«Աշոտ Բ Երկաթ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Աշոտ Բ Երկաթ
Հայոց թագավոր (914-922), Շահնշահ Հայոց և Վրաց (922-929)
Իշխանություն	914 - 929
Թագադրում	914
Լրիվ անուն	Աշոտ Բ Բագրատունի
Ծնվել է՝	882
Ծննդավայր	Բագարան, ; Բագրատունիների թագավորություն
Մահացել է՝	929
Վախճանի վայր	Երազգավորս, ; Բագրատունիների թագավորություն
Թաղվել է՝	Բագարան
Ազգություն	հայ
Հարստություն	Բագրատունիներ
Նախորդ	Սմբատ Ա
Հաջորդող	Աբաս Ա
Տոհմ	Բագրատունիներ
	պետական գործիչ և գերիշխան
Հայր	Սմբատ Ա Նահատակ
Հավատք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

17:51, 21 Հուլիսի 2021-ի տարբերակ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Աշոտ Բագրատունի (այլ կիրառումներ)

Աշոտ Բ Երկաթ (անհայտ^[1], Բագարան - 928 կամ 929^[1], Երազգավորս, Բագրատունիների թագավորություն), Հայոց թագավոր 914 թվականից, Շահնշահ Հայոց և Վրաց 922 թվականից։ Հաջորդել է հորը՝ Սմբատ I Բագրատունուն։

Աշոտ Երկաթը՝ Հայոց իշխանաց իշխան

Աշոտ Բ Երկաթ թագավորի գահակալության պատմափուլը (914-929) Հայոց պատմության մեջ ամենահետաքրքրական ու կարևոր, բայց միևնույն ժամանակ ամբողջությամբ և խորությամբ ուսումնասիրությանչենթարկված ժամանակաշրջաններից է: Հոր` Հայոց Սմբատ Ա թագավորի (891-914) սպանությունից հետո, երբ ողջ սրությամբ դրված էր Հայոց թագավորության լինել-չլինելու հարցը, ամեհի ֆիզիկական ուժի ու քաջության շնորհիվ («ըստ քաջապինդ արութեան») «Երկաթ» կոչված երիտասարդ արքայազնն աներկյուղ իր վրա վերցրեց մի կողմից Բագրատունիների գլխավորությամբ Հայոց թագավորության պահպանման, իսկ մյուս կողմից` Հայաստանն ու Այսրկովկասի քրիստոնեական երկրներն ընդգրկող`Աշոտ Ա և Սմբատ Ա թագավորների տերության վերականգնման գործը: Աշոտ Երկաթը փաստորեն ստիպված եղավ ինչպես պահպանել Հայոց թագավորությունը, այնպես էլ վերականգնել Ատրպատականի տիրակալ Յուսուֆի սփռած ավերի ու ասպատակությունների պայմաններում Հայոց պետականության` կորսված կամ քայքայված այնպիսի կարևոր բաղադրիչները, ինչպիսիք էին պետական համակարգն ընդհանրապես եւ թագավորական իշխանությունը, պետական ինստիտուտները, կառավարման համակարգն ու բանակը` մասնավորապես: Ի վերջո հասնելով իր նպատակին` նա հռչակվեց որպես շահնշահ կամ արքայից արքա: Աշոտ Երկաթի գահակալության դժվարին ու հանգուցային պատմափուլում իր լուծումը գտավ Հայոց թագավորության հետագա գոյության հիմնախնդիրը, և վերջինիս պատմության մեջ այնուհետև սկիզբ առավ համեմատաբար խաղաղ և կայուն զարգացման ժամանակաշրջան: Նշված առումներով Աշոտ Երկաթի գործունեությունը դարա- կազմիկ նշանակություն ունի Հայոց պատմության մեջ: Աշոտ Երկաթի գահակալման բեմելը տեղի է ունեցել Հայոց իշխանաց իշխանի պաշտոնում։ Այս պաշտոնը զբաղեցրել են հիմնականում արքայական տան այն անդամները, որոնց ժառանգաբար անցնելու էր Հայոց գահը^[2]։ Սմբատ Ա-ի օրոք իշխանաց իշխան նշանակվել են Հայոց արքայի երկու եղբայրները։ Սկզբում Շապուհն էր, իսկ այնուհետև՝ Դավիթը։ Այն ժամանակ Սմբատ Ա-ն չէր կարող իր որդի Աշոտին նշանակել Հայոց իշխանաց իշխան, քանի որ Ատրպատականի Աֆշին ամիրի դեմ պատերազմներից մեկի ավարտին՝ 897 թվականին ստիպված էր եղել նրան որպես պատանդ հանձնել ամիրին, և հետ էր ստացել միայն 901 թվականին։ 903 թվականի պատերազմից հետո Յուսուֆ ամիրան հաշտություն է կնքում Սմբատ Ա-ի հետ։ Երկու արքաները հաշտվում են, իսկ Աշոտին կարգում են Հայոց իշխանաց իշխան՝ ճանաչելով նրա գահաժառանգման իրավունքը։ Այս պաշտոնը Աշոտ Երկաթը խաղաղությամբ վարեց մինչև 909 թվականը, երբ Յուսուֆը մեծ արշավանք ձեռնարկեց Հայաստան։

Աշոտ Երկաթի գլխավորած ազատագրական պատերազմը և թագադրությունը. 909-914 թվականների պատմափուլ

Յուսուֆը Հայաստան է արշավել հայոց 358 թվականին, այսինքն` 909 թվականի ապրիլից մինչև 910 թվականի ապրիլն ընկած ժամանակահատվածում ^{[Ն 1]}:Յուսուֆը պատերազմում էր խալիֆի զորքերի դեմ: Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու` դեռ նախքան Յուսուֆի ձերբակալվելը Խալիֆայության զորքերի կողմից (919 թ.) խալիֆը՝ որպես ոստիկան, Հայաստան է առաքում ոմն Փարկինիի, ով Գագիկ Արծրունուն երրորդ անգամ կարգում է թագավոր «ի վերայ Հայաստանեայցս»: Այդ լուրը Յուսուֆն ընդունում է մեծ դժկամությամբ:

919 թվականին Սբուքը պարտության մատնեց հակառակորդին եւ դիմեց խալիֆին` իրեն նշանակելու Ատրպատականի կառավարիչ: Խալիֆը համաձայնեց: Կարելի է կարծել, որ այս իրադարձություններից մի քանի տարի անց դրանք նկարագրած կաթողիկոս պատմիչը շփոթել է դեպքերի ժամանակագրական հերթականությունը, ուստի` պետք է կարծել, որ Գագիկ Արծրունու թագ ստանալը Փարկինիից հարուցել է ոչ թե Յուսուֆի, որն այդ ժամանակ բանտում էր, այլ Սբուքի դժգոհությունը, որի հետ որոշ ժամանակ անց Գագիկ Արծրունին կարողացավ հաշտվել: Սբուքի համար, սակայն, Հայաստանում գլխավորն Աշոտ Երկաթն էր, որին նա, ինչպես կտեսնենք, հռչակեց շահնշահ: Յուսուֆի ձերբակալության հետ կապված հաղորդմամբ ընդմիջարկելով 918 թվականին վերաբերող տեղեկությունները` Հովհաննես Դրասխանակերտցին դարձյալ վերադառնում է այդ թվականի դեպքերի նկարագրությանը: Ըստ նրա` այդ ժամանակ Սահակ Սեւադան ականջ դնելով չարակամներին` թշնամանում է Աշոտ Երկաթի դեմ: Հաջորդ տեղեկությունն արդեն վերաբերում է 919 թ.: Ձմեռն անցնելուն պես նրանք զորք են հավաքում պատերազմելու նպատակով, բայց հաշտվում իշխանների միջամտությամբ: Հաշտվելով Սահակ Սեւադայի հետ` Աշոտ Երկաթն արշավեց Դվին: Նա «հնազանդեցուցանէր զամբարտաւան եւ զբիրտ ապստամբութիւն նոցա ընդ լծով ծառայութեան իւրոյ»: Այնուհետև, «թագաւորն Աշոտ իբրեւ կամակատարս զԴվին քաղաք իւր պատրաստեաց»: Փաստորեն, Հայոց հինավուրց մայրաքաղաք Դվինն ազատագրվեց արաբական գերիշխանությունից և ենթարկվեց Հայոց թագավորին 919 թվական:

Դվինի գրավումից հետո, դատելով Հովհաննես Դրասխանակերտցու հետագա տեղեկություններից, այնտեղից հեռացավ Աշոտ Շապուհյանը` հաստատվելով Բագարանում: Դվինից Աշոտ Երկաթը դարձյալ մեկնեց Գուգարք` պատժելու Վրաց իշխան Գուրգենին: Իր հետ վերցնելով Վրաց թագավոր Ատրներսեհին` արքան արշավեց նրա դեմ: Վերջինիս օգնության են շտապում Աբասն ու Աշոտ Շապուհյանը: Հայտնի է, որ Աբասը փեսայացել էր Վրաց իշխան Գուրգենին: Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու` նույն կարգավիճակն ուներ նաեւ Աշոտ Շապուհյանը: Փաստորեն, կարելի է արձանագրել, որ Վրաց իշխան Գուրգենը իր երկու փեսաների միջոցով, որոնք երկուսն էլ ունեին Հայոց գահին տիրելու նկրտումներ, կարողացավ լրջորեն վտանգել Հայոց թագավորության ներքին անվտանգությունը, անկասկած, հետապնդելով հեռուն գնացող նպատակներ, որոնք առնչվում էին Շամշուլդե ամրոցին եւ շրջակա գավառին տիրելուն: Այդ պահի դրությամբ համընկել էին Աբասի եւ Աշոտ Շապուհյանի շահերը, բայց միայն կարճ ժամանակով, քանի որ հեռանկարում Հայոց գահին բազմել կարող էր նրանցից միայն մեկը: Աշոտ Երկաթի ու Ատրներսեհի զորքի առաջ թշնամիները նահանջում են եւ սկսում աստիճանաբար տեղի տալ ու մտածել հանձնվելու մասին: Այդ ժամանակ լուր է հասնում Սահակ Սեւադայի կողմից կատարված անօրենությունների մասին: Այս անգամ Սահակ Սեւադայի զորքը ներխուժել էր Ուտի, իսկ այնուհետև` Ձորոփոր գավառները, բնակչությանը գաղթեցրել իր տիրույթները, իսկ ինքը` ամրացել էր Տավուշի ձորի արեւմտյան լեռնակի ծործորներում: Աշոտ Երկաթը շտապ վերադառնում է և հասնում Ձորոփոր գավառը: Այստեղ նա լուր է ստանում, որ Սահակ Սևադայի զորքը գրավել է Կայան բերդն ու ազատել այնտեղ բանտարկված Գեղարքունիքի իշխան Վասակին, որին Աշոտ Երկաթը մեղադրել էր Աշոտ Շապուհյանի հետ գործակցելու համար և հրամայել ձերբակալել ու փակել այդ բերդում` զրկելով նաև սեփական տիրույթներից: Արքայի հաշտության առաջարկը Սահակ Սևադան մերժում է, որից հետո նրա ութ հազարանոց բանակի վրա արքան հանկարծակի հարձակում է գործում 200 հեծյալներով: Աշոտ Երկաթի առջևից տանում էին այն խաչը, «զոր սովորն էր միշտ առաջի իւր շրջեցուցանել» : Հակառակորդը ջախջախիչ պարտություն է կրում: Գերի ընկած Սահակ Սեւադային ու նրա որդի Գրիգորին արքայի հրամանով կուրացնում են, իսկ նրանց տիրույթները` ռազմակալում: Հովհաննես Դրասխանակերտցին հաղորդում է, որ «ամրոցն առ հասարակ զԳարդմանայ թագաւորն յինքն գրաւեալ եւ զբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալ` հնազանդէր» : Փաստորեն, Գեղարքունիքն ու Գարդմանը կցվեցին արքունի տիրույթներին:

Վերջին իրադարձությունների նկարագրության ժամանակ Հովհաննես Դրասխանակերտցին գրում է, որ «փոքր ինչ յառաջ քան զայս ոստիկանն Յուսուփ ապստամբութեամբ բազմաւ ընդվզեալ յիսմայելեան ամիրապետէ», սակայն պարտվեց ու ձերբակալվեց, որով նրա սպառնալիքից փրկվեց Գագիկ թագավորը: Կարելի է վստահաբար ասել, որ նշված իրադարձությունները թվագրվում են Յուսուֆի ձերբակալման 919 թվականով: Ի վերջո, ամփոփելով արդեն ասվածը, նշենք, որ այդ պատմափուլում Հայաստանում առկա երեք Հայոց թագավորներից իրադարձությունների կիզակետում միայն Աշոտ Երկաթն էր, որի տիրապետության տարբեր հատվածներում մերթընդմերթ տեղի էին ունենում խռովություններ եւ պատերազմներ: Առավել կայուն էր իրավիճակը Գագիկ Արծրունու տիրույթներում, իսկ Աշոտ Շապուհյանը, փաստորեն, սկզբում իր դիրքերը պահպանում էր միայն Խալիֆայության աջակցությամբ, իսկ հետո զրկվել էր դրանից ու հաստատվել Բագարանում: Ինչ վերաբերում է Աշոտ Երկաթի և Գագիկ Արծրունու հարաբերություններին, ապա պատմիչների տեղեկությունները հնարավորություն չեն տալիս գնահատելու դրանք: Հայտնի է, որ, ինչպես տեսանք, Գագիկ Արծրունին 914 թվականին տիրացել էր Բագրատունիներին պատկանող` Այրարատի երեք գավառների` Ծաղկոտնին, Կոգովիտին ու Մասյացոտնին: Աշոտ Երկաթի վերադարձից հետո այդ գավառների հետ կապված որեւէ հակասություն կարծես չի ծագել, դրանք թերեւս մնացել են Գագիկի իշխանության ներքո, ինչը վկայում է, որ երկու գահակալներն այդ ժամանակ արդեն ունեին ավելի կարեւոր խնդիր` պայքարը Յուսուֆի դեմ: Իսկ այդ պայքարը կերպափոխվել էր` իրականացվելով երկու կենտրոններով` Վասպուրականում եւ Այրարատում: Ի դեպ, վերջինում այն 916-918 թվականներին մարմնավորված էր Աշոտ Երկաթի և Յուսուֆի հովանավորյալ Աշոտ Շապուհյանի միջև տեղի ունեցած հակամարտության մեջ: Աշոտ Երկաթի և Գագիկ Արծրունու միջեւ նույնիսկ դաշնակցային հարաբերություններ են ակնարկված որոշ աղբյուրներում, ըստ որոնց` «որդին Սմբատայ Աշոտ բազում ընթացութիւնս եւ քաջութիւնս ցուցանէր եւ պահէր զբոլոր ամրոցս տէրութեան հաւր իւրոյ ձեռնտուութեամբ ... թագաւորին Գագկայ Վանեցւոյ» : Որ դա հնարավոր էր, հիմնավորվում է այն իրողությամբ, որ, ինչպես տեսանք, Գագիկ Արծրունին փորձ էր կատարել հաշտվելու նաեւ Յուսուֆից պարտություն կրած Սմբատ Ա-ի հետ: Չնայած ասվածին` նման իրավիճակում թե ́ Աշոտ Երկաթի, թե ́ Գագիկ Արծրունու համար ներքին «պայքար»-ը մղվում էր մյուս թագավորների նկատմամբ գերագահության հասնելու նպատակով: Եթե Բյուզանդիան ճանաչել էր Աշոտ Երկաթի գերագահությունը, ապա հարցականի տակ էր Խալիֆայության դիրքորոշումը, որը դատելով վերն ասվածից` հակվում էր Գագիկ Արծրունու կողմը: Հենց այդ պատճառով Խալիֆայության դեմ ապստամբած Յուսուֆը թագ ուղարկեց Աշոտ Երկաթին, իսկ վերջինս էլ՝ չնայած Յուսուֆի նկատմամբ ունեցած կատաղի ատելությանն ու թշնամանքին, ընդունեց այն: Իր կողմից Խալիֆայությունը թագ ուղարկեց Գագիկ Արծրունուն Փարկինիի միջոցով:

919 թվականին ձերբակալված Յուսուֆի փոխարեն Ատրպատականին տիրած Սբուքն՝ ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու, ոստիկան նշանակվեց «յետ սակաւ աւուրց»: Նշանակվելուն պես նա խաղաղություն հաստատեց Աշոտ Երկաթի հետ` նրան հռչակելով շահնշահ, այսինքն` գերագահ թագավոր երկրում գոյություն ունեցող այլ թագավորների նկատմամբ: Մյուս կողմից, Սբուքը թշնամացավ Գագիկ Արծրունու դեմ, որը նրա մոտ ուղարկեց Գեւորգ Հավնունուն` հաշտություն խնդրելու: Սբուքը կատարեց նրա խնդրանքը: Սբուքի և Աշոտ Երկաթի միջեւ ձեւավորված բարեկամական հարաբերություններն արդյունք էին այն բանի, որ Սբուքը թեև ստանձնել էր հարկատվական պարտականություն խալիֆի առաջ` Ատրպատականի կառավարիչ նշանակվելու դիմաց, բայց այդպես էլ չկատարեց իր պարտավորությունը: Նման պայմաններում համընկան Աշոտ Երկաթի եւ Սբուքի շահերը. Հայոց թագավորը բարեկամացավ նրա հետ, իսկ Ատրպատականի կառավարիչը նրան հռչակեց շահնշահ: Ինչպես տեսանք, Յուսուֆը ձերբակալվել է 919 թվականին, ուստի դրանից «յետ սակաւ աւուրց» ոստիկան նշանակված Սբուքն Աշոտ Երկաթին շահնշահ կարող էր հռչակել հենց 919 թվականին: Մինչդեռ պատմագրության մեջ ընդունված է Աշոտ Երկաթի շահնշահ հռչակվելու 921 թվականը, որը հիմնված է երկու իրողությունների վրա: Նախ, քանի որ Աշոտ Երկաթի մահն Ասողիկի կողմից թվագրված է հայոց 378 թվականով (929/930), իսկ նրա թագավորության տարիների քանակը` հավասարեցված է ութի («Աշոտ զկնի մահուան հաւր իւրոյ կեցեալ ամս ԺԵ (15) եւ թագաւորեալ ամս Ը (8), վախճանի յՅՀԸ (378/929-930) թուականին»), թվաբանական պարզ հաշվարկը ցույց է տալիս գահակալության (այս պարագայում` շահնշահ հռչակվելու) 921 թվականին (929-8=921): Այդ իսկ պատճառով 921 թվականը հեղինակների համար դարձել է այն մեկնակետը, որից սկսած Աշոտ Երկաթն իշխել է ութ տարի: 921 թվականը Աշոտ Երկաթի թագավորության սկիզբ համարելու տեսակետը կարծես բյուրեղանում է, երբ Սմբատ Ա-ի մահվան 914 թվականին գումարում ենք նախքան Աշոտ Երկաթի ութամյա գահակալությունը տեղ գտած անիշխանության յոթամյա տեւողությունը (914+7=921): Արշավանքը սկսվել է 909 թվականի գարնանը^[4]։ 909 թվականի գարնանը Յուսուֆի զորքերը հետապնդում են Սմբատ Ա-ին։ 910 թվականի գարնանը Յուսուֆը զորք է ուղարկում Սմբատ Ա-ի դեմ, որին միանում են Գագիկ Արծրունու գնդերը։ Սմբատի զորքը ղեկավարում էին Հայոց իշխանաց իշխան Աշոտն ու Մուշեղը։ Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ձկնավաճառ կոչվող վայրում և ավարտվեց Սմբատ Ա-ի զորքի պարտությամբ։ Աշոտը փրկվեց, Մուշեղը՝ գերի ընկավ^{[Ն 2]}: Սմբատն ամրանում է Կապույտ բերդում, իսկ թագաժառանգ Աշոտի գլխավորությամբ սկսվում է ազատագրական պայքարը։ Գագիկ Արծրունին մեծ կորուստներ է տալիս և անհաջողության մատնվում։ 914 թվականին Յուսուֆը հետ շպրտվեց Վասպուրականից։ Աշոտ Երկաթի ղեկավարած առաջին ազատագրական մարտերում հաղթանակները հետևում էին մեկը մյուսին։ Աշոտ Երկաթի ղեկավարած ազատագրական պատերազմի աշխարհագրությունն ընդգրկում էր Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիսարևելյան շրջաններն ու Վիրքի հարավը՝ Տփղիս քաղաքով^[6]։ Սկզբում նա ոչնչացրեց Բագրևանդ գավառում տեղակայված թշնամու գնդերը,մեկնում Գուգարք և ազատագրում տեղի ամրոցները։ Հետագայում ազատագրվում են Տփիղիսսը, Տաշիր գավառը, Աղստևը։ Այս ամենից հետո Երկաթը հաստատվեց Արշրունիք գավառում։ Աշոտ Երկաթի թագադրությունը տեղի է ունեցել Սմբատ Ա-ի սպանությունից հետո 914 թվականին։

Հայաստանը և քրիստոնյա Այսրկովկասը 914-915 թվականներին

Աշոտ Երկաթի թագադրությանը հաջորդած իրադարձությու դրդապատճառների վերաբերյալ հստակ պատկերացում կազմելու համար պետք է կատարել որոշակի ճշգրտումներ։ Երբ Յուսուֆը ասպատակում էր Գուգարքը, Աշոտ Երկաթը ամրացել էր իր ազատագրած ամրոցներում։ Հայաստանի կենտրոնական ու հյուսիսային շրջանների ազատագրումը տեղի է ունեցել Աշոտ Երկաթի՝ Կոստանդնուպոլիս մեկնելուց առաջ։ Հայաստանում տիրող դժվարին իրավիճակը, Աշոտ Երկթին ստիպում է մեկնել Կոստանդնուպոլիս, միևնույն ժամանակ Յուսուֆը նոր հալածանքեր է սկսում Արծրունիների և Սյունիների նկատմամբ 913-914 թվականների ազատագրական պատերազմը, որի հաջող ընթացքը Աշոտ Երկաթին հնարավորություն էր տվել թագադրվելու, հայտնվել էր փակուղում։ Այդ պատճառով Աշոտ Երկաթը մեկնում է Բյուզանդիա։ Կոստանդին Կայսրը Աշոտ Երկաթին և նրա հետ Կոստանդնուպոլիս գնացած հայ նախարարներին մեծ պատիվների արժանացրեց։ Հայոց թագավորը հայրենիք էր վերադառնում բյուզանդական օգնական զորքով` հաղթանակի և Հայոց թագավորությունը վերահաստատելու անխախտ հավատով։

Աշոտ Երկաթի վերադարձը Կոստանդնուպոլսից և ազատագրական նոր կռիվներ

Աշոտ Երկաթը մնաց Բյուզանդիայում 10 ամիս։ Այս ընթացքում Յուսուֆը հարձակումներ իրականացրեց Վասպուրականի ուղղությամբ՝ հասնելով Մարդաստան և Տոսպ գավառները։ Ստանալով Յուսուֆի ասպատակությունների լուրը՝ 916 թվականին Կոստանդնուպոլսից բյուզանդական օգնական բանակով վերադառնում է Աշոտ Երկաթը։ Աշոտ Երկաթի կողմն են անցնում Սյունյաց իշխանները, ու պայքարը խիստ թեժանում է։ Վերադառնում է կաթողիկոսը և հասնում նրան, որ հակառակորդները զինադադար հաստատեն։ Աշոտ Երկաթի նոր հաջողությունները հնարավորություն են տալիս Սյունյաց իշխաններին` վերահաստատելու իրենց իշխանությունները։ Սևանա լճի շրջակայքն ընդգրկող իրենց տիրույթները վերականգնում են նաև Սյունյաց իշխաններ Սահակն ու Վասակը։ Աշոտ Երկաթը Երազգավորսում կարողացավ փրկվել դավադրական մահից ու իր հետ վերցնելով Աբասի որդուն` հեռանալ Ուտիք։ Այդպիսով` Աշոտ Երկաթի համար բացվեց պայքարի նոր ուղղություն ներքին ճակատում։ Հաշտվելով Սահակ Սևադայի հետ` Աշոտ Երկաթն արշավեց Դվին։ Դվինն ազատագրվեց արաբական գերիշխանությունից և ենթարկվեց Հայոց թագավորին 919 թվականին^[7]։

Գահակալման սկիզբը

Աշոտ II–ի գահակալության սկզբում Հայաստանն գտնվել է ծանր իրավիճակում։ Ատրպատականի Յուսուֆ ամիրայի զորքը ներխուժել է Հայաստան, ինչը երկրի անկախությանը սպառնող վտանգ էր։ Իր եղբոր՝ Մուշեղի հետ 910 թվականին դուրս է եկել Յուսուֆ ամիրայի դեմ, Ձկնավաճառի ճակատամարտում գլխավորել հայոց բանակը։ Հոր մահից հետո մյուս եղբոր՝ Աբասի հետ արաբներից ազատագրել է Հայաստանի մի շարք մասեր։ 915 թվականին Յուսուֆը կրկին ներխուժել է Հայաստան, Աշոտ II-ը մեկնել է Բյուզանդիա, բանակցել Կոստանդին Ծիրանածին կայսեր հետ, ինչից հետո Բյուզանդիան նրան ճանաչել է Հայոց թագավոր և տվել օգնական զորք։ Աշոտ II-ը պայքար է ծավալել բոլոր կենտրոնախույս ուժերի դեմ՝ ձգտելով ստեղծել քաղաքականապես միասնական Հայաստան։ Աշոտ II-ի հորեղբոր որդին՝ Աշոտ Շապուհյանը, որ դեռ Սմբատ Ա-ի օրոք հարում էր Յուսուֆին, վերջինիս կողմից 915 թվականին ճանաչվել է որպես Հայոց թագավոր։ Դառնալով Աշոտ II-ի հակաթոռը՝ նա պայքար սկսեց օրինական թագավորի դեմ։ Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսը փորձ է արել հաշտեցնել նրանց։ Թեև Աշոտ Շապուհյանն ստացել է Վաղարշապատն իր շրջակայքով, բայց չի դադարեցրել պայքարը։ Աշոտ II-ի դեմ դուրս են եկել նաև Գուգարքի Շամշուլդե բերդի տերերը, ապստամբել է նաև աները՝ Գարդմանի իշխան Սահակ Սևադան։ Աշոտ II-ն գերի է վերցրել Սահակ Սևադային ու նրա որդուն, ապա կուրացնել տվել նրանց։ Նա հարկադրված է եղել պայքարել նաև Ուտիք նահանգի ապստամբ իշխան Ցլիկ Ամրամի և վրաց Գուրգեն իշխանի դեմ։ Աշոտ II-ը ստիպված էր քաշվել Սևանա կղզին և այնտեղից կազմակերպել պայքարը։ Սևանի ճակատամարտում նրան հաջողվել է պարտության մատնել Յուսուֆ ամիրայի Բեշիր զորապետին։ Այնուհետև հաղթահարելով ներքին ու արտաքին թշնամիների դիմադրությունները՝ նա վերականգնել է Բագրատունյաց թագավորության սահմանները։ 922 թվականին Աշոտ II-ին շնորհվել է «Շահնշահ Հայոց և Վրաց» տիտղոսը։ Աշոտ Շապուհյանը դուրս է մղվել ասպարեզից։ Խիզախության և կորովի համար Աշոտ II-ը ստացել է «Երկաթ» մականունը։ 928 թվականին Աշոտ Երկաթը Ատրպատականի ամիրայի հետ դիմակայել են և հետ շպրտել բյուզանդական զորքերին^[8]։

Կյանք

Տոհմածառ

Աշոտ Մեծ Բագրատունի

(855-885)

(885-890)

Կատրանիդե Ա

(885-890)

Սմբատ Նահատակ

(890-914)

Սահակ

Դավիթ

Շապուհ սպարապետ

Սոֆյա

Գրիգոր Արծրունի

(857-887)

դուստր

(855-859)

(898-904)

(904-908) / (908-943)

Գուրգեն

(904-925)

Գրիգոր

(859-913)

Սահակ

Վասակ

(914-928)

(928-953)

(897-898)

դուստր

Մլքե

Աշոտ սպարապետ

Մշակույթում

Աշոտ Երկաթը «Գևորգ Մարզպետունի» վեպի գլխավոր հերոսներից է։ Այդ վեպում նրա կինն է Սահակ Սևադայի աղջիկը՝ Սահականույշ թագուհին։ Սակայն նա սիրել է Սևորդյաց Գևորգ նահապետի աղջկան՝ Ասպրամ իշխանուհուն։ Եվ սերը փոխադարձ է եղել։

Նշումներ

↑ Այս և հետագա տոմարական հաշվարկները կատարվել են ըստ Բ. Թումանյանի տոմարական հաշվումների աղյուսակների։ Տե´ս Բ. Թումանյան, Տոմարական հաշվումներ, «Տեղեկագիր (հաս. գիտ.)», 1964, № 5, էջ 55-60^[3]:․․․
↑ Մուշեղը հետագայում դաժանաբար սպանվեց, իսկ նրա մարմինը ստացավ Սմբատ Ա-ի եղբայր Շապուհի որդի Աշոտ սպարապետը և ուղարկեց Բագարան` Բագրատունյաց հանգստարանում ամփոփելու^[5]:․․․

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ Ա. Եղիազարյան, Հայոց իշխանաց իշխանը Բագրատունի առաջին արքաների օրոք
↑ ՏԱՐԵԳԻՐՔ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
↑ Հովհաննես Դրասխանակերտցի
↑ Հովհաննես Դրասխանակերտցի. Հայոց պատմություն
↑ Ա. Տեր-Ղևոնդյան, Արաբական ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում, Ե., 1965, էջ 133
↑ Աշոտ Երկաթ
↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր III, Երևան, 1979, էջ 153

Արտաքին հղումներ

Գրականություն

Արման Եղիազարյան, «Աշոթ Երկաթ․ Թագավոր հայոց», Երևան, «ԵՊՀ հրատարակչություն» — 120 էջ. — 100 հատ, ISBN 978-5-8084-2058-8։
Լեո (Առաքել Բաբախանյան), «Երկերի ժողովածու», հ. երկրորդ, Երևան, «Հայաստան հրատարակչություն», էջ 543-578 — 778 էջ. — 30,000 հատ։
Հովհաննես Դրասխանակերտցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, «ԵՊՀ հրատարակչություն» — 397 էջ. — 1500 հատ, ISBN 5-8084-0237-9։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 487)։

[4] Այս և հետագա տոմարական հաշվարկները կատարվել են ըստ Բ. Թումանյանի տոմարական հաշվումների աղյուսակների։ Տե´ս Բ. Թումանյան, Տոմարական հաշվումներ, «Տեղեկագիր (հաս. գիտ.)», 1964, № 5, էջ 55-60^[3]:․․․

[7] Մուշեղը հետագայում դաժանաբար սպանվեց, իսկ նրա մարմինը ստացավ Սմբատ Ա-ի եղբայր Շապուհի որդի Աշոտ սպարապետը և ուղարկեց Բագարան` Բագրատունյաց հանգստարանում ամփոփելու^[5]:․․․

[_5e5775e65518eefb-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[2] Ա. Եղիազարյան, Հայոց իշխանաց իշխանը Բագրատունի առաջին արքաների օրոք

[3] ՏԱՐԵԳԻՐՔ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ

[5] Հովհաննես Դրասխանակերտցի

[6] Հովհաննես Դրասխանակերտցի. Հայոց պատմություն

[8] Ա. Տեր-Ղևոնդյան, Արաբական ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում, Ե., 1965, էջ 133

[9] Աշոտ Երկաթ

[10] Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր III, Երևան, 1979, էջ 153

[1]

[2]

[Ն 1]

[4]

[Ն 2]

[6]

[7]

[8]

[3]

[5]

@@ Տող 47. / Տող 47. @@
 Դվինից Աշոտ Երկաթը դարձյալ մեկնեց Գուգարք` պատժելու Վրաց իշխան Գուրգենին: Իր հետ վերցնելով Վրաց թագավոր Ատրներսեհին` արքան արշավեց նրա դեմ: Վերջինիս օգնության են շտապում [[Աբաս]]ն ու Աշոտ Շապուհյանը: Հայտնի է, որ Աբասը փեսայացել էր Վրաց իշխան Գուրգենին: Ըստ
 [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի|Հովհաննես Դրասխանակերտցու]]` նույն կարգավիճակն ուներ նաեւ Աշոտ Շապուհյանը: Փաստորեն, կարելի է արձանագրել, որ Վրաց իշխան Գուրգենը իր երկու փեսաների միջոցով, որոնք երկուսն էլ ունեին Հայոց գահին տիրելու նկրտումներ, կարողացավ լրջորեն վտանգել Հայոց թագավորության ներքին անվտանգությունը, անկասկած, հետապնդելով հեռուն գնացող նպատակներ, որոնք առնչվում էին Շամշուլդե ամրոցին եւ շրջակա գավառին տիրելուն: Այդ պահի դրությամբ համընկել էին [[Աբաս]]ի եւ Աշոտ Շապուհյանի շահերը, բայց միայն կարճ ժամանակով, քանի որ հեռանկարում Հայոց գահին բազմել կարող էր նրանցից միայն մեկը:
-Աշոտ Երկաթի ու Ատրներսեհի զորքի առաջ թշնամիները նահանջում են եւ սկսում աստիճանաբար տեղի տալ ու մտածել հանձնվելու մասին: Այդ ժամանակ լուր է հասնում [[Սահակ Սեւադա]]յի կողմից կատարված անօրենությունների մասին: Այս անգամ Սահակ Սեւադայի զորքը ներխուժել էր Ուտի, իսկ այնուհետև` Ձորոփոր գավառները, բնակչությանը գաղթեցրել իր տիրույթները, իսկ ինքը` ամրացել էր Տավուշի ձորի արեւմտյան լեռնակի ծործորներում: Աշոտ Երկաթը շտապ վերադառնում է և հասնում Ձորոփոր գավառը: Այստեղ նա լուր է ստանում, որ Սահակ Սևադայի զորքը գրավել է Կայան բերդն ու ազատել այնտեղ բանտարկված [[Գեղարքունիք]]ի իշխան Վասակին, որին Աշոտ Երկաթը մեղադրել էր Աշոտ Շապուհյանի հետ գործակցելու համար և հրամայել ձերբակալել ու փակել այդ բերդում` զրկելով նաև սեփական տիրույթներից: Արքայի հաշտության առաջարկը Սահակ Սևադան մերժում է, որից հետո նրա ութ հազարանոց բանակի վրա արքան հանկարծակի հարձակում է գործում 200 հեծյալներով: Աշոտ Երկաթի առջևից տանում էին այն խաչը, «զոր սովորն էր միշտ առաջի իւր շրջեցուցանել» : Հակառակորդը ջախջախիչ պարտություն է կրում: Գերի ընկած Սահակ Սեւադային ու նրա որդի Գրիգորին արքայի հրամանով կուրացնում են, իսկ նրանց տիրույթները` ռազմակալում: [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն հաղորդում է, որ «ամրոցն առ հասարակ զԳարդմանայ թագաւորն յինքն գրաւեալ եւ զբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալ` հնազանդէր» : Փաստորեն, Գեղարքունիքն ու Գարդմանը կցվեցին արքունի տիրույթներին:
+Աշոտ Երկաթի ու Ատրներսեհի զորքի առաջ թշնամիները նահանջում են եւ սկսում աստիճանաբար տեղի տալ ու մտածել հանձնվելու մասին: Այդ ժամանակ լուր է հասնում Սահակ Սեւադայի կողմից կատարված անօրենությունների մասին: Այս անգամ Սահակ Սեւադայի զորքը ներխուժել էր Ուտի, իսկ այնուհետև` Ձորոփոր գավառները, բնակչությանը գաղթեցրել իր տիրույթները, իսկ ինքը` ամրացել էր Տավուշի ձորի արեւմտյան լեռնակի ծործորներում: Աշոտ Երկաթը շտապ վերադառնում է և հասնում Ձորոփոր գավառը: Այստեղ նա լուր է ստանում, որ Սահակ Սևադայի զորքը գրավել է Կայան բերդն ու ազատել այնտեղ բանտարկված [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիքի]] իշխան Վասակին, որին Աշոտ Երկաթը մեղադրել էր Աշոտ Շապուհյանի հետ գործակցելու համար և հրամայել ձերբակալել ու փակել այդ բերդում` զրկելով նաև սեփական տիրույթներից: Արքայի հաշտության առաջարկը Սահակ Սևադան մերժում է, որից հետո նրա ութ հազարանոց բանակի վրա արքան հանկարծակի հարձակում է գործում 200 հեծյալներով: Աշոտ Երկաթի առջևից տանում էին այն խաչը, «զոր սովորն էր միշտ առաջի իւր շրջեցուցանել» : Հակառակորդը ջախջախիչ պարտություն է կրում: Գերի ընկած Սահակ Սեւադային ու նրա որդի Գրիգորին արքայի հրամանով կուրացնում են, իսկ նրանց տիրույթները` ռազմակալում: [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն հաղորդում է, որ «ամրոցն առ հասարակ զԳարդմանայ թագաւորն յինքն գրաւեալ եւ զբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալ` հնազանդէր» : Փաստորեն, Գեղարքունիքն ու Գարդմանը կցվեցին արքունի տիրույթներին:
 Վերջին իրադարձությունների նկարագրության ժամանակ [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն գրում է, որ «փոքր ինչ յառաջ քան զայս ոստիկանն Յուսուփ ապստամբութեամբ բազմաւ ընդվզեալ յիսմայելեան ամիրապետէ», սակայն պարտվեց ու ձերբակալվեց, որով նրա սպառնալիքից փրկվեց Գագիկ թագավորը: Կարելի է վստահաբար ասել, որ նշված իրադարձությունները թվագրվում են Յուսուֆի ձերբակալման 919 թվականով: