Ստեփան Ղամբարյան (քիմիկոս)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ստեփան Ղամբարյան (այլ կիրառումներ)
Ստեփան Ղամբարյան
Ծնվել էհունիսի 6, 1879(1879-06-06)
ԾննդավայրԿոջոր, Ախմետայի մունիցիպալիտետ, Վրաստան
Մահացել էմարտի 7, 1948(1948-03-07) (68 տարեկան)
Մահվան վայրՄոսկվա, ԽՍՀՄ
ԳերեզմանԵրևան
ԿրթությունԼայպցիգի համալսարան
Կոչումպրոֆեսոր
Գիտական աստիճանքիմիական գիտությունների դոկտոր (1937)
Մասնագիտությունքիմիկոս
Պարգևներ և
մրցանակներ
Հայկական ԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ
ԵրեխաներՄարիա Ղամբարյան

Ստեփան Պողոսի Ղամբարյան (հունիսի 6, 1879(1879-06-06), Կոջոր, Ախմետայի մունիցիպալիտետ, Վրաստան - մարտի 7, 1948(1948-03-07), Մոսկվա, ԽՍՀՄ), հայ խորհրդային քիմիկոս, խորհրդահայ քիմիկոսների գիտական դպրոցի հիմնադիրը։ Քիմիական գիտությունների դոկտոր (1937), պրոֆեսոր (1926), ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ (1944)[1], ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1935

Պետրոս Ղամբարյանի եղբայրը։ Մարիա Ղամբարյանի հայրը։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստեփան Ղամբարյանը ծնվել է 1879 թվականի հունիսի 23-ին, Կոջոր ավանում (Թիֆլիսի մերձակայքում), ծառայողի ընտանիքում։ 1898 թվականին ավարտել է Ռիգայի դասական գիմնազիան, ապա սովորել Մյունխենի, Լայպցիգի և Հայդելբերգի համալսարաններում (1899-19061907-1911 թվականներին աշխատել է պրոֆեսորներ Թիլեի (Ստրասբուրգ), Վիլշտետերի, Վիլանդի (Մյունխեն) և Բյուխների (Բեռլին) հետ, 1911-1914 թվականներին Բաքվի ռուսական տեխնիկական ընկերության քիմիայի, 1914-1920 թվականներին՝ Թիֆլիսի երկրագործական դեպարտամենտի քիմիամանրէաբանության լաբորատորիաներում և դասախոսել Թիֆլիսի կանանց բարձրագույն դասընթացներում։ 1920 թվականին Ղամբարյանը հրավիրվել է Երևան, հիմնադրել և ղեկավարել Երևանի համալսարանի, պոլիտեխնիկական, բժշկական, գյուղատնտեսական և անասնաբուծական-անասնաբուժական ինստիտուտների օրգանական քիմիայի ամբիոնները և լաբորատորիաները։ Ղամբարյանը քիմիական պարբերականների առաջին գրադարանի հիմնադիրն է Հայաստանում։ 1935-1938 թվականներին՝ ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի նախագահության անդամ և օրգանական քիմիայի բաժնի վարիչ։ 1938-1944 թվականներին աշխատել է Սեմիպալատինսկի մարզում, իսկ 1944 թվականից՝ ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիայի ինստիտուտում։ Ստեփան Ղամբարյանը մահացել է 1948 թվականի մարտի 7-ին, Մոսկվայում, թաղված է Երևանում։

Անհիմն բռնադատվել է և աքսորվել (1938), հետագայում (1944) արդարացվել[2]։

Աշխատանքային գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղամբարյանը առաջիններից էր, որ զբաղվեց օրգանական նյութերը գերօքսիդներով օքսիդացնելու ռեակցիաների հետազոտությամբ։ Ուսումնասիրելով դիֆենիլամինի ռեակցիաները բենզոիլ և ացետիլգերօքսիդների հետ՝ նա ցույց տվեց, որ առաջնային ակտում գոյացած գերօքսիդները տրոհվում են զուգաչափորեն 0-0 կապի տեղում՝ առաջացնելով ազատ ռադիկալներ (1905-1907)։ N - արիլ- N-ացիլօրթոամինաֆենոլի առաջացումն այդ ռեակցիաներում նա բացատրեց դիֆենիլհիդրօքսիլամինի հետագա վերախմբավորմամբ (1909)։ Ղամբարյանը հայտնաբերեց դիֆենիլամինի հեշտությամբ օքսիդանալու հատկությանը և առաջինն ստացավ տետրաֆենիլ հիդրազին։ Հետազոտելով վերջինիս փոխազդեցությունը թթուների հետ՝ Ղամբարյանը հաստատեց, որ տեղի է ունենում N-N կապի խզում։ Ավելի ուշ նա հիմնավորեց, որ ալկիլֆենիլամինի և բենզոիլպերօքսիդի փոխազդեցության դեպքում տեղի է ունենում ալկիլֆենիլ- հիդրօքսիլամինի վերախմբավորում։ Այդ հետազոտություններին զուգընթաց նա Հայաստանում զբաղվում է նաև տեղական այրվող թերթաքարերի, եթերայուղատու բույսերի ուսումնասիրությամբ, իսկ կարբիդի գործարանը գործարկելուց հետո՝ նաև ացետիլենի քիմիայով (քացախաթթվի, պլաստմասսաների, քլոր պարունակող օրգանական լուծիչների, գյուղատնտեսական կենդանիների պարազիտային հիվանդությունների դեմ պայքարի միջոցների՝ տետրաքլորէթիլենի և հեքսաքլորէթանի ստացումը և այլն), ացետիլենից քլորոպրենային կաուչուկի ստացման գիտական և տեխնոլոգիական չմշակված առանձին խնդիրների լուծմամբ։ Ղամբարյանի հետազոտությունները դարձան Հայաստանում օրգանական քիմիայի հետագա զարգացման հիմքը։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա»։ www.sci.am։ Վերցված է 2019-08-06 
  2. Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005։