Վիքիպեդիա:Վիքին սիրում է Երևանը/Երևանի պատմության թանգարան/Բարեկենդան
Բարեկենդան
Հայկական Բարեկենդանը եվրոպական տոների համակարգում
Պատմական Հայաստանի բոլոր շրջաններում մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Բարեկենդանը որպես գարնանային շարքի առաջին տոն, անչափ սիրված և սպասված էր /«Ահա եկավ հայոց ազգի օրերը, հանեցեք հիները, հագեք նորերը...»/: Գյուղական վայրերում այն տևում էր երկու շաբաթ, քաղաքներում՝ մեկ, բայց բոլոր դեպքերում էլ գագաթնակետը վերջին կիրակին էր, որը կոչվում էր Բուն Բարեկենդան: Տոնին բնորոշ ծիսաշարքի ամենակարևոր հատվածները կատարվում էին այդ օրը /որոշ վայրերում Բուն Բարեկենդանը տևում էր մի քանի օր /: [1]
Շատ քրիստոնեական տոների նման Բարեկենդանը նույնպես արմատներով հեթանոսական է և կապվելով բնապաշտպան հավատալիքների հետ, խորհրդա-նշել է բնության զարթոնքը և նոր կյանքի սկիզբը: Տոնի անունը՝ Բարեկենդան, առաջացել է բարի և կենդանություն, ուրախություն բառերից, որոնք սերտորեն կապված են նրա ծիսական իմաստի, բերքը, շատացնելուն, կյանքը չար ուժերից ապահովելուն նվիրված հմայական պատկերացումների հետ: Բարեկենդանով ազդարարվել է նաև տնտեսական տարվա սկիզբը: [2]
Եկեղեցական տոնացույցում Բուն Բարեկենդանը շարժական է՝ ունի 35 օրվա շարժականություն /փետրվարի 1-ից մինչև մարտի 7-ը / և նշվում է Զատկի տոնից յոթ շաբաթ առաջ: Չնայած Հայոց Առաքելական եկեղեցին այդ տոնի առիթով հատուկ պատարագ չունի, բայց տոնի քրիստոնեական խորհրդին առնչվող որոշակի տարրեր են պարունակում Բուն Բարեկենդանի շարականները, որոնցում արտացոլվում են Աստծո կողմից մարդու արարման և դրախտում նրա բնակվելու իրադարձությունները: Քրիստոսը հիշատակվում է որպես երկրորդ Ադամ, որի զոհաբերությամբ մարդիկ արժանի դարձան դրախտի փրկությանը: Եկեղեցական կանոնակարգի համաձայն Բուն Բարեկենդանին նախորդող շաբաթ երեկոյան եկեղեցու խորանը վարագուրվում է և այսպես մնում մինչև 40-օրյա Պահքի ավարտը՝ բացվելով միայն բացառիկ դեպքերում /օրինակ՝ Տեառնընդառաջի առիթով /: Բուն Բարեկենդանի օրը պատարագը մատուցվում է փակ՝ վարագուրված խորանի հետևում: Պատարագի ժամանակ երգվում են Բարեկենդանի շարականները: Այդ օրը եկեղեցին քահանայական դասին և հավատացյալ ժողովրդին թույլ է տալիս ճոխ սեղան և զվարճություն՝ Մեծ Պահքը ուրախ սրտով ընդունելու և դիմակայելու համար:[1] [2]
Ճոխ սեղանները, զանգվածային թեժ խնջույքներն ու զվարճություններն ընդհանրապես Բարեկենդանի ամենաբնորոշ հատկանիշներն էին: Մարդիկ տոնին նախապատրաստվում էին իրենց կարողությունների չափով՝ շատ ունեցողներն՝ առատ սեղաններով, քիչ ունեցողները՝ պակաս: Բայց տոնական խրախճանքներին մասնակցում էին բոլորն՝ անկախ սոցիալական վիճակից, ավելին՝ աղքատներն ուշադրության կենտրոնում էին և բոլորի հետ միասին վայելում էին բազմատեսակ մսեղենով, թխվածքով և գինով ծանրաբեռնված տոնական առատ սեղանները: Խնջույքներն առանձնապես թեժանում էին Բուն Բարեկենդանի օրը: Հրավիրվում էին հայտնի աշուղներ, հեքիաթասացներ և երգն ու պարը, ուրախ տրամադրությունը միախառնվում էր կերուխումին:[2]
Բուն Բարեկենդանի ժամանակ հաճախակի էին նաև խնամախոսությունները, հարսանիքներն ու նշանադրությունները: Քանի որ ավանդույթի համաձայն Մեծ Պահքի շրջանում դրանք արգելվում էին, մարդիկ աշխատում էին ծրագրած հարսանիքները կատարել Բարեկենդանի օրերին:
Բարեկենդանին բնորոշ էին նաև փոխայցելությունները: Գյուղերում ընդունված էր այցելել նախ քահանային, ապա համաքաղաքացիներին, շնորհավորել և բարեմաղթանքներ հղել միմյանց. « Շնորհավոր Բարեկենդան, բարով հասնենք Սուրբ Հարություն »: Այդ փոխայցելությունները նաև հարմար միջոց էին երիտասարդների ծանոթության, շփման և նոր նշանադրությունների ձևավորման համար:[2]
Տոնին հայոց տիկինները պատրաստվում էին ամենայն լրջությամբ: Թխում էին մեծ քանակությամբ թխվածք՝ հատկապես գաթա և հալվա: Այս առիթով նույնիսկ ասացվածք է ձևավորվել վանեցիների մոտ. «Անոթցեր է՝ Բարեկենդանի գաթեն միտքն ընկի »: Կերակուրներից պարտադիրը խաշիլն էր, որը պատրաստվում էր բոլոր ընտանիքներում: Առավել ավանդապաշտ շրջաններում Բուն Բարեկենդանի օրը հավաքվել են գերդաստանի ավագի տանը՝ տանելով նաև իրենց պատրաստած ուտելիքները: Այդ օրը օջախ վառվում էր միայն այստեղ՝ ավագի տանը: Ուրախ կերուխումից հետո օջախի վրա ձվածեղ էր պատրաստվում, կամ ձու խաշվում, որն ուտելով՝ ասում էին. « Բերաններս փակում ենք սպիտակ ձվով, Աստված արժանացնի կարմիր ձվով բացելու համար », որից հետո առնելով գերդաստանի ավագի օրհնությունը՝ գնում էին իրենց տները: Բուն Բարեկենդանի գիշերը նաև կաթնապուր և մածուն էին ուտում: Բարեկենդանի ընդունված սովորույթներից էր նաև տոնի ընթացքում ուտելիքի տեսականու աճը՝ մի քանի տեսակից կիրակի օրը հասցնելով 12 տեսակի: Ուտելիքի առատության և բազմազանության պատճառով տոնն անվանում էին նաև «Փորեկենդան»: Իսկ երևանցիները, որոնք նույնպես Բարեկենդանը մեծ շուքով ու առատ սեղաններով էին դիմավորում՝ բացելով իրենց յուղի և ղաուրմայի կճուճները, Բուն Բարեկենդանը կոչում էին « տրաքելու օր »:[1] [3]
Այս հավաքույթների ժամանակ վերանում էին սեռատարիքային և դիրքային անհավասարությունները: Սկեսուրը, սկեսայրը և չխոսկան հարսը նստում էին նույն սեղանի շուրջ, ուտում, խմում կատակում էին՝ մոռանալով բոլոր տեսակի ավանդույթային արգելքները: Սա այն գլխավոր ազատություններից մեկն էր, որ հնարավոր էր դառնում Բուն Բարեկենդանի ժամանակ. «Բարեկենդան-Փորեկենդան, Բարեկենդան օրեր է, խելքս գլխես կորեր է... »:[1]
Բարեկենդանի անբաժան և ամենահետաքրքիր մասն են կազմել զանազան ժողովրդական խաղերը: Մանուկները սիրում էին վեգ կամ ճան խաղալ: Երիտասարդներն իրենց ուժն էին փորձում գոտեմարտում կամ ձիարշավում: Աղջիկներն ու հարսները ճոճանակ էին խաղում / ճլորթի /: Տոնի ամենամեծ յուրահատկությունը հումորի մթնոլորտի ապահովումն էր: Եվ առատ ուտելիքի յուրացման մեջ և խաղերի բնույթի մեջ ընդգծված էր առողջ հումորի առկայությունը, որով մարդիկ վերաբերվում էին իրար: Այս առումով առանձնանում էին հատկապես թատերականացված, ծիծաղաշարժ խաղերը, որոնք հայտնի էին «Խան- փաշա» կամ «Շահ- շահ» անուններով: Դրանց հիմքում ընկած էր դատի թեման: Թուրք փաշայի կամ պարսիկ խանի նմանությամբ հագնված և դիմակավորված գլխավոր «դերասանները»՝ կատարելով դատավորի դեր, քննադատում, ծաղրում, դատում և տուգանում էին տարվա ընթացքում վատ արարքներով, չարությամբ աչքի ընկածներին՝ ներառյալ նաև գյուղի, թեմի, համայնքի մեծերին, տանուտերերին:
Բարեկենդանի ամենասիրված խաղը Վարդանանց պատերազմն էր: Հեթանոսական ժամանակներում այդ օրը կայծակի, փոթորիկի աստծո օրն էր և խաղի մեջ նկատվում էին հետքեր՝ կապված ջրի, ցանքի աստված Վարդի հետ, որից էլ առաջացել է Վարդան անունը: Սովորույթի ուժն այնքան մեծ էր, որ եկեղեցին այդ օրերին սկսեց նշել Վարդան Մամիկոնյանի և 1036 նահատակների հիշատակի տոնը / եկեղեցական օրացույցում այդ տոնը նշվում է Մեծ Պահքին նախորդող հինգշաբթի օրը, չնայած որ ճակատամարտը տեղի էր ունեցել 451թ. մայիսի 26-ին: Շատ վայրերում ներկայացումները տեղի էին ունենում հենց հինգշաբթի օրը: Մեծ Պահքից առաջ երեքշաբթի օրը Հայ Առաքելական եկեղեցին նշում է Ղևոնդյանց հիշատակի օրը /: Խաղի մասնակիցները բաժանվում էին երկու խմբի՝ հայերի և պարսիկների: Բեմադրվել է կազմակերպված ձևով՝ նախօրոք հրավիրելով շրջակա գյուղերի տղամարդկանց և նրանց մեջ բաժանելով դերերը: Պատրաստվել են նաև հագուստ, դրոշներ: Ավարայրի ցուցքն՝ ինչպես շատ տեղերում կոչվում էր խաղը, սկսվում էր երթով դեպի եկեղեցի, որի գլուխ կանգնում էր հոգևորական հերոսներին մարմնավորող մասնակիցը՝ քահանայի հագուստով: Նրա աջ և ձախ կողմերում կանգնում էին Վարդանը և Վասակը: Խաղն այնքան բնական ընթացք էր ստանում, որ հանդիսատեսը մոռանալով մասնակիցների իր համագյուղացիներ լինելու հանգամանքը, քարեր էր շպրտում, հայհոյում և քաշքշում խաղի «պարսիկ» մասնակիցներին: Այս խաղը մեծ ոգևորությամբ խաղում էին ոչ միայն բուն Հայաստանում /Վասպուրականում, Կարինում, Շիրակում և այլն/, այլև հայկական գաղթօջախներում՝ Լվովում, Վենետիկում, Կ.Պոլսում: Խաղին առավել լրջորեն էին նախապատրաստվում Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունում: Այստեղ նույնիսկ հրավիրատոմս էին պատրաստում՝ նշելով օրը, ժամը, ներկայացման բովանդակությունը, տևողությունը և բաժանում միաբանության անդամներին: Հրավիրում էին նաև նշանավոր հայրենակիցների:[1]
Մեր նկարագրած բարեկենդանյան սովորույթներից գրեթե ոչինչ չի հասել մինչև մեր ժամանակները: Ճոխ սեղաններն ու զանազան խաղերը պահպանվել և փոխանցվել են այլ տոների՝ հիմնականում Ամանորին և Վարդավառին: Լեգենդի համաձայն Վարդան Մամիկոնյանի դին Վասակ Սյունին տանում է Սյունիքի Անգեղակոթ գյուղը և թաղում մի ժայռի մոտ, որտեղ հետագայում կառուցվում է ժամատուն: Այստեղ Վարդավառի ժամանակ կատարվում էր ուխտագնացություն:
Բայց Վարդանանց ցուցքն ավելի կենսունակ և ժողովրդին հոգեհարազատ գտնվելով, վերջին ժամանակներս նոր վերելք է ապրում: 2008 թվականից սկսած մայրաքաղաքում և այլ վայրերում կազմակերպվում են ներկայացումներ, երթեր: 2011թ. այս տոնակատարություններին միացավ նաև Հայ Առաքելական սուրբ եկեղեցին: Բարեկենդանի հինգշաբթին հռչակվեց հայ զինվորի օր:
Բարեկենդանի ժամանակ անձեռնմխելի անձեր և թեմաներ չեն եղել: Այդ վերաբերում է նաև հոգևորականությանը: Տոնի վերջին շաբաթ և կիրակի օրերին թատերախաղեր կազմակերպվել են նաև վանքերում՝ վանականների մասնակցությամբ և կոչվել են «Աբեղաթող»: Ի տարբերություն ժողովրդական խաղերի, այստեղ հանդիսատես չկար: Հավաքվում էին միայն վանականները և իրենց միջից ընտրում թափորապետ: Թղթից պատրաստված շուրջառով և նույնպիսի թղթե խույրով, որի վրա գրված էին վանականների անունները, խոտից հյուսված գավազանով, նա բազմում էր եպիսկոպոսական գահավորակին և դատում « մեղավորներին »: [3]
Խաղերն ու զվարճություններն ավարտվում էին Բարեկենդանի խորհրդանիշ «Ուտիս տատին» արտաքսելու և Մեծ Պահքի խորհրդանիշ «Պաս պապին» հրավիրելու ծեսով: «Ուտիս տատը» շերեփը ձեռքին, կերած, խմած, կարմրաթուշ, գզգզված մազերով տիկնիկ էր: Նա տոնի տիրուհին էր, բայց երիտասարդներն իրենց վերջին խնջույքն անելուց հետո նրան բարձր սարից գլորում էին ցած: Բոլոր տներում և սրտերում սկսվում էր «Պաս պապի» իշխանության շրջանը, որն ի տարբերություն Բարեկենդանի՝ խստությունների շրջան էր և ընդգրկում էր համեստ, չափավոր կյանքի, բուսական ուտելիքի և հոգևոր արգելքների յոթ շաբաթներ:[2]
Եթե համեմատելու լինենք հայոց Բարեկենդանը մյուս երկրների հետ, ապա կտեսնենք, որ նա իր քույր տոներն ունի քրիստոնյա շատ երկրներում, որոնք հայտնի են հիմնականում Կառնավալներ անունով: Ռուսաստանում այդ տոնը կոչվում է Մասլենիցա: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ դրանք բոլորն էլ խորհրդանշում են գարնան գալուստն ու բնության զարթոնքը և բավական նման են իրար:
Եվրոպական կառնավալներից ամենահայտնին Վենետիկյանն է, որը 11-13-րդ դարերից սկսած տեղի է ունենում Մեծ Պահքից մի քանի օր առաջ: Սկզբում կոչվել է կառնեսիալ՝ այսինքն մսակեր: Հաճախ կառնավալ են անվանում ողջ Բարեկենդանի ընթացքը, իսկ հինգշաբթին այսօր էլ կոչվում է մսակեր, կամ յուղոտ հինգշաբթի: Կառնավալի ընթացքում քաղաքային հրապարակում տեղի էին ունենում ժանգլյորների, ծաղրածուների, կերպարանափոխված, ծպտված կուզիկների ներկայացումներ, որոնք երգում, պարում էին, պատմում տարբեր առասպելական պատմություններ: Այս կերպարները մեր Բարեկենդանի ժամանակ փոխարինվում են ճաղատներով, այծի, արջի, կապիկի, կամ ուխտի կերպարանափոխություններով, որը Բարեկենդանին տալիս էր ինչ որ չափով կառնավալի բնույթ: Այսօր Վենետիկի կառնավալները կրում են հիմնականում տուրիստական բնույթ՝ շարունակվելով փետրվարի 6-ից մինչև 16-ը և պահպանելով իրենց ավանդական ոգին: [3]
Բարեկենդանի եվրոպական հանդիսությունների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նրանց հիմնական սկզբունքն էլ հայկականի նման լիակատար ազատությունն է՝ բոլոր կանոններից, որոնց պետք է խստորեն հետամուտ լինեին տարվա մյուս օրերին: Հարգանքը մեծերի նկատմամբ փոխարինվում է ծաղրով, հարևանների նկատմամբ՝ մտնելով նրանց տները, կանանց նկատմամբ՝ անհարգալից վերաբերմունքով և այլն: Մյուս համարժեք գիծը՝ յուղոտ ուտելիքի և մսի օգտագործումն է /եվրոպացիների մոտ հատկապես խոզի մսի /: Կառնավալն ավարտվում էր պարտությամբ: Նրան՝ կառնավալի խորհրդանիշ խրտվիլակին, դատապարտում էին մահվան և գցում խարույկի մեջ: [3]
Հետաքրքիր կառնավալներ են կազմակերպվում նաև Գերմանիայում: Տոնն այստեղ կոչվում էր Ֆաշինգ: Մեծ Պահքից առաջ, չորեքշաբթի օրը, որը կոչվում էր յուղոտ, ուտում էին 7-10 տեսակի յուղոտ և մսով կերակուրներ: Իրենց ճոխ կառնավալներով աչքի են ընկնում հատկապես Քյոլնը և Մյունխենը: Ամենուր հանդիսություններն ավարտվում են հրավառությամբ և ձմռան խորհրդանիշ տիկնիկի այրումով, կամ գետը գցելով:
Համաժողովրդական ուրախ տոնախմբության է վերածվում նաև ռուսական Բարեկենդանը՝ Մասլենիցան, որն այսպես է կոչվում շատ յուղոտ կերակուրներ օգտագործելու պատճառով: Այսպես է կոչվում նաև նրա խորհրդանիշը՝ հեթանոսական աստվածության, կամ կուռքի մարդակերպ պատկերումը, որին տոնի ընթացքում սահնակով պտտեցնում էին, ամենուր դիմավորում երգ ու պարով, ուրախ խաղերով, սահնակներով սահելով, բացականչելով՝ «Եկել է Մասլենիցան ...», իսկ վերջում քշում էին, այրում, կամ պատառոտում՝ ասելով. «Հեռացիր քանի դեռ ողջ ես»: Բարեկենդանի ժամանակ սահնակներով սահելը ոչ միայն հաճույք էր, այլև ուներ ծիսական նշանակություն. հաշվում էին, որ ով ավելի շատ կսահի, նրա վուշը ավելի բարձր կաճի: Ռուսաստանում Պետրոս 1-ի ժամանակներից սկսած կատարվում էին նաև եվրոպականից փոխառնված կառնավալներ:[1]
Բարեկենդանի սովորույթների նմանությունների շարքում ուզում ենք առանձնահատուկ նշել տիկնիկների դերը: Ամենանշանավոր «հայ» տիկնիկը Կարագյոզն էր, որին ուսումնասիրողները նույնացնում են եվրոպական Պանչի և ռուսական Պետրուշկայի հետ: Կարագյոզ անունն էլ նրանց կարծիքով առաջացել է քյարաուզ՝ պետրուշկա բառից: Հայոց Կարագյոզը «Ստվերների թատրոնի» գլխավոր հերոսն էր /թատրոնն այսպես է կոչվում մութ սենյակում, ճրագներով լուսավորվող սպիտակ սավանի հետևում տիկնիկների ստվերներով խաղ ներկայացնելու պատճառով/:[2]
Բարեկենդանի ավարտին հայոց մեջ պատրաստվում էր վերջին խորհրդանիշը՝ Ակլատիզը: Մեծ Պահքին նախորդող գիշերը, երբ բոլորը քնած են, մեծ տատը բոլորից թաքուն Ակլատիզ է պատրաստում և կախում թոնրի վերևում, կամ մեկ այլ երևացող տեղում: Ակլատիզը պետք է վախեցներ նրանց, ովքեր Պահքի շրջանում կփորձեին խախտել կանոնները: Սովորաբար այն պատրաստվում էր սոխից և 7 փետուրներից /4 սպիտակ, 3 սև /, բայց ամեն տանտիրուհի փորձում էր իր Ակլատիզն ավելի գեղեցիկ պատրաստել՝ հասցնելով դեկորատիվ արվեստի մակարդակի: Մրցակցության արդյունքում Ակլատիզը դարձավ մարդակերպ, որի թևերից ահաբեկելու նպատակով քարեր և կծու պղպեղներ էին կախում:[1]
Եթե Ակլատիզը կախված է, ուրեմն Բարեկենդանն ավարտված է...
Ծանոթագրություններ[խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Խառատյան-Առաքելյան Հ., Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005թ.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Մկրտչյան Ս., Տոներ, հայկական ժողովրդական ծեսեր, սովորույթներ, հավատալիքներ, Երևան, 2010թ.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Петросян Э., Праздники армян в контексте европейской куйьтуры, Ережан, 2011г.