Ստրոմատոլիտ

Մինչքեմբրի ժամանակաշրջանի ստրոմատոլիտ

Քեմբրի ժամանակաշրջանի ստրոմատոլիտ

Ստրոմատոլիտ (հին հուն․՝ στρῶμα` փռվածք և λίθος` քար), ցիանոբակտերիաների միացությունների նստվածքներ: Հանածոների կարբոնատային միացություն է, որ ձևավորվում է ոչ խորը ջրային տարածքների հատակին:

Ուսումնասիրման պատմություն

Ստրոմատոլիտների ուսումնասիրության վաղ փուլում այն նույնացվում էր բազմաբջիջ կորիզավորների` կորալների, սպունգների, մամուռների հետ: Բարդության աստիճանով նրանք ուսումնասիրողներին ամենից առաջ հիշեցնում էին բամաբջիջ կորիզավորների կմախքներ: Ավելի ուշ հնարավոր ստրոմատոլիտանմանների շարքին են դասել լորձնասնկերը: Ստրոմատոլիտների հետագա ուսումնասիրությունը թույլ է տվել դրանց գոյացությունը միանշանակ կապել ցանցավոր ցիանոբակտերիաների գաղութների կենսագործունեության հետ: Դա ցուցադրվել է պեղված ստրոմատոլիտների մնացորդների հայտնաբերման արդյունքում և հաստատվել նրանց ժամանակակից համաբանությունների հետազոտման արդյունքում: Այդպիսով, սկզբունքորեն փոխվել են ստրմատոլիտանմանների մասին պատկերացումները, և դրանց առաջացումը պայմանավորվել է ոչ թե առանձին օրգանիզմների, այլ դրանց գաղութների կենսագործունեությամբ: Մոտավորապես 1930-ական թվականների սկզբներին տարբեր երկրներում սկսվել է ստրոմատոլիտների երկրաբանական ուսումնասիրությունը, ինչը թույլ է տվել խորհրդային երկրաբան Ն. Դինգելշտեդտին 1935 թվականին առաջին անգամ հակադրել ուրալյան ստրոմատոլիտները ԱՄՆ-ի ու Չինաստանի մինչքեմբրի ժամանակաշրջանի համանման գոյացությունների հետ: Դրանով հույս է հայտնվել հետագայում ստրոմատոլիտների հաջող կիրառումը շերտագրության ոլորտում: Ստրոմատոլիտների տեղաբաշխման օրինաչափությունները հետագա ուսումնասիրություններում նույնն են ստացվել, ինչ ֆաներոզոյի ժամանակաշրջանի կորիզավոր օրգանիզմների կմախքների մնացորդները:

Դասակարգում

Տարբեր հեղինակներ առաջարկում են ստրոմատոլիտային գոյացությունների տարբեր տեսակների դասակարգում: Այսպես, Կոնյուշկովն ու Պիան դրանք համարում էին տիպ` հաջորդ դասակարգման մեջ ներառելով երեք տաքսոններ` սյունավոր, շերտավոր և պալարային ստրոմատոլիտներ:

Ներկայումս առանձնացվում են անցումային բազմաթիվ ձևեր (օրինակ` սյունավոր-շերտավոր): Այս տաքսոնների համար առաջարկվում են լատինական անվանումներ:

Ռաաբենի դասակարգման մեջ (1986) տաքսոններին տրվել են լատինացված անվանումներ` որպես կանոն, բնորոշ վերջավորությունների հավելումով: Ամենաբարձր աստիճանի տաքսոն է ստրոմատոլիտը, որ բաժանվում է հինգ տեսակի` սյունավոր (երառյալ` սյունավոր-շերտայինը), շերտավոր, պալարանման, սյունավոր-պալարանման և միկրոստորմատիտներ: Առաջին չորսը առանձնացվել են իրենց կառուցվածքով, իսկ հինգերորդը` կառուցվածքի մեծությամբ, որն իր մեջ ներառում է վերոնշյալ բոլոր մորֆոտիպերը` չափերի սահմանափակումով (մինչև առաջին տասնյակ սանտիմետրերը):

Հոֆմանը (Hofmann, 1986) ստրոմատոլիտները դասակարգել է կառուցվածքի չափերով: Նա առանձնացրել է հետևյալ տեսակները.

• գիգաստրոմատոլիտներ - մինչև 1.000 մ
• մեգաստրոմատոլիտներ - մինչև 100 մ
• մակրոստրոմատոլիտներ - մինչև 1 մ
• մինիստրոմատոլիտներ - մինչև 1 սմ
• միկրոստրոմատոլիտներ - մինչև 1 մմ:

Չինացի հետազոտողները պրոտերոզոյան շրջանի ստրոմատոլիտների 50 տեսակների ուսումնասիրության արդյունքում առաջարկել են իրենց դասակարգումը, որը ներառում է տաքսոնների վեց տեսակ (Liang et al., 1985): Ամենաբարձր աստիճանը ենթատիպ է, որի մեջ ընդգրկված են երեք տաքսոններ` սյունավոր, շերտավոր և սյունավոր-շերտային կառուցվածքի: Ամեն ենթատիպ միավորում է երկու տիպ, որոնք առանձնացվում են կառուցվածքի չափերով` մեծ և փոքր: Փոքր սյունավոր-շերտային կառուցվածքներում առանձնացվում է երկու ենթատիպ` աճի բացահայտ սինքրոնությամբ և առանց դրա: Հետո առանձնացվում է 13 ընտանիք` լատինացված անվանումներով, որոնք կազմվում են բնորոշ վերջավորություններով, որոնք համապատասխանում են բուսաբանական համարակալման միջազգային չափանիշներին: Ընտանիքի մեջ միավորված են 50 տեսակներ, որոնք նկարագրվել են Չինաստանում: Ամենացածր տաքսոնային կատեգորիա է տեսակը: Բերված են տեսակի, ընտանիքի առանձնացման բնորոշ նշաններ:

Ռիդինգը (Riding, 1991) առաջարկել է բենտոսային միկրոբիալ կարբոնատների դասակարգում` ըստ դրանց ծագման: Դրանց ձևավորման մեջ իրենց մասնակցությունն են ունեցել երեք խմբի օրգանիզմներ` բակտերիաներ, ցիանոբակտերիաներ և ջրիմուռներ երեք գործընթացների համադրությամբ.

• նստվածքային մասնիկների գրավում
• օրգանական հյուսվածքի բիոմիներալիզացում
• միներալների հավաքում օրգանիզմների մակերեևույթին:

Այս հիմքով ներկայացվել է հետևյալ դասակարգումը.

1. ստրոմատոլիտ (շերտավոր միկրոբիալ գոյացություն)
   1. կարծրացած ստրոմատոլիտ
      1. մանրհատիկավոր նեղշերտ
      2. խոշորհատիկավոր կոպիտ շերտավոր
   2. տուֆա-ստրոմատոլիտ (ձևավորվում է օրգանական հյուսվածքների մակերևույթին գոյացած միներալների նստվածքների հաշվին)
   3. կմախքային ստրոմատոլիտ
   4. սուբաէրալ ստրոմատոլիտ
2. դենդրոլիտ, փայտանման միկրոբիալ գոյացություն
3. տրոմբոլիտ, խտացված միկրոբիալ գոյացություն
4. տրավերտին, շերտավոր միկորաբիալ գոյացություն` փայտանման կառուցվածքով
5. քողարկված միկրոբիալ կարբոնատներ:

Հեղինակի կարծիքով միայն կարծրացած ստրոմատոլիտներն են գոյանում գերազանցապես նստվածքային մասնիկների գրավման հաշվին: Կմախքային ստրոմաատոլիտների, դենդրոլիտների և տրոմբոլիտների ձևավորումը հիմնականում կատարվում է բիոմիներալիզացիայի հաշվին: Իսկ մակերևութային միներալիզացումը գերիշխում է տուֆա-ստրոմատոլիտների, սուբաէրալ ստրոմատոլիտների և տրավերտինի գոյացության ժամանակ:

Մակարիխինը և Մեդվեդևը առաջարկել են ցիանոբակտերային և ջրիմուռային կառուցվածքների միասնական դասակարգում` հիմնված ձևային հատկանիշների վրա և բուսաբանական միջազգային կոդեքսին (ICBN (1980) համապատասխան անվանումներով:

Որպես բարձրագույն կատեգորիա առաջարկվում է լիտոֆիտը, որը կազմված է երկու ենթաբաժիններից` ստրոմատոլիտոֆիտին և օնկոլիտոֆիտին:

Ստրոմատոլիտների ենթաբաժինը բաժանվում է հինգ դասերի` ստիրիոլիտներ, ռոդոլիտներ, ստրոմատոլիտներ, միկրոստրոմատոլիտներ, տրոմբոլիտներ:

Ստրոմատոլիտների դաս

Այս դասի մեջ միավորվում են առաջնային կարբոնատային կառույցի կազմերը:

Ըստ ծագումնաբանության` դասը բաժանվում է չորս կարգերի` պալարանման, շերտավոև, սյունավոր և քառակող:

Բացի ավանդաբար առանձնացվող երեք տեսակներից` ավելացված է քառակողը. առանցքի երկարությամբ ձգվածությունը համեմատելի է կառույցի բարձրությանը:

Սյունավոր ստրոմատոլիտները բաժանվում են երկու ենթակարգի` ճյուղավորվող և չճյուղավորվող:

Պասիվ ճյուղավորվող տեսակի օրինակներից է Kussiella Kryl., 1963-ը: Ակտիվ ճյուղավորվող տեսակը բաժանվում է երեք ենթաընտանիքի` յակուտիդներ (տեսակ` Jakutophyton Schap., 1965), հիմնոսոլենիդներ (տեսակ` Gymnosolen Steinm., 1911), տունգուսիդներ (տեսակ` Tungussia Semikh., 1962): Չճյուղավորվողների օրինակ է Colonnella (Komar, 1964) տեսակը:

Գոյացում

Գոյանում են աղազրկված կամ աղի հատվածներում կամ այնպիսի հատվածներում, ուր աղի ու քաղցրահամ ջրերը հերթագայում են: Ստրոմատոլիտներ ձևավորում են ցիանոբակտերիաները և բակտերիաների այլ տեսակներ: Որոշ ստրոմատոլիտների գոյացման համար մասնակցում են կորիզավոր ջրիմուռները:

Նշանակություն և կիրառություն

Առանձնանում է դեկորատիվ բարձր հատկություններով: Նյութը լավ հղկվում է: Լայնորեն կիրառվում է լուսամփոփների, դեկորատիվ գնդերի պատրասման ոլորտում որպես բաղկացուցիչ քար: Բացի այդ` ստրոմատոլիտների նմուշները կարող են ներառվել բյուրեղագիտական հավաքածուների մեջ: Հղկված նմուշները ցուցաբերում են քարի շերտավոր կառուցվածքին բնորոշ մակերես` շագանակագույնի, կարմրավունի, մոխրագույնի ու գորշ գույնի բարակ շերտերով:

Գրականություն

• В. В. Макарихин, П. В. Медведев «Строматолиты. Методы исследования.»
• Е. Л. Сумина «Морфология строматолитов результат морфогенеза многоклеточных прокариот.»

Արտաքին հղումներ

• Ստրոմատոլիտ. լուսանկարներ
• Լ. Ի. Ֆիլատովա Պրոտերոզոյի խնդիրները Կենտրոնական Ղազախստանի հարավ-արևելքում` կապված թթվային հրաբխազանգվածների բնույթի գնահատականի հետПроблема объёма протерозоя юго-востока Центрального Казахстана в связи с оценкой природы кислых вулканитов(չաշխատող հղում)
• Ն. Վ. Կորոնովսկի, Ա. Յա. Յակուշովա Երկրաբանության հիմունքներ
• Stromatolites — Fossils — Rocks and minerals: Minnesota DNR

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ստրոմատոլիտ կատեգորիայում։