Տիեզերական օվկիանոս
Տիեզերական օվկիանոս, տիեզերական ծով, նախասկզբի ջրեր կամ երկնային գետ, դիցաբանական մոտիվ, որը ներկայացնում է աշխարհը կամ տիեզերքը, որը պարուրված էր մինչև աշխարաստեղծումը գոյություն ունեցող անսահման օվկիանոսով։ Բազմաթիվ մշակույթներում և քաղաքակրթություններում է հանդիպում տիեզերական օվկիանոսը, որը եղել է Երկրի ստեղծումից առաջ։ Նախնադարյան ջրերից առաջացել են Երկիրը և ամբողջ տիեզերքը։ Տիեզերական օվկիանոսը ներկայացնում կամ մարմնավորում է քաոսը։
Տիեզերական օվկիանոսը տեղ է գտել եզդիականության, Ահլ-ե Հաքքի, ալևիականության կրոններում, հին եգիպտական դիցաբանության, հին հունական դիցաբանության, քանանական դիցաբանության, հին հինդուիստական դիցաբանության, հին իրանական, շումերական, զրադաշտականության, հին հռոմեական դիցաբանության և շատ այլ համաշխարհային դիցաբանություններում։
Որոշ արարչագործական առասպելներում օվկիանոսի գերակայությունը համապատասխանում է համաշխարհային օվկիանոսով շրջապատված ցամաքի տիեզերական մոդելին: Երկինքը հաճախ ընկալվում է որպես վերին ծովի նման մի բան: Ջրային քաոսի գաղափարը նաև ընկած է վաղ ժամանակներում տեղի ունեցած համաշխարհային ջրհեղեղի տարածված մոտիվի հիմքում: Հողի ջրից դուրս գալը և համաշխարհային ջրհեղեղի կամ ստորգետնյա ջրերի զսպումը սովորաբար ներկայացվում են որպես տիեզերական կարգուկանոնի գործոն:
Ընդհանուր բնութագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին արարչագործության տեքստերում նախնադարյան ջրերը հաճախ ներկայացվում են որպես ամբողջ տիեզերքը լցրած և աստվածների առաջին աղբյուրը։ Արարչագործությունը շրջապատող ջրերից առանձին բնակելի տարածքի ստեղծումն է[1]: Իսկ տիեզերական օվկիանոսը տիեզերքի ձևն է արարչագործությունից առաջ[2]:
Օվկիանոսն անսահման է, անկանոն, անկազմակերպ, ամորֆ, անձև, վտանգավոր, սարսափելի։ Որոշ առասպելներում նկատվում է նրա աններդաշնակությունը՝ հակադրվելով ծովի կարգավորված ռիթմին[3]:
Քաոսը կարող է անձնավորվել որպես ջուր կամ ջրի և կրակի անկազմակերպ փոխազդեցությամբ։ Քաոսի կարգի վերափոխումը նաև ջրից ցամաք անցումն է[4]: Շատ հին տիեզերագիտական առասպելներում օվկիանոսը և քաոսը համարժեք են և անբաժանելի միմյանցից։ Օվկիանոսը մնում է տիեզերքից դուրս նույնիսկ ցամաքի ի հայտ գալուց հետո։ Միևնույն ժամանակ, օվկիանոսի գեներացման ունակությունը իրականացվում է Երկրի դրանից դուրս հայտնվելու և օվկիանոսում մի դիցաբանական արարածի առկայության մեջ, որը խթանում է սերունդը կամ, ընդհակառակը, եռանդուն կերպով պաշտպանում է «հին կարգը» և կանխում օվկիանոսից ծնունդների շղթայի սկիզբը[3]:
Տարածվածություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Յու. Ե. Բերեզկինը և Ե. Ն. Դուվակինը առաջնային ջրերի մոտիվն ընդհանրացնում են հետևյալ կերպ. «Ջրերն առաջնային են։ Երկիրը նետվում է ջրի մեջ, հայտնվում է ջրի վերևում, աճում է ջրի մակերեսին դրված պինդ նյութի կտորից կամ խոնավ ցեխից, օվկիանոսի կղզուց, մերկանում է, երբ ջրերը իջնում են և այլն»[5]:
Օվկիանոսի՝ որպես տարրի գերակայության գաղափարը, որի ընդերքից առաջանում կամ ստեղծվում է Երկիրը, համընդհանուր տարածված է[1]: Այս պատկերացումն առկա է աշխարհի բազմաթիվ դիցաբանություններում[6]:
Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում հանդիպում է սուզված Երկրագնդի առասպելը։ Այս առասպելում արարիչ աստվածը սուզվում է տիեզերական օվկիանոս՝ Երկիրը դուրս բերելու և ձևավորելու համար[7]: Սուզորդ թռչունը, որը նախնադարյան օվկիանոսից հողի մի կտոր է բռնում, հաճախ է հայտնվում բնիկ ամերիկացիների և սիբիրյան ժողովուրդների (սամոյեդների) դիցաբանություններում։ Տոտեմային առասպելներում թռչուն-մարդիկ հաճախ ներկայացվում են որպես նախնիներ։ Տիեզերական ձվերը արարչագործության առասպելներում տարածված թեմա են։ Ջրլող թռչունը ծովից տիղմ է հանում, որից աստիճանաբար ստեղծվում է ցամաք[7]:
Պոլինեզյան դիցաբանության մեջ Մաուին կղզիներ է որսում։ Սկանդինավյան դիցաբանության մեջ աստվածները բարձրացնում են Երկիրը, իսկ Թորը օվկիանոսի հատակից որսում է Յորմունգանդրին (Jörmungandr)։ Հին եգիպտական դիցաբանության մեջ Երկիրը մակերես է դուրս գալիս բլուրի տեսքով։ Հինդուիստական բրահմանաներում ասվում է, որ Բրահման՝ որպես Պրաջապատի, Երկիրը ջրից հանել է վարազի կերպարանքով[4]:
Ասիական շատ երկրների դիցաբանություններում, որտեղ պատկերված է անվերջ և հավերժական նախնադարյան օվկիանոս կամ ծով, կա Երկրի ստեղծման մոտիվ՝ երկնքից իջնող երկնային էակի կողմից, որը երկաթե մահակով, նիզակով կամ այլ առարկայով խառնվում է օվկիանոսի ջրերին։ Սա հանգեցնում է խտացման, որը հանգեցնում է Երկրի առաջացմանը։ Ճապոնական դիցաբանության մեջ Ճապոնիայի կղզիներն առաջացել են կեղտոտ փրփուրից, որը վեր է բարձրացել օվկիանոսի ջրերը աստվածների նիզակների (Իզանագի և Իզանամի - ճապ.՝ «առաջին տղամարդ» և «առաջին կին») հետ խառնելուց։ Մոնղոլական ժողովուրդների դիցաբանություններում օվկիանոսի ջրերը խտացնողի դերը կատարում է քամին, որը դրանցից ստեղծում է հատուկ կաթնագույն նյութ, որը հետագայում դառնում է երկրի հիմքը։ Կալմիկների կարծիքով՝ այս կաթնագույն հեղուկից ծնվել են բույսեր, կենդանիներ, մարդիկ և աստվածություններ։ Հինդու դիցաբանությունն ունի կաթի օվկիանոսը հարելու (Samudra Manthana) մասին նմանատիպ առասպել:
Աշխարհի օվկիանոսների մասին առասպելները համընդհանուր կերպով ուղեկցվում են դրա զսպման մասին առասպելներով, երբ երկիրն արդեն ստեղծված էր, և առասպելներով օվկիանոսի՝ իր անբաժանելի գերիշխանությունը վերականգնելու փորձերի մասին: Չինական դիցաբանության մեջ կա հսկայական գոգավորության կամ փոսի գաղափար, որը որոշում է օվկիանոսի ջրերի ուղղությունը և վերցնում ավելորդ ջուրը: Շատ դիցաբանություններում կան բազմաթիվ պատմություններ ջրհեղեղի մասին:
Հայտնի է երկու տեսակի առասպելների հակադրություն (օրինակ՝ Օվկիանիայում)՝ Երկրի օվկիանոսում խորտակման և օվկիանոսի նահանջի մասին: Առաջին տեսակի առապելի օրինակ է այս կղզում գրանցված Զատկի կղզու ծագման մասին լեգենդը: Նգանասան ժողովրդի արարչագործության առասպելում սկզբում Երկիրն ամբողջությամբ ծածկված էր ջրով, ապա ջուրը իջել է և երևացել է Շայտան լեռնաշղթայի գագաթը՝ Կոիկա-մոուն: Այս բարձրությունից ընկնում են առաջին երկու մարդիկ՝ տղամարդ և կին: Տուամոտու կղզիների արարչագործության առասպելում արարիչ Տանեն՝ «Ջուր թափողը», ստեղծեց աշխարհը ջրերի տիրակալ Պունեի ջրերում և կանչեց այն լույսը, որը սկիզբ դրեց Երկրի արարմանը[3]:
Ջրային քաոսը ճնշելու առումով լայնորեն տարածված է օձի հետ տիեզերագոյացման պայքարի և նրա սպանության մոտիվը: Օձը շատ դիցաբանություններում կապված է ջրի հետ, հաճախ որպես նրա առևանգող: Այն սպառնում է կամ ջրհեղեղով, կամ երաշտով, այսինքն՝ չափի, ջրային «հավասարակշռության» խախտմամբ: Եթե տիեզերքը նույնացվում է կարգուկանոնի և չափի հետ, ապա քաոսը կապվում է չափի խախտման հետ:
Եգիպտական Ռա աստվածուհին կռվում և սպանում է ստորգետնյա օձին` Ապոպին (Ἄποφις): Հինդուական Ինդրան կռվում և սպանում է դև Վրիտրային, որը օձի կերպարանք էր ստացել: Միջագետքի Էնկին, Նինուրտան և Ինաննան կռվում են Կուրի հետ և սպանում նրան: Իրանական Թիշթրին (Սիրիուս) կռվում է դև Ապոշիի հետ, սպանում նրան: Սպանված Ապեպը, Վրիտրան, Կուրը և Ապոշին զսպում են տիեզերական ջրերը: Մարդուկը հաղթում և սպանում է իր նախնիներ Թիամատին և Աբզուին` քաոսի մութ ջրերի աստվածություններին, որոնք օձերի կերպարանք էին ստացել, նախքան նրանց միասին վերակենդանացնելը: Քանանական դիցաբանության մեջ կան պատմություններ քանանական աստվածությունների պայքարի մասին հրեշավոր օձերի հետ, որը նույնպես խորհրդանշում է ջրային քաոսը (Ռահաբ, Թեհոմ, Լևիաթան), և այս հրեշավոր օձերը բոլորը սպանվում են քանանական աստվածությունների կողմից: Չինաստանի առասպելական տիրակալներից Մեծն Յուի հերոսական պայքարը տիեզերական ջրհեղեղի հետ ավարտվում է ջրի նենգ տիրոջ՝ Գունգունի և նրա «մտերիմ գործընկերոջ»՝ ինը գլխանի Սիանգլյուի սպանությամբ (Գիրք սարերի ու ծովերի):
Անձև ջրային տարրից ցամաք անցումը քաոսը տարածության վերածման համար անհրաժեշտ ամենակարևոր գործողությունն է: Նույն ուղղությամբ հաջորդ քայլը երկնքի Երկրից բաժանումն է, որը, թերևս, էապես համընկնում է առաջին գործողության հետ՝ հաշվի առնելով երկնքի սկզբնական նույնականացումը օվկիանոսների հետ: Սակայն հենց գործողության կրկնությունն է՝ նախ ներքև, ապա վերև, որը հանգեցնում է երեք ոլորտների՝ երկրային, երկնային և ստորգետնյա, բաշխմանը, որը ներկայացնում է անցումը երկուական բաժանումից դեպի եռամիասնություն: Միջին ոլորտը՝ երկիրը, հակադրվում է ներքևի ջրային աշխարհին և վերևի երկնային աշխարհին: Առաջանում է տիեզերքի եռակի սխեմա, որը ներառում է Երկրի և երկնքի միջև անհրաժեշտ տարածքը: Այս տարածքը հաճախ ներկայացվում է որպես տիեզերական ծառ: Երկիրը և երկինքը գրեթե համընդհանուր կերպով ներկայացվում են որպես իգական և արական՝ ամուսնական զույգ, որը կանգնած է թեոգոնիկ կամ թեոկոսմոգոնիկ գործընթացի սկզբում: Միևնույն ժամանակ, իգական և արական սկզբերը կապված են ջրի տարրի և քաոսի հետ. սովորաբար դրանք ընկալվում են որպես «բնություն», այլ ոչ թե «մշակույթ»:
Քաոսից ծնված առասպելական արարածներ՝ պարտված և հաղթանակած, շղթայված և ազատ արձակված, տապալված և վերականգնված, միշտ շարունակում են գոյություն ունենալ տիեզերքի ծայրամասերում, օվկիանոսների ափերին, ստորգետնյա «ստորին» աշխարհում, վերգետնյա «վերին» աշխարհում: Այս առասպելներում աստվածությունները սպանում են նաև այլ չար արարածների: Այսպիսով, սկանդինավյան դիցաբանության մեջ գերբնական սառցե հսկաները` յոտուները նախորդում են ժամանակին, իսկ տիեզերքում նրանք գտնվում են Երկրի շրջագծի ծայրամասերում, ցուրտ վայրերում, օվկիանոսների մոտ[4]:
Աշխարհի մշակույթներում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եգիպտական դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին եգիպտական դիցաբանության մեջ սկզբում տիեզերքը բաղկացած էր միայն մեծ քաոսային տիեզերական օվկիանոսից, և օվկիանոսն ինքնին կոչվում էր Նու։ Այս առասպելի որոշ տարբերակներում ժամանակների սկզբում երկնքի աստված Մեհեթ-Վերեթը, որը պատկերվում է որպես կով՝ եղջյուրների միջև արևային սկավառակով, ծնում էր Արևը, որը, ըստ որոշ առասպելների, դուրս է եկել արարչագործության ջրերից, իսկ որոշ առասպելներում ծնել է արևի աստված Ռային[8]: Տիեզերքը ծածկված էր նախնադարյան ջրերի հսկայական զանգվածով, և այս նախնադարյան քաոսի մեջ հայտնվում է Բենբենը՝ բուրգաձև բլուրը: Բենբենի հետ կար լոտոսի ծաղիկ[9] և երբ այն ծաղկում է, հայտնվում է Ռան[10]: Արևի ի հայտ գալու բազմաթիվ տարբերակներ կան, և ասվում է, որ այն դուրս է եկել անմիջապես բլուրից կամ բլուրից աճած լոտոս ծաղկից՝ ձկնկուլի, տառեղի, բազեի, թերթաբեղիկավոր բզեզի կամ մարդկային երեխայի տեսքով[11][12]: Հին Եգիպտոսի հնագույն` Հելիոպոլիս քաղաքում արարչագործությունը վերագրվում էր Ատումին՝ արևի աստված Ռայի մի ձևի, որը, ըստ ավանդույթի, գոյություն է ունեցել Նուի ջրերում որպես իներտ պոտենցիալ էակ։
Քաոսի հասկացությունը ստուգաբանորեն կապված է խավարի հետ, բայց հիմնականում վերաբերում է ջրային քաոսին՝ առաջնային օվկիանոսի (Նու) տեսքով, կամ, Հերմոպոլիսյան տարբերակում՝ նախնադարյան աստվածությունների չորս աստվածային զույգերի տեսքով, որոնք ներկայացնում են դրա տարբեր կողմերը: Առաջնային բլուրն արևի աստված Ռայի և արևի աստվածուհի Ռաեթի՝ որպես ստեղծող աստվածների տեղն է Հելիոպոլիսում: Ջրային քաոսին հակադրվում է դրանից դուրս ցցված առաջին երկրային բլուրը, որի հետ Հելիոպոլիսում կապված է Ռան, իսկ Մեմֆիսում և Թեբեում՝ Պտահը՝ Սեխմետի և Ամոնը՝ համապատասխանաբար Ամունեթի հետ՝ որպես ստեղծող աստվածներ: Սկզբում գոյություն ունեցող օվկիանոսը պարունակում էր երկու նախնադարյան աստվածություններ, որոնք կոչվում են «աստվածների հայր և մայր»՝ Նու և Նունեթ: Պատմական դարաշրջանում օվկիանոսը, որը գետնի տակ էր, հիմք է հանդիսացել Նեղոս գետի համար: Առասպելի Հերակլեպոլիսյան տարբերակում նշվում է օվկիանոսի և քաոսի միջև ներքին կապը[3]:
Հունա-հռոմեական դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| Հունական աստվածություններ | |||
|---|---|---|---|
| Ջրային աստվածներ | |||
|
|
|||
Հին հունա-հռոմեական դիցաբանության օվկիանոսի մասին պատկերացումները ցույց են տալիս տիպաբանորեն ավելի զարգացած փուլ, երբ օվկիանոսի պատկերը դառնում է «նախագիտական» հետազոտությունների և բնական փիլիսոփայության առարկա։ Օվկիանոսը ներկայացվում է նախևառաջ որպես աշխարհի ամենամեծ գետ (Hom. Il. XIV 245)[3], որը շրջապատում է Երկիրն ու երկինքը ծովերով[13], որը սկիզբ է տալիս աշխարհի բոլոր գետերին, աղբյուրներին, ծովային հոսանքներին և ծովերին (XXI 196), Արևի, Լուսնի, աստղերի և մոլորակների ապաստանն է, որոնք բոլորը ծագում են օվկիանոսից և մայր մտնում դրա մեջ (VII 422; VIII 485)։ Օվկիանոս գետը ողողում է ծովին, բայց չի խառնվում դրա հետ[3]: Իր ծայրերում` արևմուտքում, արևելքում, հյուսիսում, հարավում գտնվող օվկիանոսը ողողում է կյանքի աշխարհի և մահվան աշխարհի միջև սահմանները[14]:
Հոմերոսի մոտ Օվկիանոսը աշխարհը շրջապատող գետն է։ «Թեոգոնիա» 282-ում Հեսիոդոսը ներկայացնում է Պեգաս անվան ժողովրդական ստուգաբանությունը, որը ծագում է πηγήբառից (pēgē «աղբյուր, ջրհոր»), որը վերաբերում է «Օվկիանոսի պեգասին (հուն.` «բուռն հոսանք»), որտեղ ծնվել է» հունա-հռոմեական դիցաբանության մեջ այդ անունով աստվածային թևավոր առասպելական ձին[15]: Հոմերոսի և Հեսիոդոսի մոտ Օվկիանոսը և Թեթիսը աստվածային կենդանի էակներ են, բազմաթիվ աստվածությունների նախնիներ (Hom. Il. XIV 201, 246), բայց Օվկիանոսը և Թեթիսը նույնպես ծնողներ են ունեցել։
Հեսիոդոսի համաձայն՝ Օվկիանոսը և Թեթիսը նախնադարյան աստվածություններ Ուրանոսի և Գեայի որդին և դուստրն են (Թեոգոնիա 133)[3]: Օվկիանոսը` Թեթիսի եղբայրն ու ամուսինը, որի հետ Ուրանոսն ու Գեան ծնել են բոլոր գետերն ու ջրերը[13]՝ երեք հազար դուստրեր՝ Օվկիանուհիներ (Թեոգոնիա 346–364) և երեք հազար որդի՝ Պոտամիդներ (հին հունարեն՝ Ποταμίδες, ըստ Թեոգոնիա 367–370)[14]:
Աստվածությունները մեծարում են Օվկիանոսին և Թեթիսին որպես տարեց ծնողների, հոգ են տանում նրանց մասին, չնայած նրանք ապրում են միայնության մեջ[3]: Օվկիանոսը և Թեթիսը չեն մասնակցել Տիտանների ճակատամարտին և այդպիսով պահպանել են իրենց իշխանությունն ու վստահությունը օլիմպացիների, Տիտանների և մյուս աստվածությունների մոտ:
Օվկիանոսը և Թեթիսը Մետիսի (Բրոնտեսի իմաստուն կնոջ և Աթենասի ու Պորոսի մոր) հայրն ու մայրն են (Ապոլլոդորոս I 2, 1): Նրանք հայտնի են իրենց խաղաղասիրությամբ և բարությամբ (ըստ Եվրիպիդեսի` նրանք անհաջող փորձել են հաշտեցնել Պրոմեթևսին օլիմպացիների հետ, նախքան Պրոմեթևսին ազատ կարձակեին օլիմպացիները, տիտանները և ուրիշներն ավելի ուշ. «Պրոմեթևսը շղթայված», 284–396)[14]: Հերոդոտոսը քննադատում է Օվկիանոսի դիցաբանական հայեցակարգը որպես բանաստեղծական հորինվածք (Հերոդոտ. II, 23, նաև IV 8, 36 և այլն): Եվրիպիդեսը օվկիանոսն անվանել է ծով («Օրեստես», 1376): Այդ ժամանակվանից ի վեր միտում է ձևավորվել տարբերակելու մեծ արտաքին ծովը՝ որը օվկիանոսն է, և ներքին ծովերը: Հետագայում Եվրիպիդեսը սկսում է օվկիանոսը բաժանել մասերի՝ Եթովպական օվկիանոս (Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային կեսը), Էրիթրեական օվկիանոս, Գալլական օվկիանոս, Գերմանական օվկիանոս (Հյուսիսային ծով), Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս և այլն[3]:
Հինդու դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հինդուիստական դիցաբանության մեջ կա խավարի և անդունդի, ինչպես նաև գիշերվա կամ քաոսի ծնունդ նախնական ջրերի գաղափարը[4]: Հին հնդկական առասպելները օվկիանոսների մասին պարունակում են ինչպես բնորոշ, այնպես էլ ինքնատիպ մոտիվներ: Ռիգվեդայի տասներորդ մանդալան տիեզերքի սկզբնական վիճակը ներկայացնում է որպես գոյություն ունեցողի (էքզիստենցիալ) և գոյություն չունեցողի, օդային տարածության և դրա վերևում գտնվող երկնքի, մահ և ծնունդի, օր ու գիշերվա բացակայություն, բայց միաժամանակ առկա են ջուրն ու անկարգ շարժումը: Հավերժական օվկիանոսի ջրերում կյանք տվող սկիզբ կար, որը ծնվում էր ջերմության ուժով և կյանք էր տալիս մնացած ամեն ինչին:
Ռիգվեդայի մեկ այլ մանդալան պարունակում է այլ տարբերակ. «Օրենքն ու ճշմարտությունները ծնվեցին բռնկված ջերմությունից», այստեղից էլ՝ ալեկոծվող օվկիանոսը: Փոթորկող օվկիանոսից ծնվեց տարին, որը բաժանում էր ցերեկներն ու գիշերները: «Ռիգվեդան» բազմիցս հիշատակում է օվկիանոսի ստեղծարար ուժի («բազմակի», այն մռնչում է իր առաջին տարածման ժամանակ` ծնունդ տալով արարչագործություններին, և հարստության կրողն է), նրա հազարավոր վտակների մասին, որոնք հոսում են խորքերից. ասվում է, որ օվկիանոսը գետերի ամուսինն է: Տիեզերական օվկիանոսը կազմում է տիեզերքի կարկասը՝ այն բաժանելով քաոսից։ Օվկիանոսը վերահսկվում է Վարունա աստվածի և Վարունի աստվածուհու կողմից։ Վարունան և Վարունին կապված են ինչպես օվկիանոսների ջրերի կործանարար և անվերահսկելի ուժի, այնպես էլ մարդկանց հարստություն բերող պտղաբեր ջրերի հետ[3]:
Տիեզերական օվկիանոսի ալեկոծությունը (Samudra Manthana) պարունակում է ջրի և կրակի տարրերի բախման մոտիվը: Արագ պտույտի արդյունքում լույս աշխարհ է գալիս մի պարույր՝ Մանդարա լեռը, բայց ծառերն ու խոտերը չորացող օվկիանոս են արտանետում իրենց հյութերը: Այս մոտիվը ընդհանրություն ունի տունգուսների (Սիբիր) աշխարաստեղծման առասպելների հետ. Երկիր մոլորակը ստեղծվել է մի երկնային էակի կողմից, որը կրակի օգնությամբ չորացնում է նախնադարյան օվկիանոսի մի մասը՝ այդպիսով տեղ տալով Երկրին: Ջրի և կրակի պայքարի մոտիվը, որը կապված է համաշխարհային օվկիանոսի թեմայի հետ, առկա է նաև այլ ավանդույթներում:
Հինդու դիցաբանությունը բնութագրվում է արարիչ աստված Վիշնուի և արարիչ աստվածուհի Լաքշմիի պատկերով, որոնք լողում են առաջնային ջրերի վրա լոտոսի ծաղկի մեջ, օձի վրա։ Շեշան Բրահմայի, Շիվայի, Սարասվատիի, Պարվատիի հետ միասին նույնպես արարիչ աստվածություններ են նախասկզբի ջրերում[4]:
Կուրման, որը կրիայի կերպարով է հայտնի, Դաշա-ավատարայում (սանսկրիտ՝ दशावतार, տասը մարմնավորում) Վիշնուի երկրորդ մարմնավորումն է, որը պատկերված է Սամուդրա Մանթհանայի (Տիեզերական օվկիանոսի ալեկոծության) ժամանակ տիեզերական օվկիանոսը խառնող կերպարանքով[16]: Վիշնուն կրիայի կերպարանք է ընդունում՝ հինդուիստական դիցաբանության այս իրադարձության ժամանակ տիեզերական օվկիանոսը խառնող փայտիկը պահելու համար[16]:
Հրեական տեսակետ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համաձայն «Ծննդոց» գրքում աշխարհի արարման մասին Աստվածաշնչյան պատմության՝ վերին օվկիանոսները (եբրայերեն՝ המים העליונים) վերաբերում է երկնքի վերևում գտնվող ջրերին։ Այս ջրերը Աստված բաժանել է ստորին օվկիանոսներից (եբրայերեն՝ המים התחתונים) արարչագործության երկրորդ օրը, ինչպես նկարագրված է «Ծննդոց» գրքի արարչագործության պատմության մեջ։ Երկինքը ծառայում է որպես սահման օվկիանոսների վերևում գտնվող և ներքևում գտնվող ջրերի միջև[17]:
Պարսկական դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ֆրաքսկարդ (միջին պարսկերեն՝ plʾhwklt, ավեստաներեն՝ Vourukaša ; միջին պարսկերենում կոչվում է նաև Warkaš ) իրանական դիցաբանության մեջ տիեզերական օվկիանոսն է[18]:
Քանանական տեսակետ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստվածաշնչի առաջին արարչագործության պատմության մեջ աշխարհը ստեղծվում է որպես ջրի կամ Թեհոմի ներսում գտնվող տարածություն, ուստի շրջապատված է դրանով. «Եվ Տերն ասաց. «Թող ջրերի մեջտեղում հաստատություն լինի, և այն ջրերը ջրերից բաժանի»» (Genesis 1:6 HE):
Ելք գրքում տիեզերական օվկիանոսը Յամ Սուֆն է և հիշատակվում է Ելք 15։4-ում. Փարավոնի բանակը նետվեց այս «Մահվան ծովը», և փարավոնի ամբողջ բանակը սպանվեց դրանում։ Յահվեն Եգիպտոսը բարձրացրեց այս ծովից[2]: Ասում են, որ Սարգոն II թագավորն իր զենքերը լվացել է այս տիեզերական օվկիանոսում։ Տիեզերական օվկիանոսը կրկին հիշատակվում է Հեսու 1։4-ում և նշանակվում է որպես տիեզերքի սահման[2]:
Նոյի տապանի իրական պատմության մեջ քառասուն օր ու գիշեր անձրևից հետո տիեզերական օվկիանոսը ողողում է Երկիրը, նախքան իր նախկին տեղը վերադառնալը[2]:
Շումերական դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շումերական դիցաբանության մեջ գոյություն ուներ ծովային անդունդ՝ Աբզուի պատկեր, որի տեղում իր տունն էր կառուցել աստվածներից ամենաակտիվը՝ Էնկին, որը խորհրդանշում էր երկիրը, քաղցրահամ ջուրը և ոռոգվող հողերի վրա գյուղատնտեսությունը[4]: Սկզբում աշխարհի ամբողջ տարածությունը լցված էր օվկիանոսով, որը ո՛չ սկիզբ ուներ, ո՛չ էլ վերջ: Հավանաբար հավատում էին, որ նա հավերժական է: Նրա ընդերքում թաքնվում էր նախամայր Նամմուն: Նրա արգանդում ծագեց կիսագնդի տեսքով տիեզերական լեռ, որը հետագայում դարձավ Երկիրը: Կիսագունդը ուղղահայաց շրջապատող փայլուն անագի աղեղը հետագայում դարձավ երկինք: Բաբելոնական տարբերակում անվերջ նախնադարյան օվկիանոսում կար միայն երկու հրեշ՝ նախահայր Աբզուն և նախամայր Տիամատը[3]:
Զրադաշտականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վուրուկաշան զրադաշտական դիցաբանության մեջ երկնային ծովի անունն է։ Այն ստեղծվել է Ահուրա Մազդայի կողմից, իսկ դրա կենտրոնում գտնվում էր Հարվիսպտոխմը կամ «բոլոր սերմերի ծառը»[19]:
Ըստ Ավեստայի Վենդիդադ («օրենք դևերի դեմ») մասի՝ Ահուրա Մազդան Վուրուկաշայի մաքուր ջրերը իջեցրել է երկիր՝ աշխարհը մաքրելու համար, և ջուրը հետ է ուղարկել երկնային ծով՝ Պուիտիկա (մաքրում): Այս երևույթը հետագայում մեկնաբանվել է որպես մակընթացության գալն ու գնալը: Վուրուկաշայի կենտրոնում գտնվում էր Հարվիսպտոխմը կամ «բոլոր սերմերի ծառը», որը պարունակում է աշխարհի բոլոր բույսերի սերմերը: Ծառի վրա ապրում է Սինամրու թռչունը, որը երբ նստում է ճյուղի վրա, ճյուղը կոտրվում է, և սերմերը ցրվում են շուրջբոլորը[19]:
Վուրուկաշայի կենտրոնում աճում է նաև Գաոկերենան կամ «Սպիտակ հաոման», որը համարվում է «բուժիչ բույսերի թագավորը»[19]: Այն շրջապատված է տասը հազար այլ բուժիչ բույսերով[19]:
Հետագայում Վուրուկաշան կապվել է Պարսից ծովի, իսկ Պուիտիկան՝ Օմանի ծոցի հետ[19]:
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Buxton, Smith
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Wyatt, 2001
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Toporov, 2008
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Meletinsky, 2006
- ↑ Beryozkin, Duvakin
- ↑ Greenwood, 2015
- ↑ 7,0 7,1 «Nature worship | Rituals, Animism, Religions, & History | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ The Complete Gods And Goddesses Of Ancient Egypt (English).
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Ancient Egyptian Creation Myths: From Watery Chaos to Cosmic Egg». Glencairn Museum (ամերիկյան անգլերեն). 2021 թ․ հուլիսի 13. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 21-ին.
- ↑ «Lotus - Sunnataram Forest Monastery». www.sunnataram.org. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 21-ին.
- ↑ Allen, Middle Egyptian, p. 144.
- ↑ Wilkinson, Richard H. (2003). The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. Thames & Hudson. էջեր 206–207. ISBN 0-500-05120-8.
- ↑ 13,0 13,1 Korsh, 1894
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Takho-Godi, 2008
- ↑ Karl Kerényi, The Heroes of the Greeks, 1959:80: "In the name Pegasos itself the connection with a spring, pege, is expressed."
- ↑ 16,0 16,1 Laser, 2014, էջ 45
- ↑ «תענית ט ב – ויקיטקסט». he.wikisource.org (եբրայերեն). Վերցված է 2024 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- ↑ «Fraxkard». Encyclopaedia Iranica.
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Darmesteter, 1880
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Beryozkin, Yury [in ռուսերեն]; Duvakin, Evgeny Nikolaevich (2021). «Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам» [Ֆոլկլորային և դիցաբանական մոտիվների թեմատիկ դասակարգումը և բաշխումը ըստ տարածքի]. B3A. Primary waters, A810 (ռուսերեն).
- Laser, Tammy (2014). Gods & Goddesses of Ancient India. Encyclopaedia Britannica. ISBN 978-1-62275-391-8.
- Darmesteter, James (1880). The Sacred Books of the East. Oxford University Press. «Vol 4: The Zend Avesta, Part I: The Vendidad»
- Greenwood, Kyle (2015). Scripture and Cosmology: Reading the Bible Between the Ancient World and Modern Science. InterVarsity Press. էջ 63. ISBN 978-0-8308-9870-1.
- Korsh, M. (1894). A. S. Suvorina (ed.). Краткий словарь мифологии и древностей [Concise Dictionary of Mythology and Antiquities].
- Meletinsky, Yeleazar (2006). «ХАОС И КОСМОС. КОСМОГЕНЕЗ» [CHAOS AND COSMOS| COSMOGENESIS]. Poetics of myth (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 6-ին.
- Buxton, Richard G.A.; Smith, Jonathan Z.; Bolle, Kees W. (2022 թ․ նոյեմբերի 11). «myth». Encyclopedia Britannica.
- «nature worship». Encyclopedia Britannica. 2023 թ․ ապրիլի 15.
- Stiessel, Lena (1995). Skapelsemyter från hela världen (շվեդերեն). Almquist & Wiksell. ISBN 91-21-14467-2.
- Stoyanov, Yuri (2001 թ․ փետրվար). «Islamic and Christian heterodox water cosmogonies from the Ottoman period—paralleles and contrasts». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 64 (1): 19–33. doi:10.1017/S0041977X01000027. JSTOR 3657539. S2CID 162583636. INIST:1157309 ProQuest 214039469.
- Takho-Godi, Aza (2008). Океан [Ocean]. In S. A. Tokarev (ed.). Мифы народов мира : Энциклопедия (ռուսերեն). Moscow: Soviet Encyclopedia. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 6.
{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link) - Toporov, Vladimir (2008). «Океан Мировой» [World Ocean]. Myths of the peoples of the world: Encyclopedia. (ռուսերեն). էջեր 751–752. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 13.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link) - Wyatt, Nicolas (2001). Space and Time in the Religious Life of the Near East. A&C Black. էջեր 55–133. ISBN 978-0-567-04942-1.