Ցիրկադային ռիթմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մարդու կեսաբանական ժամացույց

Ցիրկադային ռիթմ կամ ցիրկադային ցիկլ, օրգանիզմի բնական պրոցես, որը կարգավորում է քնի և արթունության հերթափոխումը՝ կրկնվելով մոտավորապես 24 ժամը մեկ[1]։ Սա կարող է վերաբերել օրգանիզմի ներսում առաջացող ցանակացած պրոցեսներին, միաժամանակ փոխազդելով շրջակա միջավայրի ազդակների հետ։ Այս 24-ժամյա ռիթմերը կարգավորվում են ցիրկադային ժամացույցի կողմից և նկատվում են կենդանիների, բույսերի, սնկերի և ցիանոբակտերիաների շրջանում[2]։ Ցիրկադային տերմինը ծագում է լատիներեն circa, որը նշանակում է «մոտավորապես», և dies բառից, որը նշանակում է «օր»։ 24-ժամանոց ցիկլը հաճախ անվանում են նաև ցերեկային ռիթմ[3]։ Չնայած ցիրկադային ռիթմերը էնդոգեն երևույթներ են, ամեն դեպքում դրանք ադապտացվում են շրջակա միջավայրին արտաքին ազդակների միջոցով, որոնք կոչվում են zeitgebers (գերմաներենից՝ ժամանակ տվող), որի մեջ մտնում է լույսը, ջերմաստիճանը և օքսիդավերականգնաման ռեակցիաները։ Ցիրկադային ռիթմի խանգարումները մարդկանց շրջանում հայտնի են, որպես քնի խանգարումներ՝ կապված ցիրկադային ռիթմերի հետ[4]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան մշակույթում և բնիկ ամերիկացիների շրջանում առկա են բազմաթիվ հիշատակություններ կապված «մարմնի բնական ցիկլեր»-ի հետ, բայց ամենավաղ հիշատակումը եղել է արևմուտքից, որի հեղինակը եղել է մ․թ․ա․ 4-րդ դարի կապիտան Թեոֆրասը, ով ծառայել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու գլխավորությամբ։ Իր «Περὶ φυτῶν ἱστορία» կամ «Ուսումնասիրություն բույսերի մասին» գրքում Թեոֆասը նկարագրել է «ծառ՝ բազմաթիվ տերևներով, նման վարդի, և որը գիշերը փակվում էր, իսկ արևածագին բացվում, ցերեկը արդեն ամբողջությամբ բացված էր, երեկոյան այն կամաց-կամաց փակվում էր և գիշերը մնում փակ։ Տեղացիները ասում էին, որ այն քնում է»[5]։ Նկարագրված ծառը հետագայում բուսաբան Բրեցլի կողմից պարզաբանվում է, որ եղել է թամարինդային ծառը [6]։ Մարդկանց շրջանում ցիրկադային ռիթմերի մասին հիշատակում եղել է նաև 13-րդ դարի չինական բժշկական տեքստերում[7]։ 1729 թվականին ֆրանսիացի գիտնական Ժան-Ժակ դ'Օրտու դե Մերանը անց է կացնում փորձարկում, որի նպատակն է եղել տարբերակել էնդոգեն ժամացույցը և արտաքին ազդակների նկատմամբ պատասխանները։ Նա նշում է, որ Mimosa pudica բույսի մոտ 24-ժամյա օրինաչափությունները պահպանվել են նույնիսկ մութ պայմաններում[8][9]։ 1896 թվականին Պատրիկը և Գիլբերտը նկատեցին, որ երկարատև անքնությունից հետո, քնելու ցանկությունը մեծանում և փոքրանում է 24-ժամվա ընթացում[10]։ Իսկ 1918 թվականին Ջ․Ս․Շիմանսկին ապացուցեց, որ կենդանիները կարող են պահպանել 24-ժամյա ակտիվությունը նույնիսկ արտաքին ազդակների բացակայության պայմաններում, օրինակ՝ լույսի և ջերմաստիճանի[11]։ 20-րդ դարի սկզբերում մեղուների կերակրման ժամանակ նկատվեց ցիրկադային ռիթմ։ Գիտնականները կատարեցին բազմաթիվ փորձարկումներ ապացուցելու համար արդյոք այդ ռիթմերը կապված են էնդոգեն ժամացույցի հետ, թե ոչ[12]։ 1935 թվականին ցիրկադային ռիթմերի առկայությունը զուգահեռաբար հայտնաբերվեց դրոզոֆիլ ճանճերի մոտ գերմանացի զոոլոգներ Գանս Կալմուսի և Էրվին Բյունինգի կողմից[13][14]։

Վերջապես 1954 թվականին իրականացվեց կարևոր փորձարկում, որի ժամանակ ցույց տրվեց, որ Drosophila pseudoobscura-ի էկլոզիան իրականացվում է ցիրկադային ռիթմով։ Փորձարկումը ցույց տվեց նաև, որ ջերմաստիճանը կենսական նշանակություն ուներ թռչելու համար, թռիչքը դանդաղում էր, բայց նույնիսկ ցածր ջերմաստիճանում այն իրականացվում էր[14][15]։ Ցիրկադային ռիթմ տերմինը շրջանառության մեջ է դրվել 1959 թվականին՝ Ֆրանց Հալբերգի կողմից։ Ըստ Հալբերգի[16]՝

Aquote1.png «Ցիրկադային» տերմինը ծագում է լատիներեն circa, որը նշանակում է «մոտավորապես», և dies բառից, որը նշանակում է «օր», դա փաստում է այն մասին, որ ֆիզիոլոգիական որոշակի պրոցեսները մոտ են 24 ժամին, եթե հստակ հենց այդքան չեն։ Այս իմաստով «ցիրկադային» բառը կարող է կիրառվել բոլոր «24-ժամային» ռիթմերի հետ, անկաք այն բանից դրանք տարբերվում են 24 ժամից որոշակի րոպեներով կամ ժամերով[17][18]։ Aquote2.png


1977 թվականին, միջազգային խրոնոբիոլոգիայի միջազգային անվանակարգի կոմիտեն պաշտոնապես ընդունեց եզրույթը։

Aquote1.png Ցիրկադային՝ կենսաբանական պրոցեսների կամ ռիթմերի մեկ ցիկլն է , որը տևում է 24 ± 4 ժամ, circa (մոտավորապես) և dies (օր կամ 24 ժամ)

Նկատռում։ Տերմինը նկարագրում է 24 ժամ տևող ռիթմերը, անկախ այն բացի թե դրանց հաճախականությունը սինխրոնիզացված է կամ դեսինխրոնիզացված է, կամ անկախ է լոկալ միջավայրի ազդակներից[19]։

Aquote2.png


Ռոն Կոնոպկան և Սեյմուր Բենզերը նույնականացրեցին առաջին ժամային մուտացիան դրոզոֆիլ ճանճի մոտ 1971 թվականին, անվանելով գենը ՝ «ժամանակաշրջան» («period»`per gene), գենետիկորեն պայմանավորված ռիթմիկ վարքի առաջին հայտնաբերումը[20]։ Կոնոպկան, Ջեֆրի Խոլլը, Մայքլ Ռոբաշը և նրանղ թիմը ցույց տվեցին, որ per լեկուսը հանդիսանում է ցիրկադային ռիթմի կենտրոնը[21][22], և կորցնելով այդ լոկուսը, կորում է ցիրկադային ռիթմը[23][24]։ Բացի այդ Մայքլ Ու․ Յանգի խումբը ցույց per լոկուսի անալոգիական էֆեկները, իսկ հետագայում նաև բացահայտեցին կարևորագույն գեները և նեյրոնները դրոզոֆիլ ճանճի ցիրկադային ռիթմի համար՝ ստանալով դրա համար Նոբելյան մրցանակ 2017 թվականին[25]։ Ջոզեֆ Տակախաշին հայտնաբերեց կաթնասունների առաջին ցիրկադային ռիթմերի մուտացինան՝ (clockΔ19) 1994 թվականին[26][27]։ Հետագա փորձարկումների ժամանակ սակայն, երբ հեռացնում էին այդ գենը, կենդանու մոտ ֆենոտիպային որևէ փոփոխություն չէր դրսևորվում, նրանք ունենում էին նորմալ ցիրկադային ռիթմ, ինչը կասկածի տակ է առնում գենի կարևորությունը այդ պրոցեսների կենսագործման համար[28][29]։ Մարդու առաջին մուտացիան կապված ցիրկադային ռիթմի հետ հայտնաբերվել է Կրիստ Ջոնսոնի կողմից Յուտա նահանգի բնակչի մոտ, իսկ գենետիկ նկարագրությունը տրվել է Ին-Խու Ֆուի և Լուի Պտաչեկի կողմից։ Մուտացիան ունեցող անձիք հանդիսանում էին էքստրեմալ «արտույտներ», նրանց մոտ քնի ռեժիմը 4 ժամ առաջ է եղել, նաև դիտվել են ռիթմային այլ փոփոխություններ։ Այս սինդրոմի հիմքում ընկած է ամինաթթվի փոփոխումը՝ S662➔G[30][31]։

Չափանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպեսզի կեսաբանական ռիթմը կոչվի ցիկադային, այն պետք է համապատասխանի երեք հիմանական չափանիշների[32] ՝

  1. Ռիթմը ունի ազատ-ընթացող էնդոգեն ընթացք, որը տևում է մոտավորապես 24 ժամ։ Ռիթմը պահպանվում է մշտական, այսինքն նաև մութ ժամանակ՝ 24 ժամյա տևողությամբ։ Ռիթմի մշտական ընթացքը ցանկացած պայմաններում անվանում են ազատ-ընթացքով ժամանակաշրջան, որը նշանակվում է հունական τ (տաու) տառով։ Այս չափանիշի կարևորությունն է տարբերակել ցիրկադային ռիթմերը առօրյա արտաքին ազդակների ազդեցությունից։ Ռիթմը չենք համարի էնդոգեն, եթե այն ստուգված չէ և չի պահպանվում առանց արտաքին ազդակների տևական ազդեցության։ Ցերեկային կենդանիների մոտ (ովքեր ակտիվ են օրվա լուսավոր ժամանակաշրջանում), τ սովորաբար փոքր ինչ երկար է 24 ժամից, այն ինչ գիշերային կենդանիների մոտ τ 24 ժամից կարճ է։
  2. Ռիթմերը ներդաշնակ են։ Ռիթմը կարող է վերաթողարկվել արտաքին ազդակների ազդեցությունից՝ օրինակ լույս, ջերմաստիճան։ Արտաքին ազդակը, որը նպաստում է ռիթմի պահպանման համար անվանում են zeitgeber՝ «ժամանակ տվող»։ Ճանապարհորդությունները, որի ժամանակ մարդ մի ժամային գոտուց անցում է մյուս ժամային գոտի, ցայտուն արտահայտում են այս դրսևորումը, երբ մարդ ադապտացվում է տեղական ժամին, սակայն մարդ սովորաբար զգում է ժամային գոտու փոփոխությունը նախքան այս ադապտացիան։
  3. Ռիթմերը դրսևորում են ջերմաստիճանային կոմպենսացիա։ Այսինքն, դրանք պահպանում են ցիրկադային պարբերականությունը ֆիզիոլոգիական ջերմաստիճանի հետ կապակցված։ Տարբեր օրգանիզմներ կենսագործում են ջերմաստիճանային լայն սպեկտորում, և ջերմաստիճանային տատանումը ազդում է կորիզի բոլոր մոլեկուլյար պրոցեսների վրա։ Որպեսզի ժամանկը հետևվի, ցիրկադային ժամացույցը պետք է պահպանի 24-ժամյա պարբերականությունը, չնայած կինետիկայի փոփոխությանը, սա հայտնի է որպես ջերմաստիճանային կոմպենսացիա։ Ջերմաստիճանային գործակից Q10-ը համարվում է այդ կոմպենսացիայի չափման միավորը։ Եթե ջերմաստիճանի բարձրացման ժամանակ Q10-ը մնում է 1, ապա ռիթմը համարվում է ջերմաստիճան-կոմպենսացված։

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմերը հնարավորություն են տալիս կանխատեսել և պատաստվել շրջակա միջավայրի հստակ և պարբերական փոփոխություններին։ Նման կերպ, այդ օրգանիզմները առավել լավ են կազմակերպում ռեսուրսները, օրինակ՝ լույս, սնունդ, քան այն օրգանիզմները, որոնք չեն կարող կանխագուշակել նման փոփոխությունները։ Այդ իսկ պատճառով համարվում է, որ ցիրկադային ռիթմերի առկայությունը էվոլյուցիոն տեսանկյունից առավելություն են[33]։ Ռիթմիկությունը, ամեն դեպքում, կարևոր է նաև ներքին մետաբոլիկ ռեակցիաների կարգավորման համար, ինչպես արտաքին ազդակների հետ փոխգործության համար[34]։ Այս մասին վկայում են դրոզոֆիլ պտղաճանճերի մոտ պահպանվող ցիրկադային ռիթմերը, այն դեպքում երբ դրանց սերունդները երկար ժամանկ կենսագործել են լաբորատոր պայմաններում, ինչպես նաև այն սերունդների մոտ, որոնք երկար ժամանակ պահվել են մութ պայմաններում[35][36]։

Մինչև այսօր պարզ չէ ցիրկադային ռիթմերի էվոլյուցիան։ Տեսակետներ են եղել, ըստ որոնց, լուսազգայուն սպիտակուցները և ցիրկադային ռիթմերը միասին ծագել են դեռևս ամենավաղ բջիջներում, նպատակ ունենալով պաշտպանել ռեպլիկացվող ԴՆԹ-ն՝ վտանգավոր ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից՝ ցերեկային ժամերին։ Սակայն այս տեսությունների համար բավականաչափ ապացույցներ առկա չեն, և հակառակը, ամենապարզ օրգանիզմները, ովքեր ունեն ցիրկադային ռիթմեր՝ ցիանոբակտերիաները, սինթեզում են ԴՆԹ ցերեկային ժամերին[37]։ Վերջիններս հանդիսանում են պարզագույն օրգանիզմները, որոնք ունեն ցիրկադային ռիթմեր և այն հնարավոր է եղել ստանալ լաբորատոր պայմաններում երեք սպիտակուցների սինթեզի հաշվին՝ (KaiA, KaiB, KaiC)[38]։ Դրոզոֆիլ պտղաճանճի per գենին համարժեք գենի մուտացիան մարդու օրգանիզում հանգեցնում է քնի խանգարման՝ FASPS (Familial advanced sleep phase disorder) սինդրոմի զարգացման։ Այժմ հայտնի են բազմաթիվ գեներ, որոնք այս կամ այն կերպով ազդում են ցիրկադային ռիթմերի վրա[39]։ Այժմ հայտնի է, որ ցիրկադային ռիթմերը կարող են կենսագործել մեկ բջջի մակարդակով, այսինքն այն բջիջ-ինքնակարգավորվող երևույթ է[40][41]։ Բայց միաժամանակ տարբեր բջիջնրեր կարող են փոխազդել միմյանց հետ, ինչը հանգեցնում է սինխրոնիզացիային։ Դրանք կարող են համագործակցել նաև գլխուղեղի էնդոկրին գեղձերի հետ, ինչի հաշվին տեղի է ունենում հորմոնների պարբերական արտադրում։ Այս հորմոնների ռեցեպտորները կարող են տեղակայված լինել ամբողջ մարմնով և սինխրոնիզացնել տարբեր օրգանների ցիրկադային ժամերը։ Նման կերպ, օրինակ, օրվա ժամի մասին ինֆորմացիան՝ հաղորդված աչքերի միջոցով, համագործակցում և ազդում է նաև մնացած օրգանների վրա, օրինակ՝ քնի/արթունության, մարմնի ջերմաստիճանի, ծարավի և ախորժակի կոորդիանցիաները կենսաբանական ժամերի միջոցով[42][43]։

Կենդանիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմերը առկա են կենդանիների՝ այդ թվում մարդու, քնի և սնվելու ռեժիմներում։ Գոյություն ունի նաև հստակ օրինաչափություններ մարմնի ջերմաստիճանի, գլխուղեղի ակտիվության, հորմոնների արտադրության, բջիջների ռեգեներացիայի և այլ կենսաբանական գործընթացների դեպքում։ Բացի այդ, ֆոտոպարբերականությունը, որը օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական ռեակցիան է գիշեր և ցերեկի տևողությանը, կենսական կարևորություն ունի ինչպես բույսերի, այնպես էլ կենդանիների համար։ Սեզոնային հաջորդականության, եղանակային պայմանների, սննդի առկայության կամ գիշատիչների առկայության կանխագուշակումը շատ տեսակների գոյության համար նշանակալի դեր ունի[44]։

Ցիրկադային ռիթմի խանգարման հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմերը պայմանավորող գեների մուտացիան կամ դելեցիան մկների մոտ հանգեցնում է որոշակի մետաբոլիկ փոփոխությունների[45]։ Մկները, ովքեր ունեն այդ գենի մուտացիա կամ դելեցիա հակված են հիպերֆագիայի և ունենում են հավելյալ քաշ, նաև ունենում են գլյուկոզի նյությափոխանակության խանգարումներ[46]։ Սակայն դեռ հստակ հայտնի չե արդյոք մարդկանց մոտ այդ գենի պոլիմորֆոզը կապված է մետաբոլիկ համախտանիշի զարգացման հետ թե ոչ[46][47]։

Լույս-մութ ցիկլի աազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմը կապված է լույս-մութ ցիկլի հետ։ Կենդանիները, այդ թվում մարդը գտնվելով տոտալ մթության մեջ տևական ժամանակ, ի վերջո սկսում են կենսագործել ազատ ռիթմով։ Նրանց քնի ցիկլը տեղափոխվում է հետ կամ առաջ՝ ամեն «օր», կախված այն բանից ավելի կարճ թե երկար է իրենց «օրը» 24 ժամից։ Ամբողջովին կույր կաթնասունները, օրինակ կույր Spalax sp.-ը, ընդունակ է պահպանել իր էնդոգեն ժամերը, արտաքին ազդակների բացահայտ բացակայության պայմաններում։ Չնայած նրանք չունեն աչքեր, նրանց ֆոտոռեցեպտորները, որոնք զգայուն են լուսի նկատմամբ, շարունակում են գործել[48]։

Արկտիկական կենդանիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նորվեգական Տրյոմս համալսարանի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ որոշ արկտիկական կենդանիներ, օրինակ՝ կաքավը, հյուսիսային եղնիկը, ցուցաբերում են ցիրկադային ռիթմեր միայն տարվա այն եղանակներին, երբ լինում են հստակ արևածագեր և մայրամուտեր։ Հետազոտությունները պարզել են, որ արկտիկական այլ կենդանիներ ևս կարող են չցուցաբերել ցիրկադային ռիթմեր միայն լույսի կամ միայն մութ ժամանակ[49]։

Բույսեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմը բույսերի մոտ

Բույսերի ցիրկադային ռիթմերը տեղեկացնում են նրանց, թե տարվա որ եղանակն է և թե արդյոք նպատակահարմար ժամանակ է բույսի ծաղկման համար, որպեսզի փոշոտող կենդանիներին գրավի[50]։ Ռիթմի դրսևորմանը նպաստում են տերևների շարժը, աճը, գազափոխանակությունը, ֆերմենտների ակտիվացումը, ֆոտոսինթեզի ակտիվությունը և բույրի արտադրումը։ Ցիրկադային ռիթմերը ակտիվոնում են, երբ բույսերը սինխրոնիզացվում են շրջակա միջավայրի լույսի հետ։ Այդ ռիթմերը հանդիսանում են էնդոգեն գեներացվող, ինքնապահպանվող և հարաբերականորեն կայուն շրջապատի ջերմաստիճանի որոշակի դիապազոնի շրջանակներում[51]։ Այսպիսով, օրինակ շրջակա միջավայրի կանխատեսվող փոփոխությունների շնորհիվ, կարելի է փոխել բույսի ֆիզիոլոգիական վիճակը՝ տալով ադապտիվ առավելություն։ Ցիրկադային ռիթմերի մասին ինֆորմացիան լայնորեն կիրառվում է գյուղատնտեսության շրջանակներում, հնարավորություն տալով տնտեսվարողներին ճիշտ կազմակերպել սերմացանը, այդպիսով խուսափելով մեծ կորուստներից[52][53]։

Լույսը ազդակ է, որի միջոցով բույսերը սինխրոնիզացվում են շրջակա միջավայրի հետ՝ կլանվելով բազմաթիվ ֆոտոռեցեպտորների հետ։ Կարմիր և կապույտ լույսերը կլանվում են որոշակի ֆիտոքրոմների և կրիպտոքրոմների կողմից։ Ֆիտոքրոմներից մեկը՝ phyA, համարվում է մութ պայմաններում աճեցված ծիլերի հիմնական ֆիտոքրոմը, և այն լույսի պայմաններում շատ արագ քայքայվում է, առաջացնելով Cry1[54]։ Ավելի վաղ հայտնի է դարձել, որ բույսի ցիրկադային ռիթմի համնկնումը միջավայրի պայմաններին կարող է դրական ազդել բույսի կենսագործունեության վրա։ Հետազոտությունները հանգել են նման եզրակացության, անց կացնելով հետազոտություն Arabidopsis thaliana-ի երեք տեսակներով։ Բույսերից երկուսը ունեցել են մուտացիա՝ մեկի ցիրկադային ռիթմը եղել է 24 ժամ, մյուսինը՝ 27 ժամից ավել, իսկ երորրդինը՝ 24 ժամից պակաս է եղել։ 24 ժամ ցիրկադային ռիթմով Arabidopsis-ին աճեցրել են երեք տարբեր միջավայրերում։ Միջավայրներից մեկը ունեցել է 20 ժամանոց ցիկլ՝ 10 ժամ լուս և 10 ժամ մութ, մյուսը ունեցել է 24 ժամաոց ցիկլ՝ 12 ժամ լույս և 12 ժամ լույս, և վերջինը ունեցել է 28 ժամանոց ցիկլ՝ 14 ժամ լույս և 14 ժամ մութ։ Բույսերը առավել լավ են աճել 24 ժամանոց ցիկլի պայամաններում, եթե միջավայրում նույնպես ցիկլը եղել է 24 ժամանոց[55][55][56]։

Կաթնասուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լույսի և մթության դերը ցիրկադային ռիթմերի վրա

Առաջնային ցիրկադային ռիթմերը կաթնասունների մոտ տեղակայված են սուպրախիազմածիկ կորիզներում՝ բջիջների առանձին խումբ՝ տեղակայված հիպոթալամուսում։ Այս կենտրոնի վնասումը բերում է քուն-աթունության ռիթմի բացարձակ խանգարման։ Այս կենտրոնը ստանում է լուսավորության մասին ինֆորմացիան աչքերի միջոցով։ Աչքի ցանցաթաղանթը պարունակում է «դասական» ֆոտոռեցեպտորներ՝ ցուպիկներ և սրվակներ, որոնք մասնակցում են սովորական տեսողության համար։ Բայց ցանցաթաղանթը պարունակում է նաև մասնագիտացված գանգլիոզ բջիջներ, որոնք ուղղակիորեն լուսազգայուն են և պրոյեկցվում են սուպրախիազմածիկ կորիզներում[57]։ Այս բջիջները պարունակում են ֆոտոպիգմենտ մելանօպսին անվանբ և դրանց ազդակները անցնում են ցանցենի-հիպոթալամուս ուղով, որը տանում է դեպի սուպրախիազմածիկ կորիզներ[58]։ Եթե կենտրոնի բջիջները առանձնացնեն և աճեցվեն լաբորատոր պայմաններում, ապա դրանք կշարունակեն իրենց ռիթմիկությունը՝ անկախ արաքին ազդակների առկայությունը[59]։ Սուպրախիազմածիկ կորիզները ստանում են իրենց ինֆորմացիան գիշերվա և ցերեկի մասին ցանցաթաղանթից, այնուհետև փոխանցում է այն էպիֆիզ, որը իր հերթին արտադրում է մելատոնին։ Մելատոնինի արտադրման պիկը լինում է գիշերը, և նվազում է օրվա ընթացքում[59]։ Մարդու ցիրկադային ռիթմերը կարող են լինել մի քիչ ավել կամ պակաս քան 24 ժամն է։ Ըստ Հարվարդի համալսարանի հետազոտությունների, մարդիկ կարող են ներգրավված լինել 23,5 ժամային կամ 24,65 ժամային ցիկլերում[60]։

Մարդիկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմերի ուսումնասիրությունից պարզ է դարձել, որ մարդկանց մեծամասնությունը, երբ զերծ են եղել արտաքին գրգռիչներից (օրինակ՝ ցերեկային լույս և քրոնոմետրաժ), կնախընտրեին, որպեսզի օրվա տևողությունը լիներ 25 ժամ։ Սակայն այս հետազոտությունը այդքան էլ արժանահավատ չէ, քանի որ դրա ժամանկ մասնակիցներին հնարավոր չի եղել զերծ պահել արհեստական լույսից[61]։ Ամեն դեպքում մասնակիցները պաշտպանված են եղել ժամի մասին ազդակներից՝ ժամացույցից և ցերեկային լույսից։ Այսինքն արհեստական լույսի ազդեցությունից մասնակիցները կարող էին ավելի ուշ քնել[62]։ Հետագայում Հարվարդի համալսարանիանի գիտնականները 1999 թվականին ապացուցեցին, որ մարդու բնական ռիթմը մոտ է 24 ժամ 11 րոպեին՝ առավել մոտ օրվան[63]։ Այս հետազոտության է հանգել նաև առավել թարմ՝ 2010 թվականին կատարված հետազոտությունը, որտեղ նաև սեռային տարբերություններն են գրանցվել։ Այսպիսով, կանանց մոտ ցիրկադային ռիթմը եղել է 24,09 ժամ, իսկ տղամարդկանց մոտ 24,19 ժամ։ Այս հետազոտության ժամանակ, որպես կանոն, կանայք նախընտրել են ավելի վաղ արթնանալ, սակայն սրա կենսաբանական մեխանիզմը դեռևս անհայտ է[64]։

Կենսաբանական մարկերները և դրանց ազդեցությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաթնասունների ցիրկադային ռիթմի հետազոտման համար նշվում են հետևյալ մարկերնեը՝

Հետազոտության անց կացման համար մասնակիցները պետք է արթուն լինեն, բայց լինեն հանգիստ և կիսապառկած վիճակում՝ տոտալ մթության մեջ։ Նրանց բազալ ջերմաստիճանը չափվել է անընդհատ։ Չնայած նորմալ քրոնոտիպերը շատ են, այնուամենայնիվ չափահաս մարդու ջերմությունը միջինում հասնում է իր նվազագույն աստիճանին առավոտյան ժամը 5։00-ին՝ արթնանալու ընդունված ժամից 2 ժամ առաջ։ Երիտասարդ անձանց շրջանում նվազագույն ջերմաստիճանը լինում է 4։00 ՝ ցերեկային տիպերի համար և 6։00՝ գիշերային տիպերի համար[67]։

Մելատոնինի սինթեզ
Օրվա ընթացքում ննջելը ցիրկադային ռիթմի վրա ազդեղություն չունի

Մելատոնինը ցերեկային ժամերին բացակայում է կամ լինում է շատ ցածր։ Նրա արտադրման սկիզբը սկսում է լույսի պակասից մետավորապես 21։00-ին՝ dim-light melatonin onset (DLMO)։ Նրա հիմնական մետաբոլիտը կարող է հայտնաբերվել առավոտյան մեզում։ Որպես ցիրկադային մարկեր օգտագործվել է ինչպես DLMO-ն այնպես էլ նրա քանակը արյան և թքի մեջ։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մելատոնիոնի արտադրումը առավել լավ կորելացվում է ոչ թե մարմնի ջերմաստիճանի, այլ քնի ռեժիմի հետ։ Մյուս ֆիզիոլոգիական փոփոխությունները, որոնք կատարվում են ցիրկադային ռիթմերին համապատասխան, ներառում են սրտի կծկումների հաճախականությունը, բջջային բազմաթիվ պրոցեսներ, օքսիդացիոն սթրեսը, բջջային մետաբոլիզմը, իմունային և վերականգնողական ռեակցիաները, էպիգենետիկ մոդիֆիկացիաները, էնդոպլազմատիկ ռետիկուլային սթրեսը, աուտոֆագիան[68]։ Հետազոտությունները պարզել են, որ տղամարդկանց մոտ սրտի զարկերի հաճախականությունը նվազագույնը լինում է քնի ընթացքում, իսկ ամենաբարձրը լինում է արթնանալուց անմիջապես հետո[69]։

Խորհուրդներ ցիրկադային ռիթմի բարելավման համար

Մարդու առողջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմի հիմունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիրկադային ռիթմերի օգտագործումը որպես կլինիկական գործիք լայնորեն տարածվում է, այսինքն ճիշտ կազմակերպելով մարդու կենսակերպը, մարդը կարող է առավել առողջ և երկար կյանք ունենալ[70][71][72][73]։ Այս ճյուղը կոչվում է ցիրկադային բժշկություն։ Օրինակ հիվանդանոցներում, «ցիրկադային լուսավորությունը» կամ լուսավորության նվազումը համապատասխան ժամերին կարող է բարելավվել միոկարդի ինֆարկտով հիվանդների կանխատեսումը[74]։ Ցիրկադային քրոնոթերապիան կամ դեղերի ընդունման ժամանակի ճիշտ ընդունումը կարող է կանխել սրտի ռեմոդուլյացիան՝ սրտային հիվանդների մոտ[75]։ Նույնը կարող է նկատվել զարկերակային գերճնշում ունեցող անձանց շրջանում ՝ ի հաշիվ դեղերի կողմնակի ազդեցությունների նավազման և արդյունավետության բարձրացման[76]։ Այս պահին ցիրկադային բժշկությունը արագ տեմպերով զարգանում է և ցանկացած նոր մեթոդ կարևոր է տարբեր հիվանդությունների բուժումը առավել արդյունավետ դարձնելու գործում[77][78][79][80]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «What makes us sleep?»։ NICHD - Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development։ Վերցված է 6 May 2019 
  2. ↑ «Peroxiredoxins are conserved markers of circadian rhythms»։ Nature 485 (7399): 459–64։ May 2012։ Bibcode:2012Natur.485..459E։ PMC 3398137։ PMID 22622569։ doi:10.1038/nature11088 
  3. ↑ «Overview of circadian rhythms»։ Alcohol Research & Health 25 (2): 85–93։ 2001։ PMC 6707128 ։ PMID 11584554 
  4. ↑ «Circadian topology of metabolism»։ Nature 491 (7424): 348–56։ November 2012։ Bibcode:2012Natur.491..348B։ PMID 23151577։ doi:10.1038/nature11704 
  5. ↑ Theophrastus, 'Περὶ φυτῶν ἱστορία' - Enquiry into plants and minor works on odours and weather signs, with an English translation by Sir Arthur Hort, bart 1916 https://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/27820 Archived 2022-04-13 at the Wayback Machine.
  6. ↑ Botanische Forschungen des Alexanderzuges։ Leipzig: Teubner։ 1903  [Հղում աղբյուրներին]
  7. ↑ Lu Gwei-Djen (25 October 2002)։ Celestial Lancets։ Psychology Press։ էջեր 137–140։ ISBN 978-0-7007-1458-2 
  8. ↑ «Observation Botanique»։ Histoire de l'Académie Royale des Sciences: 35–36։ 1729 
  9. ↑ «How plants tell the time»։ The Biochemical Journal 397 (1): 15–24։ July 2006։ PMC 1479754։ PMID 16761955։ doi:10.1042/BJ20060484 
  10. ↑ «Timing and consolidation of human sleep, wakefulness, and performance by a symphony of oscillators»։ Journal of Biological Rhythms 20 (4): 279–90։ August 2005։ PMID 16077148։ doi:10.1177/0748730405278292 
  11. ↑ «Important dates 1900–1919»։ HKU-Pasteur Research Centre։ Արխիվացված է օրիգինալից 2003-10-20-ին։ Վերցված է 2008-01-12 
  12. ↑ «Neural basis of timing and anticipatory behaviors»։ The European Journal of Neuroscience 30 (9): 1643–9։ November 2009։ PMC 2929840։ PMID 19878281։ doi:10.1111/j.1460-9568.2009.06959.x 
  13. ↑ Bruce Victor G., Pittendrigh Colin S. (1957)։ «Endogenous Rhythms in Insects and Microorganisms»։ The American Naturalist 91 (858): 179–195։ doi:10.1086/281977 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Temporal organization: reflections of a Darwinian clock-watcher»։ Annual Review of Physiology 55 (1): 16–54։ 1993։ PMID 8466172։ doi:10.1146/annurev.ph.55.030193.000313 
  15. ↑ «On Temperature Independence in the Clock System Controlling Emergence Time in Drosophila»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 40 (10): 1018–29։ October 1954։ Bibcode:1954PNAS...40.1018P։ PMC 534216։ PMID 16589583։ doi:10.1073/pnas.40.10.1018 
  16. ↑ «Transdisciplinary unifying implications of circadian findings in the 1950s»։ Journal of Circadian Rhythms 1 (1): 2։ October 2003։ PMC 317388։ PMID 14728726։ doi:10.1186/1740-3391-1-2։ «Eventually I reverted, for the same reason, to "circadian" ...» 
  17. ↑ «[Physiologic 24-hour periodicity; general and procedural considerations with reference to the adrenal cycle]»։ Internationale Zeitschrift für Vitaminforschung. Beiheft 10: 225–96։ 1959։ PMID 14398945 
  18. ↑ Koukkari Willard L., Sothern Robert B. (2006)։ Introducing Biological Rhythms: A Primer on the Temporal Organization of Life, with Implications for Health, Society, Reproduction, and the Natural Environment։ New York: Springer։ էջ 23։ ISBN 978-1-4020-3691-0 
  19. ↑ «[Glossary of chronobiology (author's transl)]»։ Chronobiologia։ 4 Suppl 1: 1–189։ 1977։ PMID 352650 
  20. ↑ «Clock mutants of Drosophila melanogaster»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 68 (9): 2112–6։ September 1971։ Bibcode:1971PNAS...68.2112K։ PMC 389363։ PMID 5002428։ doi:10.1073/pnas.68.9.2112 
  21. ↑ «Molecular analysis of the period locus in Drosophila melanogaster and identification of a transcript involved in biological rhythms»։ Cell 38 (3): 701–10։ October 1984։ PMID 6435882։ doi:10.1016/0092-8674(84)90265-4 
  22. ↑ «P-element transformation with period locus DNA restores rhythmicity to mutant, arrhythmic Drosophila melanogaster»։ Cell 39 (2 Pt 1): 369–76։ December 1984։ PMID 6094014։ doi:10.1016/0092-8674(84)90015-1 
  23. ↑ «Restoration of circadian behavioural rhythms by gene transfer in Drosophila»։ Nature 312 (5996): 752–4։ 1984։ Bibcode:1984Natur.312..752B։ PMID 6440029։ doi:10.1038/312752a0 
  24. ↑ «Molecular genetics of a biological clock in Drosophila»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 81 (7): 2142–6։ April 1984։ Bibcode:1984Natur.312..752B։ PMC 345453։ PMID 16593450։ doi:10.1038/312752a0 
  25. ↑ «The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2017»։ www.nobelprize.org։ Վերցված է 2017-10-06 
  26. ↑ «Gene Discovered in Mice that Regulates Biological Clock»։ Chicago Tribune։ 29 April 1994 
  27. ↑ «Mutagenesis and mapping of a mouse gene, Clock, essential for circadian behavior»։ Science 264 (5159): 719–25։ April 1994։ Bibcode:1994Sci...264..719H։ PMC 3839659։ PMID 8171325։ doi:10.1126/science.8171325 
  28. ↑ «A clock shock: mouse CLOCK is not required for circadian oscillator function»։ Neuron 50 (3): 465–77։ May 2006։ PMID 16675400։ doi:10.1016/j.neuron.2006.03.041 
  29. ↑ «Keeping time without a clock»։ Neuron 50 (3): 348–50։ May 2006։ PMID 16675389։ doi:10.1016/j.neuron.2006.04.022 
  30. ↑ «An hPer2 phosphorylation site mutation in familial advanced sleep phase syndrome»։ Science 291 (5506): 1040–3։ February 2001։ Bibcode:2001Sci...291.1040T։ PMID 11232563։ doi:10.1126/science.1057499 
  31. ↑ «Familial advanced sleep-phase syndrome: A short-period circadian rhythm variant in humans»։ Nature Medicine 5 (9): 1062–5։ September 1999։ PMID 10470086։ doi:10.1038/12502 
  32. ↑ Johnson Carl (2004)։ Chronobiology: Biological Timekeeping։ Sunderland, Massachusetts, USA: Sinauer Associates, Inc.։ էջեր 67–105 
  33. ↑ «Adaptive significance of circadian clocks»։ Chronobiology International 20 (6): 901–19։ November 2003։ PMID 14680135։ doi:10.1081/CBI-120026099 
  34. ↑ «Persistence of eclosion rhythm in Drosophila melanogaster after 600 generations in an aperiodic environment»։ Die Naturwissenschaften 86 (9): 448–9։ September 1999։ Bibcode:1999NW.....86..448S։ PMID 10501695։ doi:10.1007/s001140050651 
  35. ↑ «Circadian rhythm of activity in Japanese quail in constant darkness: variability of clarity and possibility of selection»։ Chronobiology International 15 (3): 219–30։ May 1998։ PMID 9653576։ doi:10.3109/07420529808998685 
  36. ↑ «Formal properties of the circadian and photoperiodic systems of Japanese quail: phase response curve and effects of T-cycles»։ Journal of Biological Rhythms 14 (5): 378–90։ October 1999։ PMID 10511005։ doi:10.1177/074873099129000786 
  37. ↑ «Independence of circadian timing from cell division in cyanobacteria»։ Journal of Bacteriology 183 (8): 2439–44։ April 2001։ PMC 95159։ PMID 11274102։ doi:10.1128/JB.183.8.2439-2444.2001 
  38. ↑ «Evolution of time-keeping mechanisms: early emergence and adaptation to photoperiod»։ Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 366 (1574): 2141–54։ July 2011։ PMC 3130368։ PMID 21690131։ doi:10.1098/rstb.2010.0409 
  39. ↑ «Drosophila melanogaster»։ Genetics 205 (4): 1373–1397։ April 2017։ PMC 5378101 ։ PMID 28360128։ doi:10.1534/genetics.115.185157 
  40. ↑ «Circadian gene expression in individual fibroblasts: cell-autonomous and self-sustained oscillators pass time to daughter cells»։ Cell 119 (5): 693–705։ November 2004։ PMID 15550250։ doi:10.1016/j.cell.2004.11.015 
  41. ↑ «Circadian rhythm in membrane conductance expressed in isolated neurons»։ Science 259 (5092): 239–41։ January 1993։ Bibcode:1993Sci...259..239M։ PMID 8421785։ doi:10.1126/science.8421785 
  42. ↑ «The circadian rhythm of body temperature»։ Frontiers in Bioscience 15 (3): 564–94։ January 2010։ PMID 20036834։ doi:10.2741/3634 
  43. ↑ «The internal circadian clock increases hunger and appetite in the evening independent of food intake and other behaviors»։ Obesity 21 (3): 421–3։ March 2013։ PMC 3655529։ PMID 23456944։ doi:10.1002/oby.20351 
  44. ↑ Zivkovic Bora Coturnix (2007-07-25)։ «Clock Tutorial #16: Photoperiodism – Models and Experimental Approaches (original work from 2005-08-13)»։ A Blog Around the Clock։ ScienceBlogs։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-01-01-ին։ Վերցված է 2007-12-09 
  45. ↑ «Obesity and metabolic syndrome in circadian Clock mutant mice»։ Science 308 (5724): 1043–5։ May 2005։ Bibcode:2005Sci...308.1043T։ PMC 3764501։ PMID 15845877։ doi:10.1126/science.1108750 
  46. ↑ 46,0 46,1 «The nuclear receptor REV-ERBα is required for the daily balance of carbohydrate and lipid metabolism»։ FASEB Journal 26 (8): 3321–35։ August 2012։ PMID 22562834։ doi:10.1096/fj.12-208751 
  47. ↑ «Association between polymorphisms in the Clock gene, obesity and the metabolic syndrome in man»։ International Journal of Obesity 32 (4): 658–62։ April 2008։ PMID 18071340։ doi:10.1038/sj.ijo.0803778 
  48. ↑ «Circadian rhythms»։ Rapid eye movement (REM) sleep։ Armenian Medical Network։ 2007։ Վերցված է 2007-09-19 
  49. ↑ Spilde Ingrid (December 2005)։ «Reinsdyr uten døgnrytme» (գրքային նորվեգերեն)։ forskning.no։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007-12-03-ին։ Վերցված է 2007-11-24։ «...så det ikke ut til at reinen hadde noen døgnrytme om sommeren. Svalbardreinen hadde det heller ikke om vinteren.» 
  50. ↑ «The physiology of circadian rhythms in plants»։ New Phytologist 160 (2): 281–303։ June 2003։ JSTOR 1514280։ PMID 33832173 ։ doi:10.1046/j.1469-8137.2003.00895.x 
  51. ↑ «Plant circadian rhythms»։ The Plant Cell 18 (4): 792–803։ April 2006։ PMC 1425852։ PMID 16595397։ doi:10.1105/tpc.106.040980 
  52. ↑ «Distinct roles of GIGANTEA in promoting flowering and regulating circadian rhythms in Arabidopsis»։ The Plant Cell 17 (8): 2255–70։ August 2005։ PMC 1182487։ PMID 16006578։ doi:10.1105/tpc.105.033464 
  53. ↑ «ELF4 as a Central Gene in the Circadian Clock»։ Plant Signaling & Behavior 2 (5): 370–2։ September 2007։ PMC 2634215։ PMID 19704602։ doi:10.4161/psb.2.5.4463 
  54. ↑ Dodd AN, Salathia N, Hall A, Kévei E, Tóth R, Nagy F, Webb AA (2005)։ «Plant circadian clocks increase photosynthesis, growth, survival, and competitive advantage»։ Science 309 (5734): 630–633։ Bibcode:2005Sci...309..630D։ PMID 16040710։ doi:10.1126/science.1115581 
  55. ↑ 55,0 55,1 Dodd AN, Belbin FE, Frank A, Webb AA (2015)։ «Interactions between circadian clocks and photosynthesis for the temporal and spatial coordination of metabolism»։ Frontiers in Plant Science 6: 245։ PMC 4391236։ PMID 25914715։ doi:10.3389/fpls.2015.00245 
  56. ↑ Haydon MJ, Mielczarek O, Robertson FC, Hubbard KE, Webb AA (2013)։ «Photosynthetic entrainment of the Arabidopsis thaliana circadian clock»։ Nature 502 (7473): 689–692։ Bibcode:2013Natur.502..689H։ PMC 3827739։ PMID 24153186։ doi:10.1038/nature12603 
  57. ↑ «Biological Clock in Mammals»։ BioInteractive։ Howard Hughes Medical Institute։ Վերցված է 5 May 2015 
  58. ↑ «Suprachiasmatic nucleus: cell autonomy and network properties»։ Annual Review of Physiology 72: 551–77։ March 2010։ PMC 3758475։ PMID 20148688։ doi:10.1146/annurev-physiol-021909-135919 
  59. ↑ 59,0 59,1 «Synchronizing effects of melatonin on diurnal and circadian rhythms»։ General and Comparative Endocrinology 258: 215–221։ March 2018։ PMID 28533170։ doi:10.1016/j.ygcen.2017.05.013 
  60. ↑ «Plasticity of the intrinsic period of the human circadian timing system»։ PLOS ONE 2 (8): e721։ August 2007։ Bibcode:2007PLoSO...2..721S։ PMC 1934931։ PMID 17684566։ doi:10.1371/journal.pone.0000721 
  61. ↑ «Entrainment of the human circadian system by light»։ Journal of Biological Rhythms 20 (4): 326–38։ August 2005։ PMID 16077152։ doi:10.1177/0748730405277983 
  62. ↑ «A phase response curve to single bright light pulses in human subjects»։ The Journal of Physiology 549 (Pt 3): 945–52։ June 2003։ PMC 2342968։ PMID 12717008։ doi:10.1113/jphysiol.2003.040477 
  63. ↑ Cromie William (1999-07-15)։ «Human Biological Clock Set Back an Hour»։ Harvard Gazette։ Վերցված է 2015-07-04 
  64. ↑ «Sex difference in the near-24-hour intrinsic period of the human circadian timing system»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America։ 108 Suppl 3 (Supplement_3): 15602–8։ September 2011։ Bibcode:2011PNAS..10815602D։ PMC 3176605։ PMID 21536890։ doi:10.1073/pnas.1010666108 
  65. ↑ 65,0 65,1 «Stability of melatonin and temperature as circadian phase markers and their relation to sleep times in humans»։ Journal of Biological Rhythms 20 (2): 178–88։ April 2005։ PMID 15834114։ doi:10.1177/0748730404273983 
  66. ↑ «Diurnal cortisol slopes and mental and physical health outcomes: A systematic review and meta-analysis»։ Psychoneuroendocrinology 83: 25–41։ September 2017։ PMC 5568897 ։ PMID 28578301։ doi:10.1016/j.psyneuen.2017.05.018 
  67. ↑ «Individual differences in the phase and amplitude of the human circadian temperature rhythm: with an emphasis on morningness-eveningness»։ Journal of Sleep Research 9 (2): 117–27։ June 2000։ PMID 10849238։ doi:10.1046/j.1365-2869.2000.00196.x 
  68. ↑ «NHLBI Workshop: "Circadian Clock at the Interface of Lung Health and Disease" 28-29 April 2014 Executive Summary»։ National Heart, Lung, and Blood Institute։ September 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-10-04-ին։ Վերցված է 20 September 2014 
  69. ↑ «Quantitative analysis of the 24-hour blood pressure and heart rate patterns in young men»։ Hypertension 18 (2): 199–210։ August 1991։ PMID 1885228։ doi:10.1161/01.hyp.18.2.199 
  70. ↑ Alibhai Faisal J., Tsimakouridze Elena V., Reitz Cristine J., Pyle W. Glen, Martino Tami A. (July 2015)։ «Consequences of Circadian and Sleep Disturbances for the Cardiovascular System»։ The Canadian Journal of Cardiology 31 (7): 860–872։ ISSN 1916-7075։ PMID 26031297։ doi:10.1016/j.cjca.2015.01.015 
  71. ↑ Martino Tami A., Young Martin E. (June 2015)։ «Influence of the cardiomyocyte circadian clock on cardiac physiology and pathophysiology»։ Journal of Biological Rhythms 30 (3): 183–205։ ISSN 1552-4531։ PMID 25800587։ doi:10.1177/0748730415575246 
  72. ↑ Mistry Priya, Duong Austin, Kirshenbaum Lorrie, Martino Tami A. (October 2017)։ «Cardiac Clocks and Preclinical Translation»։ Heart Failure Clinics 13 (4): 657–672։ ISSN 1551-7136։ PMID 28865775։ doi:10.1016/j.hfc.2017.05.002 
  73. ↑ Aziz Iman S., McMahon Adam M., Friedman David, Rabinovich-Nikitin Inna, Kirshenbaum Lorrie A., Martino Tami A. (April 2021)։ «Circadian influence on inflammatory response during cardiovascular disease»։ Current Opinion in Pharmacology 57: 60–70։ ISSN 1471-4973։ PMID 33340915 ։ doi:10.1016/j.coph.2020.11.007 
  74. ↑ Alibhai Faisal J., Tsimakouridze Elena V., Chinnappareddy Nirmala, Wright David C., Billia Filio, O'Sullivan M. Lynne, Pyle W. Glen, Sole Michael J., Martino Tami A. (2014-05-23)։ «Short-term disruption of diurnal rhythms after murine myocardial infarction adversely affects long-term myocardial structure and function»։ Circulation Research 114 (11): 1713–1722։ ISSN 1524-4571։ PMID 24687134։ doi:10.1161/CIRCRESAHA.114.302995 
  75. ↑ Martino Tami A., Tata Nazneen, Simpson Jeremy A., Vanderlaan Rachel, Dawood Fayez, Kabir M. Golam, Khaper Neelam, Cifelli Carlo, Podobed Peter, Liu Peter P., Husain Mansoor (2011-05-17)։ «The primary benefits of angiotensin-converting enzyme inhibition on cardiac remodeling occur during sleep time in murine pressure overload hypertrophy»։ Journal of the American College of Cardiology 57 (20): 2020–2028։ ISSN 1558-3597։ PMID 21565639։ doi:10.1016/j.jacc.2010.11.022 
  76. ↑ «Nocturnal hypertension and cardiovascular risk: consequences for diagnosis and treatment»։ Journal of Cardiovascular Pharmacology։ 24 Suppl 2: S26–38։ 1994։ PMID 7898092  <ref>Reitz Cristine J., Alibhai Faisal J., Khatua Tarak N., Rasouli Mina, Bridle Byram W., Burris Thomas P., Martino Tami A. (2019)։ «SR9009 administered for one day after myocardial ischemia-reperfusion prevents heart failure in mice by targeting the cardiac inflammasome»։ Communications Biology 2: 353։ ISSN 2399-3642։ PMC 6776554 ։ PMID 31602405 ։ doi:10.1038/s42003-019-0595-z 
  77. ↑ Alibhai Faisal J., Reitz Cristine J., Peppler Willem T., Basu Poulami, Sheppard Paul, Choleris Elena, Bakovic Marica, Martino Tami A. (2018-02-01)։ «Female ClockΔ19/Δ19 mice are protected from the development of age-dependent cardiomyopathy»։ Cardiovascular Research 114 (2): 259–271։ ISSN 1755-3245։ PMID 28927226։ doi:10.1093/cvr/cvx185 
  78. ↑ Alibhai Faisal J., LaMarre Jonathan, Reitz Cristine J., Tsimakouridze Elena V., Kroetsch Jeffrey T., Bolz Steffen-Sebastian, Shulman Alex, Steinberg Samantha, Burris Thomas P., Oudit Gavin Y., Martino Tami A. (April 2017)։ «Disrupting the key circadian regulator CLOCK leads to age-dependent cardiovascular disease»։ Journal of Molecular and Cellular Cardiology 105: 24–37։ ISSN 1095-8584։ PMID 28223222։ doi:10.1016/j.yjmcc.2017.01.008 
  79. ↑ Bennardo Michael, Alibhai Faisal, Tsimakouridze Elena, Chinnappareddy Nirmala, Podobed Peter, Reitz Cristine, Pyle W. Glen, Simpson Jeremy, Martino Tami A. (2016-12-01)։ «Day-night dependence of gene expression and inflammatory responses in the remodeling murine heart post-myocardial infarction»։ American Journal of Physiology. Regulatory, Integrative and Comparative Physiology 311 (6): R1243–R1254։ ISSN 1522-1490։ PMID 27733386։ doi:10.1152/ajpregu.00200.2016 
  80. ↑ Glen Pyle W, Martino Tami A (2018-10-01)։ «Circadian rhythms influence cardiovascular disease differently in males and females: role of sex and gender»։ Current Opinion in Physiology։ Circadian Rhythms (անգլերեն) 5: 30–37։ ISSN 2468-8673։ doi:10.1016/j.cophys.2018.05.003 
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
GND: 4078131-8 · LCCN: sh85026049 · Microsoft: 121446783, 2909495510 · NKC: ph137708
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ցիրկադային_ռիթմ&oldid=8611651» էջից