Սպարտակ (երիտասարդական կազմակերպություն)

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սպարտակ (այլ կիրառումներ)

Սպարտակ
Երևանի Սպարտակ կազմակերպության հավաքատեղին
Տեսակ	երիտասարդական կազմակերպություն
Երկիր	Անդրկովկասյան ԴՖՀ
Հիմնադրված	1917

«Սպարտակ», կոմունիստական երիտասարդական կազմակերպություններ Անդրկովկասում, այդ թվում՝ Հայաստանում, 1917-1919 թվականներին ստեղծված և գործած երիտասարդների ընդհատակյա հեղափոխական կազմակերպությունները։ Կոչվել են Հին Հռոմի ստրուկների ապստամբության առաջնորդ Սպարտակի անունով՝ ի նշան շահագործողական կարգերի դեմ իրենց հեղափոխական ընդվզման։ Այդ կազմակերպություններից առաջինը ձևավորվել է 1917 թվականի սեպտեմբերին, Թիֆլիսի Հավլաբար թաղամասի Ձմեռային ակումբում կայացած երիտասարդական ժողովում։ 1917 թվականի նոյեմբերին նույնանուն կազմակերպություն է ստեղծվել Նաձալադևիում, ավելի ուշ նաև Վրաստանի այլ վայրերում։ 1919 թվականի ապրիլին մարքսիստ աշակերտների միության հիման վրա ստեղծվում է Երևանի «Սպարտակ» կազմակերպությունը։ 1919 թվականի մարտին ՌԿ(բ) կ Կովկասյան երկրային և Թիֆլիսի կոմիտեների նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում կայացած «Սպարտակ» կազմակերպությունների կոնֆերանսում ՌԿԵՄ (Ռուսաստանի կոմունիստ երիտասարդների միություն) օրինակով նրանք ձևավորվում են որպես ՌԿ(բ) կ (Ռուսաստանի կոմունիստական (բոլշևիկյան կուսակցություն) ղեկավարությամբ գործող միատարր, միասնական, կոմունիստական երիտասարդական միություններ։

Երևանի Սպարտակի գտնվելու վայրը

Սպարտակի ընդհատակյա հերթական հանդիպումները, դասախոսություններն ու ժողովները կայանում էին Արփիկ Բադալյանի տանը՝ Զանգու գետի ափին (Խորուն-Բուլաղ կոչվող վայրում)։ Սպարտակի հավաքույթների և դասախոսությունների ընթերցման վայր էր նաև Աստաֆյան (այժմ՝ Աբովյան) № 31, որը զուգահեռաբար հանդիսանում էր նաև Կոմունիստական կուսակցության բյուրոն։ Այդտեղ գտնվում էր կազմակերպության գրադարանը, որը վարում էր Աղավնի Բուդումյանը։

Երեք չորս օրվա համառ շրջագայությունից հետո, վերջապես Լևոնին (Լևոն Արիսյան) հաջողվեց գտնել Աստաֆյան փողոցի № 31 տունը, որի երկրորդ հարկում մենք վարձեցինք մի սենյակ, մոտ 35 քառ. Մետր։ ...Այդ սենյակը հանդիսացավ մի քանի տարիների ընթացքում այն կենտրոնը, որտեղ հավաքվում էին Երևանի պարտիական կազմակերպության, Մարքսիստական աշակերտական միության ու հետագայում «Սպարտակի» անդամները - Վահան Ծովյան («Պայծառ դեմքեր, Հին բոլշևիկների հիշողությունները, Երևան, 1961)

Քաղաքային ակումբի դռնից վոր մտնես՝ ձախ մի գնա, գնա ուղիղ, հիտո ձախ, բարձրացիր փայտե խարխուլ սանդուխներով – գլուխդ ցած պահիր ու մեջքդ ծռիր, թե չե քիթդ ու ճակատդ քնքուշ կշոյեն գաղթականների կախ տված հոտավետ լվացքները։ Պատշգամբի ծայրում մտիր դռնից առանց թակելու. կիսամութ սենյակ. Առաջ կըտեսնես մի տախտակե սեղան, աչքերդ, վոր մթին ընտելանան՝ կըտեսնես մի պահարան, մի նեղ փայտե նստարան սեղանի առաջ և թախտ անկյունում. կեղտոտ ու պատառոտած պաստառներ, վորոնց վրա կտեսնես փայտոճիլի դեմ մղված արյունահեղ կռվի հետքերը։ Սա «Սպարտակի» կոմիտեն ե, ակումբը, ավարախանան (պարապների հավաքատեղի), նայած որին և որվա ժամին։ Այս սենյակից մի դուռ տանում է հետևյալ սենյակը, սա կատարյալ պալատ ե առաջինի հետ համեմատած, վորովհետև մի պատուհան ունի, վոր նայում ե դեպի հավաբունի կտուրը, մի քայլ բարձրություն ե պատուհանից մինչև կտուրը։ Սա մեր ամառանոցն ե։ Այս սենյակում ապրում են յերկու սպարտակյան ընկեր իրենց գրքերով շրջապատաված ու անհավասար պայքար մղելով գիշեր ու ցերեկ փայտոճիլների, մոծակների և մեզ հետ, վորովհետև մենք ել նրանց հանգիստ չենք տալիս մեր տարաժամ այցելություններով։ Ով անտեր անտուն ե, գալիս մտնում ե տղաների սենյակը, գրքերը տակն ու վրա ե անում, ուզածը վերցնում, հանգիստ պառկում նրա տեղերում ու փառավոր խռմփացնում, մինչ ծառայությունից հոգնած ու վերադարձած տանտերը չի իմանում ուր պառկի։ Յեթե ուտելիք կա, յեոթը կողպեքի տակ պիտի պահես։ - Ե. Չուբար («Սկիզբ», էջ 15-16)

Մարքսիստ աշակերտների միություն

Երևանի մարքսիստ աշակերտների միությունը ձևավորվել է ի հակադրություն ընդհանուր աշակերտական միությանը 1917 թ.-ի դեկտեմբերին (կոնկրետ օրը հայտնի չէ), այն բանից հետո, երբ բազմամարդ աշակերտական ժողովի ընթացքում փորձ է արվել դաշնակցական աշակերտական միություն կազմել։ Թեև զեկուցողը՝ Սահակ Թորոսյանը (Այդ ժամանակ՝ Երևանի նահանգապետ, խորհրդարանի անդամ), եզրափակիչ խոսքի մեջ հայտարարում է, որ չի ուզում աշակերտներին դաշնակացական դարձնել և, որ դեմ է աշակերտական կուսակցության կազմակերպմանը, այնուամենայնիվ, մի խումբ դաշնակցականներ հանդիպման ավարտին փորձում են կուսակցական միություն կազմել։ Հակադաշնակցական տրամադրված աշակերտները՝ Ա. Խանջյանը, Ղ. Ղուկասյանը, Ալ. Իսահակյանը, Վ. Խերանյանը (Ծովյան) և ուրիշները աղմուկ են բարձրացնում, թե չի կարելի անկուսակցականների ժողովները կուսակցական նպատակների ծառայեցնել։

Բավական ե, պարոն Թորոսյան և նմաններ, վերցրեք ձեր դիմակները և հրապարակ իջեք ձեր իսկական գույնով։ Սակայն ուրախալի յեր ասել, վոր հայ աշակերտության մեջ կան նաև գիտակից անհատներ, վորոնք չեն ոգևորվում Թորոսյանների բառախաղերով և չեն բռնված աթոռներ գրավելու մարմաջով։ Յեվ յես հավատում եմ, որ հայ աշակերտությունը մոտիկ ապագայում գիտակցության գալով, կճանաչի Թորոսյաններին, դուրս կգա նրանց ազդեցության տակից և կգնա այն ճանապարհով, վոր տանում ե դեպի բոլոր ազգերի համագործակցությունն ու յեղբայրությունը - Աղասի Խանջյան («Նոր սերունդ» № 2, 1917 թ. Թիֆլիս)

Մարքսիստորեն տրամադրված աշակերտությունը ինքնակազմակերպվում է, ընտրում է իր վարչությունը՝ մարքսիստ աշակերտների միության Յերևանի կոմիտե, որի կազմի մեջ ընդգրկվում են Ղուկաս Ղուկասյանը, Աղասի Խանջյանը, Աղավնի Բուդումյանը, Վահան Ծովյանը և մեկ ուրիշը, և ընդունում է իր ծրագիր-կանոնադրությունը։ Ծրագիր կանոնադրությունը սահմանում էր, որ Միության շարքերը կարող են ընդունվել Երևանի միջնակարգ դպրոցների բարձր դասարանների աշակերտները, որոնք ընդունում են ՌՍԴԲՊ-ի ծրագիրը։

Իր Գործունեության սկզբնական շրջանում Միությունը զբաղվում էր մարքսիստական տեսության ուսումնասիրությամբ։ Նրա անդամները կարդում էին մարքսիստական աշխատություններ, հանդես էին գալիս ռեֆերատներով, որոնք քննարկվում էին բոլոր անդամների ներկայությամբ։ Միությունը ուներ իր գրադարանը և հաճախակի դասախոսություններ էր կազմակերպում, որոնց ներկա էին լինում թե´ միության անդամները, թե´ քաղաքական հայացքների մեջ դեռևս որոնումներ կատարող երիտասարդներ։ Դասախոսությունները վարում էր Արշավիր Մելիքյանը։

1917 թ. Սեպտեմբեր ամսի առաջին կիրակին էր, գնացի մարքսիստական աշակերտության անդրանիկ ժողովը, վորը կազմակերպվել էր Ղուկաս Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ «Союз городов»-ի շենքում։ Ներկա յեին 30-40 հոգի։ Դասախոսությունների թեմաներն եյին՝ պատմական մատերիալիզմ, կուսակցության պատմություն։ Այդ դասախոսությունները տևում են յերեք ամիս. մինև դեկտեմբերի 15-20-ը խոսում եյի տոն որերին ցերեկը և դրանց նախորդ յերեկոները - յերկուսից յերեք ժամ։ Ղուկասը նպատակ ուներ մի որոշ ժամանակից հետո, յերբ հաճախորդների որոշ կայուն կազմ կստեղծվեր, կազմակերպել «մարքսիստ աշակերտների միություն - Արշավիր Մելիքյանի վկայությունները, էջ 1

1917-1918 ուսումնական տարվա ընթացքում կոմիտեն ձևակերպում է յոթ կետից բաղկացած պահանջների փաթեթ և ուղարկում է քաղաքի բոլոր դպրոցների տնօրեններին՝ խնդրելով նրանց քննարկել պահանջները մանկավարժական խորհրդի նիստերին և հնարավորինս շուտ արձագանքել։ Պահանջագիրը ներառում էր՝ անցում մայրենի լեզվով դասավանդմանը, անջատել դպրոցը եկեղեցուց և վերացնել կրոնական ծեսերն ու կրոնի դասավանդումը, հանել լատիներենի պարտադիր ուսուցումը, ընդլայնել հայերենի, գրականության, պատմության դասավանդման ծավալները, հեռացնել ռեակցիոն մանկավարժներին, ապահովել աշակերտների ներկայացուցիչների մասնակցությունը մանկավարժական խորհուրդների նիստերին՝ վճռական ձայնի իրավունքով, ճանաչել աշակերտական միությունը, որպես օրինական կազմակերպություն։ Պահանջները մերժվում են և սկսվում է համաքաղաքային դասադուլ, որը հաղթական ավարտ է ունենում պահանջատեր աշակերտների համար։

1918 թ. սկզբներին միությունը, դուրս գալով աշակերտական շրջանակներից, կազմակերպում է երեք հրապարակային դասախոսություն «Պատերազմը և հեղափոխությունը» թեմայի շուրջ։ Դասախոսությունները մեծ հաջողություն են ունենում, այդ օրերին դահլիճը լեփ-լեցուն էր։ Երբեմն դասախոսությունների մասին հաջողվում էր հայտարարություն տալ մամուլում.

Մարքսիստ աշակերտների միության կազմակերպած դասախոսությունների մասին հայտարարություն

«Մարքսիստական աշակերտ. Միություն. - Մարքսիստական աշակերտական միությունը կազմակերպում է դասախոսությունների շարք։ Հետևել ցանկացող աշակերտ-աշակերտուհիներին հրավիրում ենք հայտնել այդ մասին կոմունիստական կուսակցության բյուրոյում. Աստաֆյան № 13, ամեն որ յերեկոյան ժամը 5-ից 6-ը։ Վարչություն

Դասախոսությունները իշխանությունների վրա տհաճ տպավորություն են թողնում։ Դրանցից մեկի վերաբերյալ լրագրողական տեղեկատուի վերջում կարող ենք կարդալ, թե «պիտի ըսենք, որ նման դասախոսությունների ժամանակը չե և չպետք ե ալ թույլատրվի՝ առանց այն ել մեր պղտորած մթնոլորտը խառնել նման հեղափոխոթությունների մեջ»։ Իսկ «Պատերազմ նյութի մասին «Ունկնդիր» ստորագրությամբ մեկը հայտնում է, որ «վերջում արդեն, յերբ դասախոսն սկսեց պատասխանել իր ընդդիմախոսներին, դասախոսություներ միտինգի վերածվեց, այն էլ մի միտինգի, ուր բոյլշևիկին ևս հնարավորություն ե տրվում արտահայտվելու... Ա. Մելիքյանը սիրում ե իր բոլոր հակառակորդներին հիմարության աստիճան տգետ դուրս բերել»։

1919 թ.-ի մարտ ամսից Միության անդամներ Համո Վարդանյանի և Մ. Ենգիբարյանի խմբագրությամբ հրատարակվում է "Юная мысль" աշակերտական հանդեսը, որը քննադատում էր դաշնակացական հաստատությունները, հանրապետական կարգը և հատկապես՝ հանրային կրթության նախարար Գևորգ Մելիք-Ղարագյոզյանին։ Հանդեսը, չնայած մեծ հաջողությանը և բազմաթիվ ընթերցող-բաժանորդներին, լույս է տեսնում ընդամենը երեք անգամ։

Ձևավորումը

Ղուկաս Ղուկասյանը, վերադառնալով Թիֆլիսում տեղի ունեցած Երիտասարդ Սոցիալիստ-ինտերնացիոնալիստական, հետագայում՝ Երիտասարդ Կոմունիստների «Սպարտակ» կազմակերպության ժողովից, մտադրվում է Մարքսիստական աշակերտական միության հիմքի վրա ստեղծել նույնատիպ կազմակերպություն։ Այդ նպատակով 1919 ապրիլին (ըստ Պ. Թորոսյանի՝ հիմնադիր ժողովը կայացել է ապրիլի 13-ի երեկոյան և ներկա են եղել 10-15 անդամ) գումարվում է Մարքսիստական Աշակերտական Միության ժողով, որի ընթացքում Ղ. Ղուկասյանը զեկուցում է Թիֆլիսի կոնֆերանսի արդյունքների մասին և առաջարկում վերանվանել միությունը փոխառելով Թիֆլիսում ստեղծված միության անվանումը՝ Երիտասարդ Կոմունիտների «Սպարտակ» կազմակերպություն։ Այդիսով միությունը կստանար հստակ քաղաքական ձևակերպում, չնայած կազմում ընդգրկված այլախոհ աշակերտներին (Ամասիա Հարությունյան, Վահան Խերանյան)։

«Նա պնդում եր, վոր միությունը պետք ե դուրս գա իր աշակերտական նեղ շրջանակներից, իր շարքերը քաշի յերիտասարդ բանվորներին և կանգնի զուտ քաղաքական գործնեյության հողի վրա։ Նրա առաջադրած այս թեզերին վոչ վոք չհակաճառեց, բայց իսկույն հարց բարձրացավ միության անվան և ընդգրկվելիք պաշտոնական քաղաքական ուղղության մասին։ Այստեղ եր, վոր առաջացան վիճաբանություններ։ Ընկ. Ղուկասն առաջարկում էր միության համար Սպարտակյան անունը։ Այս անվան դեմ հակաճառեց ընկ. Ամասիա Հարությունյանը։ Նա գտնում եր, վոր այդ անունը միությանը տալու յե զուտ կոմունիստական և բոյլշևիկյան բնույթ և ապա առաջադրելու յե միության պառակտման հարցը։ Յես համաձայն եյի միության Սպարտակ անվան հետ, բայց պնդում եյի, վոր նա պետք ե կրի Յերիտասարդ սոցիալիստ ինտերնացիոնալիստների միություն անունը։ իմ համոզմամբ այդ անունը միությանն ազատ կպահեր զուտ բոյլշևիկյան բնույթից։ Յես այդ ժամանակ համոզված եյի, վոր Սպարտակ անունով կարող են հպարտանալ վոչ միայն բոյլշևիկները, այլև սոց.-դեմոկրատ ինտերնացիոնալիստները։ Ամասիան չհամոզվեց. Ժողովի վերջում նա հայտարարեց, վոր ինքը դուրս ե գալիս միությունից» - Վ. Ծովյան. «Նորից անցյալի մասին» անտիպ հոդված, Յերիտպատի արխիվ)։

Չնայած նրան, որ Ամասիա Հարությունյանը լքեց միությունը և, որ միությունը վերանվանվեց Երիտասարդ սոցիալիստ-ինտերնացիոնալիստական Սպարտակ կազմակերպություն, պառակտում տեղի չի ունենում, ավելին՝ մենշևիկ ինտերնացիոնալիստ Վահան Խերանյանը փակ քվեարկությամբ ընտրվում է վարչության և հրատարակվելիք «Սպարտակ» օրգան թերթի խմբիի մեջ։ Անգամ թերթը անվանապես լույս է տեսնում որպես ինտերֆրակցիոն թերթ։ Սպարտակի անդամներից մեկն իր հիշողություններում հայտնում է.

«Մենշևիկները գտնում են, թե բաժանման հարցը չպետք ե դնել հայ իրականության մեջ։ Սակայն մարքսիստական միությունը դեմ գնաց նրան։ Մեր գործի գլխավոր խանգարիչը հանդսիանում էր Թադեվոս Ավդալբեկյանը, վորն աշխատում էր իր ազդեցությունն ուժեղ պահել մեզ վրա։ Նա պնդում ե, թե չպետք ե դնել բաժանման հարցը – մարքսիստական միություն եք, այդպես էլ մնացեք»։

Օրգան թերթը

«Սպարտակ» թերթի 1-ին համարի վերատպությունը

1919 թվականի մայիսի 1-ին լույս է տեսնում Հայաստանում առաջին կոմերիտական թերթը՝ «Սպարտակ»-ը, որը նվիրված էր աշխատավորության միջազգային օրվան։ Այն տարածվում է նաև Հայաստանի այլ վայրերում։ Տպագրական աշխատանքները կատարվում են Բեհբության փողոցի (այժմ՝ Բուզանդ) վրա գտնվող «Կուլտուրա» մասնավոր տպարանում։ Տպագրման թույլտվության համար անհրաժեշտ էր Ներքին գործոց մինիստրության արտոնությունը, որը պետք էր ներկայացնել տպարանատիրոջը։ Սակայն երկիտասարդները խորամանկության են դիմում՝ ցույց տալով տպարանատիրոջը գրավոր դիմում, որը միայն վերջին օրն է տարվում մինիստրություն՝ շուտափույթ մերժումից խուսափելու համար։ Տպարանատերը, հավատացած թույլտվություն ստանալու համար, համաձայնում է՝ չուզենալով կորցնել ձեռնտու պատվերը։

Թերթում տպագրվում են Արմենակ Բուդաղյանի «Կեցցե Մայիսի 1-ը», Բաքվի 26 կոմիսարներին նվիրված «Ընկածներին» հոդվածները «Բանվոր» ստորագրությամբ (ամենայն հավանականությամբ հոդվածի հեղինակը Ղուկաս Ղուկասյանն է), Միության ծրագրի նախաբանը, Շուշանիկ Կուրղինյանի «Բանվորներին» բանաստեղծությունը և այլ նյութեր։

Դաշնակցական կառավարությունը որոշում է անմիջապես փակել «Սպարտակ» թերթը, փակվում է նաև կոմունիստական «խոսք» թերթը։ Այդպիսով, «Սպարտակը» լույս է տեսնում ընդամենը մեկ անգամ։

Բեյուք-Վեդիի դեպքերը

1919 թվականի ամռանը, երբ դաշնակցական կառավարությունը ձեռնամուխ է լինում թյուրք ազգաբնակչության ջարդ անցկացնել Բեյուք-Վեդիում (այժմ՝ Վեդի), Սպարտակը ժողով է գումարում և որոշում է եղբայրասպան պատերազմը դադարացնելու կոչ անել։ Ղուկաս Ղուկասյանն առաջարկում է ռազմական գործողությունները դատապարտող թռուցիկներ տարածել քաղաքում։ Չնայած թռուցիկի խմբագրության համար ընտրվում են հենց իրենք՝ Ղ. Ղուկասյանը, Ա. Խանջյանը ու Ե. Չուբարը, այն գրվում է Ա. Մելիքյանի կողմից։

«Թռուցիկները յերեկոյան ժամը 10-ին Ղուկասն ու գրաշար Գարեգինը բերին Կոմիտե։ Աղջկերքն արդեն շրեշը պատրաստել եյին. Նրանք հազիվ թե իրենց տներում գաթայի համար այնպիսի վոգևորությամբ յուղ և ալյուր խառնած լինեյին ինչպես վոր այն գիշեր ջուր և ալյուր խառնեցին մեր խեղափոխական լավաշների – թռուցիկների համար։ Բաբաշկան (Անահիտ Բաբայան ) ուղղակի գժվում եր, վոգևորությունից նրա դնչիկը քրտնել եր, մանչի չուբը ճակատին կպել, բոլոր աղջկեքն ել ղոչաղ ընկերներ եյին յերևում այդ գիշեր։ Կոմիտեն Ղուկասի ղեկավարությամբ ընկերների մեջ բաշխեց փողոցներն ու հիմնարկությունները։ ժամը 12-ից հետո, շրեշի բանկաները մեկի ձեռքը, թռուցիկները մյուսի՝ զույգ-զույգ ցրվեցինք մեր կվարտալները։ Փողոցներն արդեն մեռել եյին, հատ ու կենտ մարդիկ եյին պատահում։ - Շատ շուլուխ չանեք, հա՛, խրատում էր Ղուկասը զույգերին, մենակ, վոր շատ նեղն ընկնեք, սիլի-բիլիի տվեք ձեզ։ Ժամը 2-ի մոտ բոլոր զույգերը վերադարձան դատարկ ձեռքերով ու վոգևորությամբ լի. Ամենքն ել ամեն տեղ անփորձանք կպցրել եյին թռուցիկները» - Ե. Չուբար, «Սկիզբ», էջ 19-21։

Երիտասարդները իրենց գիշերային շրջագայությունը մերթ սիրահարների, մերթ ընկերների սովորական զրուցաերթի նմանեցնելով թռուցիկները փակցնում են ամենաաչքի ընկնող վայրերում՝ անգլիական գնդապետի շտաբի շենքին, պառլամենտի շենքի պատերին, և պարետային վարչության դռներին։ Լուսաբացին մոտ, երբ դեռ զինվորները քնած էին, բաց պատուհաններից թռուցիկները նետում են նաև զորանոցներ։ Դրանք հասնում են նաև գործող ճակատը։

Բացի այդ որոշված էր, որ նույն օրը պարլամենտի նիստի ժամանակ Ղուկասը պետք է բալկոնից թռուցիկներ ցրեր պատգամավորների գլխին, սակայն ընկերները ետ են համոզում նրան՝ ասելով որ դա չափից դուրս վտանգավոր է։

Թռուցիկներից և ոչ մի օրինակ չի պահպանվել, դրա բովադակության մասին հնարավոր է պատկերացում կազմել կազմակերպության անդամների հիշողություններով)։

«Մեր թռուցիկը ռումբի պես պայթեց դաշնակցականների գլխին, սա առաջին նախազգուշացումն եր, գլուխ բարձրացնող «ներքին վտանգը»։ Մինչև այդ դաշնակցականները այն համոզմունքն ունեին, վոր բոյլշևիզմը Հայաստանին չի կպչի, և յերջանիկ եյին իրենց այդ միամիտ համոզմունքով։ Հայաստանում ապրող հատ ու կենտ բոյլշևիկները դաշնակացականների համար անվնաս յերազողներ եյին։ Մենք դաշնակցականների աչքում մի տեսակ ընտանի անվնաս դարձած գազաններ եինք։ Յեվ հանկարծ այդ գազանն իր ժանիքն ե ցույց տալիս ու ճանկերը բաց անում։ Դաշնակցական մինիստրներն ուզում եյին իրենց մխիթարել, վոր թռուցիկը գիտակից ու լուրջ բոյլշևիկների ձեռքի գործը չե։ Դրա համար ել իսկույն և յեթ նրանց ախրանկայի պետ բեմական ոֆիցեր Շախաթունին բարձր պատիվ ե անում՝ իր սեփական կառքով այցելում ընկ. Արշավիր Մելիքյանին և հարցնում, թե ով է թռուցիկի հեղինակը։ Ընկ. Արշավիրն, իհարկե, չքմեղանում ե, թե դա բոյլշևիկների գործը չե։ Դաշնակցական կառավարության ամբողջ զայրույթն ուղղվում ե «Սպարտակ» կոչված «գիմնազիստ աշակերտ անմորուս լակոտների դեմ»» - Ե. Չուբար, «Սկզբում», էջ. 23-24:

Երևանի պարտիական կազմակերպության անդամ Հ. Ազիզյանը այդ առիթով գրել է.

«Թռուցիկը ուղղված էր բոլոր աշխատավորներին, նրանով սպարտակյաններն իրենց բողոքն էին հայտնում կոտորածի դեմ, մերկացնում էին դաշնակների բոլոր գաղտնի գործերը։ Վերջում դիմում կար կառավարական զորքերի բոլոր զինվորներին, որոնց կոչ էին անում՝ չկռվել մեր դարավոր հարևանների դեմ, խելացնոր հանցագործության գործիք չդառնալ և սվինները իրենց բախտը որոնողների դեմ չդարձնել։ Թռուցիկները լավ էին տարածել։ Ռազմաճակատում, Բեյուք-Վեդի գյուղի մոտ, դաշնակները զինվորների մոտ իրենց համար ատելի թռուցիկներ էին գտնում և ձերբակալում կարդացողներին։ Դա հավասարազոր էր ռումբի պայթյունի»

Անմիջապես հետո ձերբակալվում են գրեթե բոլոր սպարտակյանները, նախ՝ Աղասի Խանջյանը, որի տանը հայտնաբերվում է սպարտակյանների անվան ցուցակը, այնուհետև՝ մնացած անդամները։

«Այս երեկո այստեղ ժողով ունենք. դրա համար ենք թավալվում այս խոտերի վրա. Գալիս են մեկ-մեկ տղերքն այգու զանազան դռներից ու պատերի փլվածքներից։ մթնում ե արդեն, բայց դեռ 6-7 հոգի յենք։ Շտապ մոտենում ե մեզ ընկերներից մեկի յեղբայրը. կանչում մի կողմ Բաբաշկային, փսփսում են. Բաբաշկան խայթվածի նման բռնում ե նրա ձեռքից, պապիրոսը դեն նետում. գալիս ե մեզ մոտ. - Տղեքն ու աղջկեքը բռնված են. Աղասու մետ ել ցուցակն ե բռնված» - Ե. Չուբար, «Սկզբում», էջ՝ 32:

Ձերբակալվածների մի մասը շուտով ազատ է արձակվում, երկուսը վարչական կարգով բանտարկության են ենթարկվում, ոմանք էլ արտաքսվում են պաշտոններից։

Նախընտրական գործունեությունը

Աղավնի Գեղամի Բուդումյան և Աստղիկ Մկրտիչի Ղարաբաղցյան, Հայկական Գանձարան շտեմարանի էջից

1919 թվականի հունիսի 21-ին՝ պառլամենտական ընտրությունների ժամանակ, Սպարտակը հանդես է գալիս դաշնակցական իշխանությունը քննադատող կոչով, որը օգոստոսի 1-ին՝ պառլամենտի բացման օրը, թռուցիկների տեսքով տարածվում է քաղաքում։

«Ղուկասը խնդրեց, վոր իրեն թողնենք պարլամենտի դռները զարդարելը։ Այդ բավականությունից չզրկեցինք մեր բոլորիս սիրելի Ղուկասին։ Յերբ պարլամենտի դռան մոտով եյինք անցնում՝ ծիծաղս չկարողացա զսպել. Մեր Ղուկասը ծուռ խաչի ձևով կպցրել էր մի տասը թռուցիկ» - Ե. Չուբար, «Սկիզբ», էջ՝ 4:

Կոչը, դիմելով քաղաքացիներին, բանվորներին, զինվորներին և չքավոր գյուղացիներին, թվարկում է հեղափոխության նվաճումները Եվրոպական երկրներում և Ռուսաստանում, մատնանշում է պարլամենտարիզմի ձևական էությունը։ Կոչում Անդրկովկասյան Սեյմի ձևավորումը և անջատումը Ռուսաստանից անվանվում է դավաճանական արարք՝ իրագործված Դաշնակցության և Մուսաֆաթի կողմից։ Այնուհետ թվարկվում են «հակահեղափոխական քաղաքականության կործանիչ հետևանքները»՝ Շամխորի և Բաքվի դեպքերը.

«Շամխորի արյունոտ անցքերը ուր հազարներով՝ «սոցիալիստների» և «դեմոկրատների» աչքի առջև, նրանց հրահանգներով ու խրախուսանքով, կոտորվեցին (ռուս) հեղափոխական զինվորները, խլվեցին նրանց զենքերը, հեղափոխական Բագվի դեմ ուղղելու և Անդրկովկասը դժոխքի վերածելու համար։ Հայտնի յե հապա, թե ինչ դիրք բռնեց այդ պարլամենտը պրոլետարական Բագվի հանդեպ, վորը միայնակ կուրծք էր տալիս սև հեղափոխության դեմ, թե ինչպես սև (թաթար) ավազակախմբերը զենք են առնում Թիֆլիզում, Բագուն արյան բաղանիք դարձնելու համար»։

Փակագծերում շեղատառերով գրված են 1929 թվականին լույս տեսած Հ. Դանիելյանի «Սպարտակը Հայաստանում» գրքում արված որոշ հետաքրքիր խմբագրական հավելումներ։ Ընդարձակ քննադատական պարբերություններում նախկին պարլամենտը, ինչպես կոչի հեղինակն է անվանում՝ «հայ բուրժուազիայի, կալվածատերերի, կղերի ու տիրացուների «ժողովրդական» կուսակցության ֆրակցիան» մեղադրվում է հայ-վրացական պատերազմը խրախուսելու, Դենիկինին «բարեկամության» և «ողջույնի» հեռագիր ուղարկելու և հեղախոխական ճանապարհով ձեռք բերված հողը գյուղացուց խլելու ու կալվածատիրոջը վերադարձնելու մեջ։ Մեղադրանքներից վերջինը վերաբերում է բանակում տիրող իրավիճակին.

«Բանակներում տիրում ե բռնապետական ռեժիմ, վորը վոչնչով չի տարբերվում արյունարբու Նիկոլայի ռեժիմից, վխտում են ամենուրեք միապետական սև հարյուրակային սպաներ, խմբապետներ, և հայ զինվորը տանում ե նրանց անարգ լուծը»։

Տեքստն ավարտվում է «Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի իսկական պաշտպանի»՝ Կոմունիստական կուսակցության շարքերը խտացնելու կոչով.

Խմբվել մեր կարմիր դրոշի շուրջը, ձգվել դեպի հեղափոխությունը (ձգտել դեպի Ռուսաստան) և հեղափոխական մարքսիզմի (ու մարտական ինտերնացիոնալիզմի) ճանապարհով հաղթականորեն ընթանալ դեպի մեր լուսավոր ապագան՝ սոցիալիզմը։

Կոչը ստորագրված է «Յերիտասարդ կոմունիստների Յերեվանի «Սպարտակ» կազմակերպություն»։ Թռուցիկների տարածմանը հաջորդում են զանգվածային ձերբակալություններ, Երևանում կալանավորվում է 30 հոգի՝ այդ թվում կանայք։

Միասնական Անդրկովկասյան կազմակերպության ձևավորումը

1919 թվականի սեպտեմբերի երկրորդ կեսին Բաքվում գումարվում է Երիտասարդ կոմունիստների Սպարտակ կազմակերպության կոնֆերանս, որին մասնակցում են Վրաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկայացուցիչները՝ 16-18 հոգի։ Կոնֆերանսին Հայաստանից գործուղվում են Ղ. Ղուկասյանը և Ա. Խանջյանը։ Կենտրոնական հարցը Անդրկովկասյան միացյալ կազմակերպություն ստեղծելն էր։ Սպարտակ կազմակերպությունների ներկայացուցիչները միաձայն ընդունում են միասնական կենտրոնացված կազմակերպություն ունենալու անհրաժեշտությունը, այդպիսով Սպարտակը դառնում է ՌԿԵՄ (Ռուսաստանի կոմունիստ երիտասարդների միություն) մաս։ 1920 թվականի հունվարի երկրորդ կեսին անլեգալ պայմաններում Երևանում հրավիրվում է կուսակցության Հայաստանի կոնֆերանսը, որի ընթացքում Ղ. Ղուկասյանը զեկուցում է Սպարտակի գործունեության մասին։ Քննարկվում է ապստամբության և իշխանությունը գրավելու հարցը, որը, սակայն, մերժվում է պատճառաբանությամբ, որ իրադրությունը պահանջում է կենտրոնանալ կուսակցության ազդեցության և գաղափարների տարածման վրա։

Մայիսյան դեպքերը

Կոմունիստական կուսակցությունը, Սպարտակի հետ համատեղ, Երևանում և Ալեքսանդրապոլում (Այժմ՝ Գյումրի) մայիսմեկյան ցույց է կազմակերպում։ Ս. Ղազարյանն իր հիշողություններում գրում է, որ կազմակերպչական աշխատանքները տեղի էին ունենում քաղաքի հյուսիսային մասի նրբանցքներից մեկում (Քաթանսկի № 4)։ Լոզունգների և միջոցառման ծրագրի մշակմանը ակտիվորեն մասնակցում էր Ղ. Ղուկասյանը։ Աշխատանքների ավարտից հետո սպարտակյանները քաղաքի պատերին փակցնում են մայիսմեկյան կոչը (չի պահպանվել), իսկ հաջորդ օրը՝ ցույցի ժամանակ, հաջողացնում են տարածել այն հրետանային զինվորների մեջ։ Կազմակերպությունը հաջողացնում է ցուցարարների կողմը գրավել Երևանի արական գիմնազիայի փողային նվագախումբը, որը ցույցի ժամանակ կատարում էր աշխատավորների հիմնը՝ «ինտերնացիոնալը»։ Երթի մեկնակետը Թարխանյան (այժմ՝ Պուշկին) և Աստաֆյան (այժմ՝ Աբովյան) փողոցների հատման տեղն էր, որտեղից երթի մասնակիցները շարժվեցին դեպի պառլամենտի շենքը։ Այնուհետ, Ղուկաս Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ՝ ցույցի մասնակիցներից շատերը շարունակում են երթը դեպի ներկայիս Սախարովի հրապարակ, որտեղ թուրք աշխատավորության հետ կազմակերպում են բոլշևիկյան միտինգ։

Անդամների ցանկ

• Ղուկաս Ղուկասյան (նախագահ)
• Աղասի Խանջյան (քարտուղար)
• Արմենակ Բուդաղյան
• Պետիկ Թորոսյան
• Աղավնի Բուդումյան
• Համո Վարդանյան
• Միշա Ենգիբարյան
• Սահակ Ղազարյան
• Եղիա Չուբար
• Հրանտ Պողոսյան
• Արաքս Մուրադյան
• Ստյոպա Սողոմոնյան
• Ապրես Ղարաօղլանյան
• Գուրգեն Մելիք-Օհաջանյան
• Արփիկ Բադալյան
• Լևոն Արիսյան
• Նազիկ Ահարոնյան
• Հայկ Աղաջանյան
• Ա. Արզրումցյան

Գրականություն

• Աթայան Ռ., Սպարտակ
• Դանիելյան Հ., Սպարտակը Հայաստանում
• Կարապետյան Հ. Ն., Հայաստանի կոմերիտմիության ծնունդը, Ե., 1956
• Հայաստանի լենինյան կոմերիտմիության պատմություն, բարեփոխ. և լրց. հրտ. Ե., 1981
• Կոմերիտմիությունը որպես բոլշևիկյան պարտիայի օգնականը Սովետական իշխանության հաստատման և ամրապնդման համար մղվող պայքարում (1917-1920 թթ.), Վ. Ն. Իվանով, Ե., 1949,
• Հին բոլշևիկների հիշողությունները, գիրք 1-ին
• Հին բոլշևիկների հիշողությունները, գիրք 2-րդ
• Սկզբում։ (Հուշեր) /Յեղ. Չուբար; ՀԽՍՀ. Յերևան, 1926։