Վիքիպեդիա:Վիքին սիրում է Երևանը/Երևանի պատմության թանգարան/Երևանի Գայանյան օրիորդաց հոգևոր դպրոց
Երևանի Գայանյան օրիորդաց հոգևոր դպրոցի պատմությունից
2016 թվականին լրացավ 19-րդ դարի Երևանի դպրոցներից մեկի՝ սբ. Գայանեի անվան /Գայանյան/ օրիորդաց ծխական հոգևոր ուսումնարանի ստեղծման 150 ամյակը: Ազգային արխիվում կազմակերպված ցուցահանդեսում այցելուները դիտեցին դպրոցի մասին պատմող լուսանկարներ, փաստաթղթեր և այլ դիտակտիկ նյութեր: Նմանատիպ հարուստ նյութ է պահպանվում նաև Երևանի պատմության թանգարանում, որը աշխատակիցները պատրաստվում են հանրությանը ներկայացնել այս տարի՝ Երևանի առաջին պետական գավառական դպրոցի /հետագայում պրոգիմնազիա, ապա՝ գիմնազիա/, ստեղծման 185 ամյակի առիթով կազմակերպվելիք ցուցահանդեսի շրջանակներում: [1]
Վերադառնալով սբ. Գայանեի հոգևոր ուսումնարանի հոբելյանին, ուզում ենք, առիթն օգտագործելով, մեր ընթերցողին ներկայացնել դրվագներ այս կրթօջախի պատմությունից:
Ընդհանրապես, 19-րդ դարում հայ իրականության մեջ Գայանյան ուսումնարանները երկուսն էին, գործել են Թիֆլիսում և Երևանում՝ նպատակ ունենալով կրթություն տալ հայ աղջիկներին և պատրաստել մանկավարժներ հայկական դպրոցների համար: [1]
Երևանի Սբ. Գայանեի օրիորդաց ուսումնարանը բացվել է 1866 թվականի ապրիլի 10-ին Էջմիածնի Սինոդի հրամանագրով: Ուզում ենք նշել նաև մի հետաքրքիր հանգամանք. այս նախաձեռնության հեղինակները քաղաքի մի խումբ երիտասարդներ էին, որոնք ուզում էին հայ օրիորդներին հեռու պահել եվրոպական նորամուծություններից՝ պահպանելով նրանց ազգային, ավանդական նկարագիրը: Ինչպես երևում է ծխական դպրոցների կանոնադրությունից, ուսումնարանն ունեցել է դեռահաս օրիորդների շրջանում կրոնական բարոյականություն սերմանելու նպատակ: Ժամանակի թերթերը այս առիթով գրում էին. «Ուսումնարանի նպատակն է տալ Երևանայ քաղաքի և շրջակայ տեղեաց Հայոց օրիորդներին բարոյական կրթություն, ուսուցանելով նորանց մեր Լուսավորչական ուղղափառ եկեղեցվոյ դավանությունը՝ զարգացնելով նորանց սրտում առաքինության ազնիվ զգացմունքները…» /Մեղու Հայաստանի, 1866թ., հ19/: Գայանյան ուսումնարանի նախաձեռնողներից է եղել նաև Պերճ Պռոշյանը, ով մամուլում /վերևում նշել ենք աղբյուրը/, գրում էր, որ ուսումնարանի բացումը վեր է ածվել իսկական տոնակատարության: [2]
Սբ. Գայանեի ուսումնարանը սկզբում ունեցել է երկու դասարան, ենթարկվել է տեսուչին, որը նաև հոգևոր առաջնորդն էր: Այստեղ կարող էին ընդունվել 8-14 տարեկան աղջիկները: Դասավանդվող առարկաներից կարևոր տեղ են գրավել կրոնը, հայոց լեզուն, ռուսաց լեզուն, վայելչագրությունը, ձեռագործը, նկարչությունը: Երկարատև դեգերումներից հետո, ուսումնարանը հանգրվանում է Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու /ներկայիս «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում/ բակում, Ղևոնդ Ղազարյանի միջոցներով կառուցված, հարմարավետ մի շենքում, որին կից կառուցվում և 1878թ. սկսած սկսում է գործել երեք սենյակներից բաղկացած մի շենք և բեմ թատերական ներկայացումների համար: Նույն թվականի հոկտեմբերի 8-ին դպրոցը նշում է իր գոյության 12 ամյակը: Դպրոցի ղեկավարության, տեսուչ Հովսեփ քահանա Մելյանի, 80 սանուհիների և ուսուցիչների մասնակցությամբ Սբ. Պողոս- Պետրոս եկեղեցում պատարագ է մատուցվում: Այնուհետև հանդիսությունը շարունակվել է դպրոցի նորակառույց դահլիճում, որտեղ ողջյունի խոսք է ասել Էջմիածնի ճեմարանի տեսուչ Վահան վարդապետ Բաստամյանը: Դպրոցի տեսուչ Հ. Մելյանը հանդես է եկել կրթօջախի գործունեության հաշվետվությամբ: Ժամանակի մամուլում այս դեպքերը լայնորեն լուսաբանված են՝ որպես կարևոր իրադարձությոններ քաղաքի կյանքում: Դրանցից էլ տեղեկանում ենք, որ սանուհիները եղել են սպիտակ զգեստներով, գլխաբաց, պարանոցին կրել են ժամացույցի շղթայի պես կախված կանաչ ժապավեններ: 1879թ. օգոստոսի 31-ին, Սինոդի որոշմամբ, Գայանյան ուսումնարանը դարձել է միջնակարգ դպրոց՝ երեք դասարանով: 1883թ. դպրոցը միավորվել է մեկ այլ ծխական ուսումնարանի՝ Կոնդի Սահականուշյան դպրոցի հետ և դարձել միջնակարգ դպրոց՝ վեց դասարանով: Միացյալ դպրոցի տեսչուհին եղել է Գայանե Հովհաննիսյանը /Մատակյան/: [3]
Քանի որ վերևում հիշատակեցինք դպրոցին կից կառուցված բեմի մասին, ապա նպատակահարմար ենք գտնում խոսել նաև դպրոցի ծավալած թատերական գործունեության մասին: 19-րդ դարի 60-ական թթ. Երևանն արդեն ուներ իր ինքնագործ թատերական խումբը, որը ձևավորվել էր Թիֆլիսի հայկական թատրոնի հյուրախաղերից հետո: 1865թ., մեկ տարի շարունակ, Թիֆլիսի թատրոնը, Երևանի դպրոցների /հիմնականում՝ Թեմական դպրոցի/ ուսուցիչների հետ միասին, մի շարք ներկայացումներ է տալիս՝ արժանանալով հանդիսատեսի բուռն ընդունելությանը և երևանցիներին դարձնելով թատրոնի ջերմ երկրպագուներ: Նրանց վերադարձից հետո քաղաքում գնալով մեծանում է թատրոն ունենալու պահանջը: Հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակը, թեմական դպրոցի ուսուցիչները ստեղծում են իրենց թատերական խումբը: Նրանց ինքնագործ թատրոնի դահլիճը մշտապես լիքն էր հանդիսատեսով: Սակայն 1876թ. խումբը զրկվում է դահլիճից: Շուրջ մեկ ու կես տարի ընդմիջումից հետո նրան իր հարկի տակ է վերցնում Գայանյան գպրոցը, որի շենքին կից, ինչպես արդեն նշել ենք, կառուցվել էր բեմ՝ թատերական ներկայացումների համար: Վերջինիս հիմքերը գցել էին տեսուչ Տեր-Հովսեփ Մելյանը և Էմին Տեր-Գրիգորյանը: Այստեղ կազմակերպված ներկայացումները որոշակի նյութական միջոցներ էին բերում դպրոցին: Ժամանակի մամուլում կարդում ենք, որ 1878թ. հոկտեմբերի 26-ին Գայանյան դպրոցի թատերախումբն առաջին անգամ ներկայացնում է Գ. Սունդուկյանի «Պեպո»-ն: [1] [2]
Սբ. Գայանեի դպրոցի հեղինակությունը շատ բարձր էր, որի արդյունքում գնալով ավելանում էր սաների թիվը: 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի տվյալներով Երևանում գործել են շուրջ 31 դպրոցներ՝ 3724 աշակերտներով, որոնց համեմատաբար մեծ մասը՝ 568 աշակերտներ սովորել են արական դասական գիմնազիայում, իսկ 761-ը՝ հայկական, եկեղեցական 5 ծխական դպրոցներում, որոնցից մեկն էլ Գայանյան դպրոցն էր: Ընդհանրապես պետք է նշել, որ 19-րդ դարի պետական դպրոցների համեմատ, ծխական դպրոցների սաների թիվը մեծ էր, քանի որ դրանք հայկական դպրոցներ էին և ձգտում էին պահպանել մեր ժողովրդի ազգային նկարագիրը՝ ի տարբերություն ժամանակի պետական դպրոցների, որոնք ռուսական էին և իրենց գործունեությամբ պետք է նպաստեին իշխանությունների վերջնական նպատակի իրագործմանը՝ երկրամասի լիակատար ռուսացմանը: Երևույթն, իհարկե, շատ էր անհանգստացնում ցարական կառավարությանը: Գայանյան դպրոցը, ինչպես նաև մյուս հայկական դպրոցները, կրոնի ու գրագիտության հետ միասին աշակերտներին տալիս էին բազմակողմանի գիտելիքներ: Այս հանգամանքն էլ պատրվագ դարձնելով ցարական կառավարությունը ծխական դպրոցները հոգևոր չի համարում և 1884թ. փետրվարի 16-ի կանոնադրությամբ և Կովկասի իշխանությունների համաձայնությամբ կարգադրում է ծխական դպրոցները հանել եկեղեցու իրավասությունից և հանձնել պետական համապատասխան մարմինների տնօրինությանը: Այս կանոնադրության համաձայն ծխական դպրոցները վեր էին ածվելու սովորական ռուսական դպրոցների, այդ էր պատճառը, որ առաջացնում է ժողովրդի դժգոհությունը և նրա պաշտպանությամբ եկեղեցին հրաժարվում է ժողովրդական կրթության մինիստրությանը հանձնել իր դպրոցները: Արդյունքի չհասնելով ցարական կառավարությունն անցնում է բացահայտ հարձակման: 1885թ. նրա կարգադրությամբ ծխական դպրոցները փակվում են՝ առանց ուսման իրավունքի թողնելով հազարավոր հայ երեխաների, որոնցից մի քանի հարյուրը՝ Երևան քաղաքում: Որոշ ժամանակ անց՝ հասկանալով, որ իր ծրագիրը ձախողված է, ցարական կառավարությունը հրաժարվում է ծխական դպրոցները փակելու որոշումից: Ավելի մեծ փորձ է կատարվում 20-րդ դարի սկզբին. 1903թ. հունիսի 12-ի օրենքը հայ եկեղեցու գույքի ու կալվածքների պետականացման մասին, որը ըստ էության բռնագրավման փորձ էր և եկեղեցուն զրկում էր ժողովրդի առաջնորդի իրավունքից, ուղղակիորեն վերաբերում էր նաև ծխական դպրոցներին: Զրկվելով նյութական միջոցներից՝ նրանք կանգնում էին փակման վտանգի առաջ: Այս օրենքը ցարական կառավարության ռուսացման քաղաքականության արտահայտությունն էր, որից նա այդպես էլ չէր ուզում հրաժարվել: Սակայն համաժողովրդական հուզումները ստիպեցին իշխանություններին 1905թ. ամռանը չեղյալ հայտարարել 1903թ. հունիսի 12-ի օրենքը, որից հետո ծխական դպրոցները նորից սկսեցին բարգավաճել: 1905թ. Գայանյան դպրոցը հանձնվում է հայկական եկեղեցիների վարչությանը: 1911-1912թթ. տվյալներով միայն Երևանի թեմում գործում էին 154 դպրոց, որից հինգը՝ Երևան քաղաքում: Դրանք սբ. Գայանեի, սբ. Մարիամյան /Զորավոր եկեղեցուն կից/, Խրիմյան, սբ. Հովհաննեսի /Սահականուշյան/ և Նորքի /սբ. Սիմեոն եկեղեցուն կից/ դպրոցներն էին: Վերջին չորսը տարրական էին, իսկ Գայանյանը մանկավարժական ուղղվածությամբ բարձր տիպի դպրոց էր՝ նախապատրաստական խմբով և ութ դասարաններով: 1921թ.՝ միավորվելով Մեսրոպյան դպրոցին, Գայանյան դպրոցը դառնում է երկրորդ աստիճանի միջնակարգ դպրոց: [2] [4][5]