Վերանորոգման իրավունք
Վերանորոգման իրավունք, սարքերի և սարքավորումների սեփականատերերի օրինական իրավունքն է՝ ազատորեն փոփոխելու և վերանորոգելու այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են ավտոմեքենաները, էլեկտրոնիկան և գյուղատնտեսական սարքավորումները: Վերանորոգման իրավունքը կարող է նաև վերաբերել քաղաքացիների սոցիալական շարժմանը, որը ճնշում է գործադրում իրենց կառավարությունների վրա՝ վերանորոգման իրավունքը պաշտպանող օրենքներ ընդունելու համար[1]:
Վերանորոգման տարածված խոչընդոտներից են միայն արտադրողի սպասարկման ծառայություններից օգտվելու պահանջները, գործիքներին և բաղադրիչներին մուտք գործելու սահմանափակումները, ինչպես նաև ծրագրային ապահովման հետ կապված խոչընդոտները։
Այս իրավունքի կողմնակիցները մատնանշում են մատչելիության, կայունության և ճգնաժամի ժամանակ կարևորագույն պաշարների հասանելիության առավելությունները։
Ազդեցություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թեև սկզբում այն հիմնականում շարժվում էր ավտոմոբիլային սպառողների պաշտպանության գործակալությունների և ավտոմոբիլային վաճառքից հետո սպասարկման արդյունաբերության կողմից, ոչ միայն տրանսպորտային միջոցների, այլև ցանկացած տեսակի էլեկտրոնային արտադրանքի վերանորոգման իրավունքի հաստատման քննարկումը մեծ թափ ստացավ, քանի որ սպառողական էլեկտրոնիկան, ինչպիսիք են սմարթֆոններն ու համակարգիչները, դարձավ համընդհանուր հասանելի, ինչի հետևանքով կոտրված և օգտագործված էլեկտրոնիկան դարձավ ամենաարագ աճող թափոններից[2][3]։ Այսօր գնահատվում է, որ արևմտյան աշխարհի բնակչության կեսից ավելին տանը ունի մեկ կամ մի քանի օգտագործված կամ կոտրված էլեկտրոնային սարք, որոնք չեն վերադարձվում շուկա՝ մատչելի վերանորոգման բացակայության պատճառով[4]։
Սպառողական ապրանքներից բացի, առողջապահական սարքավորումների վերանորոգման հասանելիությունը լուրերի թեմա է դարձել COVID-19 համավարակի սկզբում՝ 2020 թվականին, երբ հիվանդանոցները դժվարություններ են ունեցել որոշ կարևորագույն բարձր պահանջարկ ունեցող բժշկական սարքավորումների, մասնավորապես՝ արհեստական շնչառության սարքերի, սպասարկման հարցում[5][6][7]։
Համավարակը նաև նպաստել է վերանորոգման իրավունքի շարժման աճին, քանի որ շատ վերանորոգման արհեստանոցներ փակվել են[8]։ The Economist-ը նաև բարոյական արդարության կամ սեփականության իրավունքի զգացումով նշել է այն սպասումը, որ ապրանքների սեփականատերերը պետք է կարողանան դրանք վերանորոգել[9]: Պլանավորված հնացման դեմ պայքարողները նաև ուշադրություն են դարձրել այն դեպքերին, երբ վերանորոգման ծախսերը գերազանցում են փոխարինման ծախսերը, քանի որ ապրանքը ստեղծող ընկերությունները պահպանել են դրա վերանորոգման մենաշնորհը, ինչը բարձրացրել է գները[8]։
Սահմանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերանորոգման իրավունքը վերաբերում է այն գաղափարին, որ տեխնիկական, էլեկտրոնային կամ ավտոմոբիլային սարքերի վերջնական օգտագործողներին պետք է թույլատրվի ազատորեն վերանորոգել այդ ապրանքները: Ապրանքի որոշ նշանակալի ասպեկտներ ներառում են[10]՝
- սարքը պետք է կառուցված և նախագծված լինի այնպես, որ հնարավոր լինի հեշտությամբ վերանորոգումներ կատարել։
- Վերջնական օգտագործողները և անկախ վերանորոգման մատակարարները պետք է կարողանան մատչելի դարձնել օրիգինալ պահեստամասերը և անհրաժեշտ գործիքները (ծրագրային ապահովում, ինչպես նաև ֆիզիկական գործիքներ) շուկայական արդար պայմաններով։
- վերանորոգումները, ըստ նախագծի, պետք է հնարավոր լինեն և չխոչընդոտվեն ծրագրային ապահովմամբ, և
- Սարքի վերանորոգման հնարավորությունը պետք է հստակորեն հաղորդվի արտադրողի կողմից։
Վերանորոգման իրավունքի որոշ նպատակներ են՝ փոխարինման փոխարեն վերանորոգմանը նախապատվություն տալը և նման վերանորոգումները ավելի մատչելի դարձնելը, ինչը կհանգեցնի ավելի կայուն տնտեսության և էլեկտրոնային թափոնների կրճատման։[2][11][12]։
Վերանորոգման համար հարմար դիզայն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սոսնձի կամ ինքնատիպ պտուտակների օգտագործումը կարող է դժվարացնել վերանորոգումը[11]։ Ընդհանուր առմամբ, սեփական մասերն ու պարագաները կարող են դժվարացնել արտադրանքի վերանորոգումը, ինչպիսիք են Apple-ի «կայծակնային» լիցքավորման միացքները և փոխակերպիչները, որոնք պահանջում են ոչ ստանդարտ վերանորոգման գործընթաց, ինչը հանգեցրել է Եվրոպական Միության կողմից փոքր սարքերի համար լիցքավորման միացքների ստանդարտացմանը՝ պահանջելով, որ բոլոր սարքերը օգտագործեն USB-C[13]։
Մատչելի պահեստամասեր և գործիքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերանորոգման համար անհրաժեշտ մասերն ու գործիքները պետք է հասանելի լինեն բոլորին, այդ թվում՝ սպառողներին[11]։
Ծրագրային ապահովում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մասերի զուգակցումը կանխում է մասերի փոխարինումը առանց գաղտնաբառի, որը նրանք տրամադրում են նախընտրելի տեխնիկներին[14]: Սարքերը կողպելու նոր եղանակներ, ինչպիսիք են մասերի զուգակցումը (սարքի բաղադրիչները սերիականացված են և չեն կարող փոխարինվել մյուսների հետ), ավելի ու ավելի տարածված են դառնում արտադրողների շրջանում, ներառյալ թվային իրավունքների կառավարումը[15]: Հաստատված մասերի օգտագործումը կարող է բարձրացնել վերանորոգման արժեքը, ինչը շատ սպառողների մոտեցնում է նոր սարքի անցնելու ցիկլի արագացմանը[16]:
Ծրագրային ապահովման թարմացումներին հասանելիությունից բացի, որպես հիմնական նպատակ նշվում է նաև երրորդ կողմի ծրագրակազմ տեղադրելու հնարավորությունը, որը, օրինակ, թույլ կտա որոշ սարքեր ժամանակի ընթացքում հարմարեցվել[11]։
Թափանցիկություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ձեռնարկներն ու նախագծման սխեմաները պետք է ազատորեն հասանելի լինեն և օգնեն սպառողներին իմանալ, թե ինչպես վերանորոգել իրենց սարքերը[11][17]։
| Վերանորոգման ունակության ասպեկտը | Շրջանակ | Իրավասություն |
|---|---|---|
| Վերանորոգման ունակության գնահատման քարտեր | Ֆրանսիա | |
| Ստանդարտացված մասեր | USB-C | Եվրոպական Միություն |
| Մասերի զույգավորում | Օրեգոն[18] | |
| Երրորդ կողմի ծրագրակազմը թույլատրված է | ||
| Ծրագրային ապահովման թարմացումների աջակցություն | ||
| Վաճառել պահեստամասեր | ||
| Վերանորոգման համար անհրաժեշտ գործիքները կարելի է հեշտությամբ գտնել | ||
| Ձեռնարկներ և նախագծման սխեմաներ՝ անվճար հասանելի |
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Ozturkcan, Selcen (2024). «The right-to-repair movement: Sustainability and consumer rights». Journal of Information Technology Teaching Cases. 14 (2): 217–223. doi:10.1177/20438869231178037.
- ↑ 2,0 2,1 Chen, Brian X. (2021 թ․ հուլիսի 14). «Why You Should Care About Your Right to Repair Gadgets». The New York Times.
- ↑ Semuels, Alana (2019 թ․ մայիսի 23). «The World Has an E-Waste Problem». Time (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
- ↑ Thobe, Fabian V. (2017 թ․ հոկտեմբերի 4). «Fino a 2.6 Miliardi di Euro & 1 Miliardo di KG CO2 sprecati dagli smartphone che gli italiani non usano più». riCompro (Blog) (իտալերեն).
- ↑ He, Shuhan; Lai, Debbie; Lee, Jarone (2021 թ․ ապրիլ). «The medical right to repair: the right to save lives». The Lancet (անգլերեն). 397 (10281): 1260–1261. doi:10.1016/S0140-6736(21)00445-1. PMC 7990498. PMID 33773116.
- ↑ Perlow, Jason; Cipriani, Jason (2021 թ․ հուլիսի 7). «Your right to repair: How COVID sent businesses, hospitals, and consumers to the breaking point». ZDNET (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Condon, Stephanie (2020 թ․ օգոստոսի 6). «Lawmakers call for "right to repair" medical equipment during COVID-19 pandemic». ZDNET (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ 8,0 8,1 «Why is the "right to repair" gadgets and machines spreading?». The Economist. 2021 թ․ նոյեմբերի 19. ISSN 0013-0613. Վերցված է 2024 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ «How digital devices challenge the nature of ownership». The Economist. 2017 թ․ սեպտեմբերի 30. ISSN 0013-0613. Վերցված է 2024 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ Park, Miles (2018 թ․ մարտի 22). «Sustainable shopping: if you really, truly need a new phone, buy one with replaceable parts». The Conversation.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 «What You Should Know About Right to Repair». Wirecutter: Reviews for the Real World. 2021 թ․ հուլիսի 15.
- ↑ King, Rosie (2021 թ․ հուլիսի 10). «It's getting easier to throw out broken technology, and harder to repair it — but an Australian movement is pushing back». www.abc.net.au (ավստրալիական անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 9-ին.
- ↑ Cooper, Daniel (2023 թ․ դեկտեմբերի 27). «The Right to Repair movement won its biggest victories in 2023». Engadget (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 24-ին.
- ↑ Cooper, Daniel (2023 թ․ դեկտեմբերի 27). «The Right to Repair movement won its biggest victories in 2023». Engadget (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 24-ին.
- ↑ De Leon, Nicholas (2018 թ․ հոկտեմբերի 26). «It's Now Okay to Bypass DRM Software to Fix Gadgets, but Right-to-Repair Fight Isn't Over». Consumer Reports (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ Casserly, Martyn (2020 թ․ նոյեմբերի 17). «Right to Repair laws may soon make Apple change iPhone design». Tech Advisor.
- ↑ Marshall, Aarian (2022 թ․ հոկտեմբերի 20). «High-Tech Cars Are Killing the Auto Repair Shop». Wired (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 1059-1028. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 28-ին.
- ↑ Hoover, Amanda. «Apple Is Making It Slightly Easier to Repair Your iPhone». Wired (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 1059-1028. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.