Celtic Festival of the Beginning of Harvest. Oxford University Press, 1962. pp.407, 410
↑ ^32,0 ^32,1 «Վիշապաքարեր. Հայաստանի բարձրադիր հուշարձանները և նրանց պահպանության խնդիրը». rcchd.icomos.org.ge. Վերցված է 2024-12-28-ին.
↑ ^33,0 ^33,1 Մարտիրոսյան, Հրաչ. «Լեռնային ակունքի ֆառնը, արշալույսի դիցուհին և գլխի ու մորթու զոհածեսը վիշապակոթողների իմաստաբանական հենքում [The 'farn' of mountain springs, the Dawn goddess and the ritual of head and hide within the semantic framework of the vishap stones]». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ Ռ. Ի. Մաթևոսյան «Պռոշյանների տոհմական զինանշանը և նրա պատմածագումնաբանական վերլուծությունը» Արխիվացված 2018-04-17 Wayback Machine
↑ Multiple authors. «Geghard». Վերցված է 2024-12-28-ին.
↑ Matthews, John (2019). Robin Hood: Green Lord of the Wild Wood. Stroud: Amberly Publishing. էջեր 23, 45. ISBN 978-1-4456-9077-3.

Գրականություն

Walter Burkert, Greek Religion, 1985
Campbell, Joseph Occidental Mythology "2.The Consort of the Bull", 1964.
Jacquetta Hawkes; Woolley, Leonard: Prehistory and the Beginnings of Civilization, v. 1 (NY, Harper & Row, 1963)
Vieyra, Maurice: Hittite Art, 2300-750 B.C. (London, A. Tiranti, 1955)
Jeremy B. Rutter, The Three Phases of the Taurobolium, Phoenix (1968).
Heinrich Schliemann, Troy and its Remains (NY, Arno Press, 1976) pp. 113–114.

Արտաքին հղումներ

An exhibit on the tombs of Alaca Höyük, Ցուցադրություն Alaca Höyük-ի դամբարանների մասին, Մետրոպոլիտեն թանգարան (Նյու Յորք), ներառում է Ցլի մեկ օրինակ
Bull Tattoo Art Արխիվացված 2017-05-12 Wayback Machine, ցուլի կերպարը դաջվածքի արվեստում:

[1] Lambert, W. G. (1984). «Studies in Marduk». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 47 (1): 1–9. ISSN 0041-977X.

[2] Castor Marie-José, Department of Near Eastern Antiquities: Mesopotamia, Musée du Louvre Արխիվացված 2020-10-21 Wayback Machine

[3] Sanders, N.K., trans. The Epic of Gilgamesh 1972. Penguin Classics. pp. 87-88

[:0-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Dodson, Aidan (2005). «Bull Cults». Divine Creatures: Animal Mummies in Ancient Egypt. էջեր 72–102. doi:10.5743/cairo/9789774248580.003.0004. ISBN 9789774248580.

[5] Gordon & Schwabe (2004). The Quick and the Dead: Biomedical Theory in Ancient Egypt. Brill / Styx. էջեր 104, 127–129. ISBN 978-90-04-12391-5.

[6] Gordon, Andrew H.; Schwabe, Calvin (2004). The Quick and the Dead: Biomedical Theory in Ancient Egypt. Brill / Styx. էջեր 104, 127–129. ISBN 978-90-04-12391-5.

[7] Hawkes and Woolley, 1963; Vieyra, 1955

[8] Pronk, Tijmen (January 1, 2009). «Sanskrit (v)rsabhá-, Greek αρσην, ερσην: the spraying bull of Indo-European?». Historische Sprachforschung – via www.academia.edu.

[9] The Rig Veda. Wendy Doniger, trans. Penguin Classics. 1981.

[10] Gupta, P.I. & T.R Hardaker. 2014. Punchmarked coins of the Indian subcontinent: Magadha-Mauryan series. Indian Numistamatic, Historical and Cultural Research Foundation. Mumbai.

[11] Taasob, R. 2020. Representation of Wēś in early Kushan coinage: Royal or local cult? Afghanistan, 3(1): pp. 83-106.

[12] Coins of India Through the Ages. Government Museum. Madras. 1953.

[13] Indian Antiquary (անգլերեն). Popular Prakashan. 1877. էջ 222.

[14] «"Kao – the sacred bull" by Laihui». e-pao.net.

[15] «KAO – A Glimpse of Manipuri Opera». e-pao.net.

[16] Burkert 1985

[IMJ-17] «A Calf and Its Shrine». Ashkelon: A Retrospecitve – 30 Years of the Leon Levy Expedition (Rockefeller Archaeological Museum). The Israel Museum, Jerusalem. 2016. Վերցված է 5 February 2021-ին.

[Mazar99-18] Mazar, Amihai (1999). «The 'Bull Site' and the 'Einun Pottery' Reconsidered». Palestine Exploration Quarterly. 131 (2): 1944-148. doi:10.1179/peq.1999.131.2.144.

[19] Miller, Patrick (2000), Israelite Religion and Biblical Theology: Collected Essays, Continuum Int'l Publishing Group, էջ 32, ISBN 1-84127-142-X.

[20] xicon.org, Exodus 32:4

[21] xicon.org, Nehemiah 9:18

[22] «Hosea 10:5 The people who live in Samaria fear for the calf-idol of Beth Aven. Its people will mourn over it, and so will its idolatrous priests, those who had rejoiced over its splendor, because it is taken from them into exile». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.

[23] «1 Kings 7:25 The Sea stood on twelve bulls, three facing north, three facing west, three facing south and three facing east. The Sea rested on top of them, and their hindquarters were toward the center». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.

[24] «Jeremiah 52:20 The bronze from the two pillars, the Sea and the twelve bronze bulls under it, and the movable stands, which King Solomon had made for the temple of the LORD, was more than could be weighed». Bible.cc. Վերցված է 2012-10-30-ին.

[25] Burkert 1985 pp. 64, 132

[26] Burkert 1985 p. 24

[27] Macrobius, Saturnalia, Book I, XIX

[28] Davidson, Hilda Ellis (1988). Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions. Syracuse University Press. էջ 51.

[GreenExploring18-19-29] Miranda J. Green. (2005) Exploring the World of the Druids. London: Thames & Hudson. 0-500-28571-3. Page 18–19

[30] Պլինիոս Ավագ, Natural History (Բնագիտություն), XVI, 95

[31] MacNeill, Máire. The Festival of Lughnasa: A Study of the Survival of the Celtic Festival of the Beginning of Harvest. Oxford University Press, 1962. pp.407, 410

[:1-32] 32,0 ^32,1 «Վիշապաքարեր. Հայաստանի բարձրադիր հուշարձանները և նրանց պահպանության խնդիրը». rcchd.icomos.org.ge. Վերցված է 2024-12-28-ին.

[:2-33] 33,0 ^33,1 Մարտիրոսյան, Հրաչ. «Լեռնային ակունքի ֆառնը, արշալույսի դիցուհին և գլխի ու մորթու զոհածեսը վիշապակոթողների իմաստաբանական հենքում [The 'farn' of mountain springs, the Dawn goddess and the ritual of head and hide within the semantic framework of the vishap stones]». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[:3-34] Ռ. Ի. Մաթևոսյան «Պռոշյանների տոհմական զինանշանը և նրա պատմածագումնաբանական վերլուծությունը» Արխիվացված 2018-04-17 Wayback Machine

[35] Multiple authors. «Geghard». Վերցված է 2024-12-28-ին.

[36] Matthews, John (2019). Robin Hood: Green Lord of the Wild Wood. Stroud: Amberly Publishing. էջեր 23, 45. ISBN 978-1-4456-9077-3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]