Վերին Ոսկեպար

Գյուղ
	ադրբ.՝ Yuxarı Əskipara
	Պաշտպանական դիտակետ-աշտարակ, 13-րդ դար
Երկիր	Հայաստան
Մակերես	8,6 կմ²
ԲԾՄ	864 մետր
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Խոսվող լեզուներ	Հայերեն
Բնակչություն	0 մարդ
Կրոնական կազմ	Քրիստոնեութիւն
Ժամային գոտի	UTC+4
Հեռախոսային կոդ	+374
	Վերին Ոսկեպար Վիքիպահեստում

Վերին Ոսկեպար՝ նախկին բնակավայր Հայաստանի Տավուշի մարզի արևելքում^[1]^[2]։ Մինչև 19-րդ դարը բնակեցված է եղել հայերով, իսկ դրանից հետո՝ մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը՝ թուրքերով։ Հարուստ է վաղ միջնադարյան և միջնադարյան հայկական պատմամշակութային հուշարձաններով^[1]^[3]։

Վերին Ոսկեպարի տարածքը պատմամշակութային առումով անմիջականորեն կապված է Ոսկեպար գյուղի հետ^[4]։

Տեղադրություն և կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխարհագրորեն նախկին բնակավայրը գտնվում է Ոսկեպար գետի ձախ ափին և ծովի մակերևույթից բարձր է 780-850 մ^[1]։

Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում բնակավայրը ներառվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ Այն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի անկլավ էր Խորհրդային Հայաստանի տարածքում։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991-1994 թվականների Արցախյան պատերազմի ընթացքում, այն ընդգրկվեց Հայաստանի տարածքում։ Համաձայն Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն գտնվում է Հայաստանի Տավուշի մարզում^[5], իսկ ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն տեղակայված է Ադրբեջանի Հանրապետության Ղազախի շրջանում^[6]։

Քաղաքական դիրքորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի համատեղ ստորագրված համաձայնագրի նախնական տարբերակում նշված էր, որ բացի Արցախի Հանրապետության մի շարք շրջաններից, նաև պետք է Տավուշի և Արարատի մարզերի մաս կազմող Խորհրդային Ադրբեջանի անկլավները հանձնվեն Ադրբեջանի Հանրապետությանը։ Հետագայում անկլավների վերաբերյալ կետը հանվեց համաձայնագրից, սակայն այդ մասին տարբեր հարթակներում խոսակցությունները շարունակվեցին^[7]։

2020 թվականի նոյեմբերի վերջերին Տավուշի մարզպետ Հայկ Չոբանյանը հերքեց այդ լուրերը՝ ասելով որ Տավուշի մարզից որևէ տարածք չի հանձնվելու Ադրբեջանին^[7]։ Հետագայում Հայկ Չոբանյանը կրկին հերքեց այդ տարածքների հանձնման լուրերը՝ ասելով որ «Ընդդիմություն լինեն, արկածախնդիր լինեն, իշխանություն լինեն, ադրբեջանցի թե թուրք՝ հիմա թե երբևէ կսատկացնենք, բայց թույլ չենք տա Տավուշի սահմանները սակարկեն»^[8]։

Իշխանական «Իմ քայլ» խմբակցությունից Հայաստանի ազգային ժողովի պատգամավոր Վահե Ղալումյանը 2021 թվականի հունիսին հաստատել էր, որ պետք է ստեղծվի սահմանային հարցերը կարգավորող հանձնաժողով։ Անդրադառնալով լրագրողի հարցին՝ նա ասել էր, որ «Տավուշում Տավուշի մարզում և՛ ադրբեջանական հողեր կան, որ գտնվում են մեր վերահսկողության տակ, եև՛ կան հայկական տարածքներ»^[9]։ Մասնավորեցնելով թե որոնք են ադրբեջանական հողեր, նա նշել է՝ «Անկլավները։ Գյուղերի անուններն են՝ Բարխուդարլու, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Ոսկեպար»^[9]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային Միության Անդրկովկասյան Դաշնության Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի հողային և անտառային վեճերը լուծող տեղական հանձնաժողովը 1929 թվականի հուլիսի 19-0-ի իր որոշմամբ Վերին Ոսկեպարը ընդգրկել է Դիլիջանի գավառի մեջ^[10]։

Անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրը հայտնի է տարբեր անուններով։ Գյուղի հայկական անունը Վերին Ոսկեպար է, իսկ ադրբեջանականը՝ Յուխարի Ասկիփարա (ադրբ.՝ Yuxarı Əskipara), ինչը հայերեն անվան մասսամբ թարգմանված և աղավաղված ձևն է։ Հնում այն հայտնի է եղել նաև Հին Ոսկեպար անունով։ Ադրբեջանցի հեղինակ Իզմայլովան իր հեղինակած գրքում Հին Ոսկեպար անվան ծագումը բացատրում է հետևյալ կերպ՝ «Գյուղը կոչվել է Հին Ոսկեպար, քանի որ այդ տարածքում կային ավերակներ»^[11]։ Հավանաբար ավերակներ ասելով Իզմայլովան նկատի ունի բնակավայրի տարածքում առկա պատմամշակութային հուշարձանները։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 19-րդ դարի կեսերը Հին Ոսկեպարի բնակիչները եղել են հայեր։ Հետագայում գյուղը հայաթափվել է և բնակեցվել թուրքական ցեղերով^[1], որոնց մի մասը հետագայում եկել էին Սալախլի գյուղից^[11]։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերին Ոսկեպարի տարածքում պահպանվել են վանական համալիրի, բերդի, դիտակետ-աշտարակի, ստորգետնյա գաղտնուղու ավերակներ, ինչպես նաև միջնադարյան 3 կամուրջ^[1]^[3]։ Վերին Ոսկեպարում է գտնվում նաև Արցախյան ազատամարտին և Տավուշի մարզի բնակավայրերի ինքնապաշտպանական մարտերի ժամանակ զոհված ազատամարտիկներին ու զինծառայողներին նվիրված հուշահամալիր։

Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 19-րդ դարը Վերին Ոսկեպարի տարածքը եղել է քրիստոնեա հայերով բնակեցված։ Այդտեղ առկա են հայկական առաքելական եկեղեցու կրոնական կառույցներ, ինչպես նաև հայ քաղկեդոնականների քրիստոնեական եկեղեցու ավերակներ։ 19-րդ դարից բնակավայրի տարածքում հաստատված թուրքական բնակչությունը եղել է իսլամի հետևորդ։ Նրանց մի մասը եղել է շիա մուսուլման, մյուս մասը՝ սուննի մուսուլման^[11]։ Սալախլիից տեղափոխված թուրքերը սուննի մուսուլմաններ էին^[12]։

Ոսկեպարի կոտորած[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1991 թվականին հայ-ադրբեջանական հակամարտության ընթացքում Ոսկեպարում զոհված ոստիկաններին նվիրված հուշարձան կառուցված Նոյեմբերյան քաղաքում

1990 թվականի մարտից Խորհրդային Ադրբեջանի Ղազախի շրջանի կազմում ներառված Ներքին Ոսկեպար (ադրբեջանական անունը՝ Յուխարի Ասկիփարա) զյուղի դպրոցը ադրբեջանցիները վերածել էին ռազմական հենակետի։

1991 թվականի մայիսի 5-ի լույս 6-ի գիշերը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում տեղակայված խորհրդային զորքերի 4-րդ բանակի ստորաբաժանումները և ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ը ուղղաթիռների, տանկերի և ծանր հրետանու օգտագործմամբ և փակում են Հայկական ԽՍՀ-ի Նոյեմբերյանի շրջանի Ոսկեպար գյուղի մուտքերն ու մտնում գյուղ։ Գյուղ մտած խորհրդային բանակի ու ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ի ստորաբաժանումները պայթեցնում են 1 ավտոմեքենա՝ սպանելով 2 և ծանր վիրավորելով 7 խաղաղ բնակիչ^[13]«Ոսկեպար. Սխրագործության հիշողությունը», (արխիվացված 19․04․2021թ․)։</ref>^[14]։

Իմանալով Ոսկեպարում տեղի ունեցածի մասին՝ Նոյեմբերյանի շրջանի ներքին գործերի բաժնի 20 միլիցիոներ և 3 քաղաքացիական ուղեկիցներ բնակիչների պաշտպանության համար փորձել են անտառի միջով գյուղ մտնել։ Նրանցից 11-ը դաժանաբար սպանվել են, իսկ մյուսները գերևարվել ու տեղափոխվել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում գտնվող Կիրովաբադ քաղաքի բանտ, որտեղ մահացել են ևս 3 հոգի։ Խորհրդային զորքերի ստորաբաժանումները գերևարեցին և ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ին հանձնեցին նաև գյուղում գտնվող և բնակավայրը պաշտպանող 45 ոստիկանի, ովքեր նույնպես ադրբեջանական բանտում խոշտանգումների ենթարկվեցին^[13]^[14]։

Հետագայում անմարդկային հանցագործության պատասխանատվությունից խուսափելու և միջազգային հասարակական կարծիքը մեղմելու համար կազմակերպվել է հետաքննություն, Ռուսաստանի Գլխավոր խորհրդում լսումներ են անցկացրել, սակայն այդպես էլ կազմակերպիչներն ու պատասխանատուները չեն պատժվել^[13]։

Արցախյան ազատամարտի հուշահամալիր Վերին Ոսկեպարում
Վերին Ոսկեպարում գտնվող Արցախյան ազատամարտի հուշահամալիրի կենտրոնական հատվածը
Վերին Ոսկեպարում գտնվող միջնադարյան դիտակետ-աշտարակ

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 «Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004 թվական։»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-03-ին։ Վերցված է 2021-01-08
↑ «Վերին Ոսկեպար անունով գյուղ կա՞», (արխիվացված)։
↑ ^3,0 ^3,1 Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց, Արցախ, Երկասիրեց, Բագու, տպարան «ԱՐՕՐ», 1895 թվական։
↑ Սամվել Կարապետյան, Ոսկեպարի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2013, (էլեկտրոնային տարբերակ)։
↑ Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման։
↑ Համաձայն Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման։
↑ ^7,0 ^7,1 «Տավուշի մարզպետը հերքել է որոշ գյուղեր Ադրբեջանին անցնելու լուրերը», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
↑ «Ստահոդ լուրեր են տարածվում, թե իբր չափագրումներ են արվում․ Ազատամուտ համայնքի ղեկավար», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
↑ ^9,0 ^9,1 «Տավուշի մարզում ադրբեջանական հողեր կան… Բարխուդարլու, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Ոսկեպար…». Իմքայլական Վահե Ղալումյանը՝ Ադրբեջանի հետ խաղաղության մասին, (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
↑ «Սոֆլու, Բարխուդարլու եւ Ոսկեպար գյուղերը 1929 թ. -ին հանձնվել են Դիլիջանի գավառին․ Արման Թաթոյան»:
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 А.А. Измайлова, Жилищно-бытовые условия в долгожительских селениях западных районов Азербайджана, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г., стр. 89.(ռուս.)
↑ С.М. Агамалиева, А.А. Измайлова, О семейных отношениях и характере брачных кругов у азербайджанцев, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г․, стр․ 84․(ռուս.)
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 «Ոսկեպար. Սխրագործության հիշողությունը», (արխիվացված 19․04․2021թ․)։
↑ ^14,0 ^14,1 Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երեւան, 1998։

[ՍԿ_Հյուսիսային_Արցախ-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 «Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004 թվական։»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-03-ին։ Վերցված է 2021-01-08

[aravot-2] «Վերին Ոսկեպար անունով գյուղ կա՞», (արխիվացված)։

[Բարխուդարյան-3] 3,0 ^3,1 Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց, Արցախ, Երկասիրեց, Բագու, տպարան «ԱՐՕՐ», 1895 թվական։

[ՍԿ_Ոսկեպարի_պատմական_հուշարձանները-4] Սամվել Կարապետյան, Ոսկեպարի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2013, (էլեկտրոնային տարբերակ)։

[ar-5] Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման։

[az-6] Համաձայն Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման։

[Հայկ_Չոբանյանը_հերքեց_1-7] 7,0 ^7,1 «Տավուշի մարզպետը հերքել է որոշ գյուղեր Ադրբեջանին անցնելու լուրերը», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։

[Հայկ_Չոբանյանը_հերքեց_2-8] «Ստահոդ լուրեր են տարածվում, թե իբր չափագրումներ են արվում․ Ազատամուտ համայնքի ղեկավար», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։

[Հայկ_Ղալումյան_ադրբեջանական_հողեր_1-9] 9,0 ^9,1 «Տավուշի մարզում ադրբեջանական հողեր կան… Բարխուդարլու, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Ոսկեպար…». Իմքայլական Վահե Ղալումյանը՝ Ադրբեջանի հետ խաղաղության մասին, (արխիվացված 23․06․2021թ․)։

[aravot.am_Ա․Թաթոյան-10] «Սոֆլու, Բարխուդարլու եւ Ոսկեպար գյուղերը 1929 թ. -ին հանձնվել են Դիլիջանի գավառին․ Արման Թաթոյան»:

[Измайлова-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 А.А. Измайлова, Жилищно-бытовые условия в долгожительских селениях западных районов Азербайджана, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г., стр. 89.(ռուս.)

[Агамалиева-12] С.М. Агамалиева, А.А. Измайлова, О семейных отношениях и характере брачных кругов у азербайджанцев, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г․, стр․ 84․(ռուս.)

[police.am_Ոսկեպար_1991-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 «Ոսկեպար. Սխրագործության հիշողությունը», (արխիվացված 19․04․2021թ․)։

[Հայաստանի_եւ_հարակից_շրջանների_տեղանունների_բառարան-14] 14,0 ^14,1 Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երեւան, 1998։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Վերին Ոսկեպար

Բովանդակություն

Տեղադրություն և կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքական դիրքորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]