Ստորջրյա հանույթ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ծովի հատակին գտնվող մանգանի նոդուլի նմուշ

Ստորջրյա հանույթ, օգտակար հանածոների արդյունահանումը համաշխարհային օվկիանոսի ընդերքի հանքավայրերից։ Մայրցամաքային ծանծաղուտի (շելֆի) և օվկիանոսի տաշտակի մակերևույթին հանքավայրերի մշակումը կատարվում է բաց եղանակով, ջրային շերտի միջով։ Շելֆի (ցամաքի մակերեսի 19%-ը) և օվկիանոսի տաշտակի (Երկրի մակերեսի 50%ը) մակերևույթին կենտրոնացած են միներալային վիթխարի ռեսուրսներ։ Միայն Խաղաղ օվկիանոսի հատակի նստվածքների երկաթ-մանգանային կոնկրեցիաներում մանգանի պաշարները կանխագուշակվում են 2,4-1011 տ, կոբալտինը՝ 2, 8-109 տ, նիկելինը՝ 9,4-109 տ, պղնձինը՝ 5,3-109 տ։ Շելֆում են գտնվում ծանր միներալների և մետաղների ցրոնային հանքավայրեր։ Շելֆի յուրացման առաջին փորձերն արվել են տակավին մ․ թ․ ա․ XI դարում, երբ փյունիկեցիները ծովային խեցիների նստվածքներից հումք էին ստանում ծիրանագույն ներկի արտադրության համար։ Ավելի ուշ (մ․ թ․ ա․ VI դարում․) Պոլինեզյան կղզիներում կորալային խութերը մշակվում էին շինանյութեր ստանալու նպատակով։ Մ․ թ․ ա․ III դարում․ Բոսֆորի նեղուցում, Խալկա կղզու մոտակայքում, 4 մ խորությունից սուզակներն արդյունահանում էին պղնձի հանքաքար։ XIX դարի․ վերջին սկսվում է ոսկու, այնուհետև իլմենիտի, ռուտիլի, ցիրկոնի, մոնացիտի ցրոնների յուրացումը Ավստրալիայի առափնյա մասերում (1870), Բրազիլիայում (1884), Հնդկաստանում (19091920-ական թվականներին սկսվում է անագի հանույթը Ինդոնեզիայի ծովային ցրոններից, 1963 թվականին ալմաստինը՝ Հարավ-Արևմտյան Աֆրիկայի շելֆում։

1960-ական թվականների սկզբին երկաթե հանքաքար էր արդյունահանվում Արիակե նեղուցի (Ճապոնիա) ցրոններից։ Կախված լեռնաերկրաբանական և հիդրոօդերևութաբանական պայմաններից, օգտակար հանածոյի մշակման խորությունից և տեսակից՝ կիրառվում են ստորջրյա հանույթի տարբեր տեխնիկական միջոցներ և եղանակներ։ Ցրոնները հիմնականում մշակվում են բազմաշերեփ, հիդրավլիկ և գրեյֆերային դրագաներով։ Շելֆի բաց ստորջրյա հանույթի հեռանկարները ցամաքի հանքավայրերի մշակման համեմատ կանխորոշվում են մի շարք առավելություններով․ դրագային և այլ տեխնիկական նավերի կառուցումը խոշոր նավաշինական գործարաններում բացառում է հանքավայրի շինմոնտաժային աշխատանքներին հատկացվող ժամանակաշրջանը, զգալիորեն նվազում են օգտակար հանածոների հանքավայրերի բացման համար օգտագործվող ծավալները, բացառվում է մերձատար ուղիների, էլեկտրահաղորդման գծերի, բանավանների շինարարությունը, ինչպես նաև վերանում է գյուղատնտեսական հողերի օտարման և նրանց հետագա ռեկուլտիվացման անհրաժեշտությունը։

Շելֆում տարվող հանքային աշխատանքները դժվարացվում են ջրի մակերևույթի ալեկոծությամբ, ծովի հատակի փորվածքների ջրածածկ լինելու հնարավորությամբ, հանքամշակումից գոյացած թափոնակույտերի ողողմամբ, ինչպես նաև ափագծերի կայունության պահպանման անհրաժեշտությամբ։ Համաշխարհային օվկիանոսի ընդերքի հանքավայրերի մշակումն իրականացվում է ստորերկրյա հանքափորվածքներով և հորատանցքներով։

Ըստ օգտակար հանածոների արդյունահանման մեթոդների՝ արմատական հանքավայրերի ստորջրյա հանույթը գրեթե չի տարբերվում ցամաքում կատարվող հանույթից։ Ստորջրյա հանքահորերի մեծ մասի հանքափողերը փորվում են ցամաքից, որի հետևանքով հանքահանման փորվածքներն ունենում են մի քանի կմ երկարություն։ Կիրառվում է նաև հանքահորային դաշտերի բացումը հանքափողերով արհեստական կղզիներից (օրինակ՝ «Սայկե» հանքահորը Ճապոնիայում)։ Ծովի հատակում հանքափորվածքների տեղադրման խորությունը, որով դրանք ապահովվում են ջրածածկ լինելուց, կախված է վերը գտնվող ապարների հատկություններից և սովորաբար 65—80 մ է։ Հանքավայրի հանույթը կատարվում է մշակված տարածության ամրացմանը զուգընթաց, ծովային հանքահորերի օդափոխումը իրականացվում է մեկ հանքափողի միջոցով՝ խողովակներով։

Այժմ շահագործվում են ածխի հանքահորեր Ճապոնիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Թուրքիայում, Թայվան կղզում, երկաթահանքի հանքահորեր՝ Ֆինլանդիայում և Կանադայում, անագի հանքարաններ՝ Մեծ Բրիաանիայում և Ռուսաստանում։ Ստորջրյա հանույթի ամենամեծ ծավալը բաժին է ընկնում Համաշխարհային օվկիանոսի ընդերքից նավթի և գազի հանույթին։ Հեռանկարային է նաև պինդ օգտակար հանածոների հանույթը երկրատեխնոլոգիական մեթոդներով։ Ստորջրյա հանույթին է պատկանում նաև օգտակար հանածոների կորզումը ծովի ջրից, որը հիմնված է նրա մեջ լուծված աղերի և տարբեր քիմիական տարրերի անջատման ֆիզիկաքիմիական պրոցեսների վրա։ Լուծված աղերի և քիմիական տարրերի ընդհանուր ծավալը հասնում է 48 միլիոն կմ³ (այդ թվում՝ մոտ 2•1016 տ նատրիում, մոտ 2•1015 տ մագնեզիում, մոտ 1,3•1014 տ բրոմ)։ Ծովի ջրից քիմիկան տարրերի կորզման տեխնոլոգիան, որպես կանոն, կանխորոշում է նրանց կոնցենտրացիան, իսկ այնուհետև, հագեցած լուծույթի՝ ուրիշ տարրերի հետ փոխգործողության դեպքում, նրանց ստացումը միացությունների ձևով։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 11, էջ 149