«Ադրբեջանի պատմություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
չ 46.70.163.42 (քննարկում) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել Շաքէ Մանկասարեան մասնակցի վերջին տարբերակին։
Պիտակ՝ Հետշրջում
Պիտակներ՝ Փոխարինում հետշրջված Վիզուալ խմբագիր
Տող 1. Տող 1.
{{Ադրբեջանի պատմություն|new_style_1=}}
Իրանք պատմություն չունեմ))))){{Ադրբեջանի պատմություն}}
{{չեզոքություն}} {{շահերի բախում|}} {{ոճ}} {{Չթարգմանված}}
{{չեզոքություն}} {{շահերի բախում|}} {{ոճ}} {{Չթարգմանված}}[[Պատկեր:Flag_of_Azerbaijan.svg|alt=|աջից|frameless|327x327փքս]]

'''Ադրբեջանի պատմությունը''' ներառում է [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի հանրապետության]] և [[ադրբեջանցիներ]]ի պատմությանն առնչվող թեմաներն ու երևույթները։ Ադրբեջանի պատմությունը սկսվում է [[11-րդ դար]]ից, երբ քոչվոր թյուրք–սելջուկները ներխուժեցին [[Հայկական լեռնաշխարհ]] և Պարսկաստան։ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար|17]]-րդ դարերում Պարսկաստանի կառավարությունը ստիպված եղավ ստեղծել հյուսիսում կիսանկախ խանություններ։ Դրանցից հայտնի են՝ [[Ուրմիայի խանություն|Ուրմիայի]], [[Բաքվի խանություն|Բաքվի]], [[Թալիշի խանություն|Թալիշի]], [[Թավրիզի խանություն|Թավրիզի]], [[Մակուի խանություն|Մակուի]] խանությունները։ [[1813]] և [[1828]] թվականներին կնքվեցին [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի]] և [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի]] պայմանագրերը, որոնց հետեւանքով ներկայիս Ադրբեջանի տարածքն անցավ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] տիրապետության տակ: [[1918]]<nowiki/>թ․–ին [[Ադրբեջան]]ը դարձավ անկախ պետություն, սակայն [[1920]]<nowiki/>թ․–ին միացվեց Խորհրդային Ռուսաստանին: Միայն [[1991]]<nowiki/>թ․ Խորհրդային Միության կազմալուծման արդյունքում [[Ադրբեջան]]ը նորից ձեռք բերեց անկախություն:

== Միջնադար ==

=== Սելջուկյան սուլթանություն ===
{{Հիմնական հոդված|Սելջուկյան սուլթանություն}}
[[Պատկեր:Seljuk Empire locator map.svg|ձախից|մինի|445x445փքս|[[Սելջուկյան սուլթանություն|Սելջուկյան սուլթանության]] քարտեզը]]
[[Սելջուկյան կայսրություն]]ը հիմնադրվել է [[1037]] թվականներին [[Տուղրիլ բեկ]]ի ([[990]]–<nowiki/>[[1063]]) և նրա եղբայր՝ [[Չաղրի Բեկ]]ի ([[989]]–<nowiki/>[[1060]]) կողմից: [[Արալյան ծով]]ի մերձակայքում գտնվող իրենց հայրենիքում սելջուկները նախ ներխուժեցին [[Խորասան (պատմական երկրամաս)|Խորասան]], ապա՝ [[Պարսկաստան]], այնուհետև գրավեցին [[Բաղդադ]]ը և մոտեցան Հայկական լեռնաշխարհին: Այստեղ սելջուկները հաղթեցին [[Մանազկերտի ճակատամարտ]]ում (1071) և նվաճեցին Հայկական լեռնաշխարհի և Փոքր Սսիայի մեծ մասը [[Բյուզանդական կայսրություն]]ից, ինչը դարձավ առաջին [[Առաջին խաչակրաց արշավանք|խաչակրաց արշավանքի]] ([[1095]]-[[1099]]) պատճառներից մեկը: [[1150]]–<nowiki/>[[1250]] թվականների ընթացքում [[Սելջուկյան կայսրություն]]ը աստիճանաբար անկում ապրեց և 1260 ընկավ [[Մոնղոլական կայսրություն|մոնղոլներ]]ի իշխանության շուրջ: Մոնղոլները Փոքր Ասիան բաժանեցին էմիրությունների: Այնուհետև, դրանցից մեկը՝ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան]]ը, նվաճեց մնացածները:

[[Սելչուկ Ինան|Սելջուկն]] իր անունը տվեց ինչպես [[Կայսրություն|կայսրությանը]], այնպես էլ [[Սելջուկներ|Սելջուկների արքայատոհմը]]: [[Սելջուկյան սուլթանություն|Սելջուկները]] միավորեցին իսլամական աշխարհը, ինչը պատճառ դարձավ [[Առաջին խաչակրաց արշավանք|առաջին]] և [[երկրորդ խաչակրաց արշավանք]]ների իրականացման համար: Սելջուկյան սուլթանությունը շատ է ազդել տարածաշրջանի [[Պարկականություն|Պարկականացման]]<ref name=":0">{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.5260/cca.199378|title=Encyclopaedia Iranica|last=Turner|first=Ariel|website=CC Advisor|accessdate=2020-07-21}}</ref> հարցում՝ այդտեղի [[Պարսկերեն|լեզվի]]<ref>C.E. Bosworth, "Turkmen Expansion towards the west"</ref>, [[Իրանական մշակույթ|մշակույթի]]<ref name=":0" /> վրա, նաև սելջուկները կարևոր դեր են խաղացել [[Թուրք-պարսկական ավանդույթ]]ի մեջ<ref>"The Turko-Persian tradition features Persian culture patronized by Turkic rulers." See Daniel Pipes: "The Event of Our Era: Former Soviet Muslim Republics Change the Middle East" in Michael Mandelbaum, "Central Asia and the World: Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Turkemenistan and the World", Council on Foreign Relations, p. 79. Exact statement: "In Short, the Turko-Persian tradition featured Persian culture patronized by Turcophone rulers."</ref>: [[Սելջուկյան սուլթանություն|Կայսրության]] հյուսիսարևմտյան ծայրամասային մասերում թյուրքական ցեղերի բնակավայրերը, հարևան պետություններից ներխուժումները կանխելու նպատակներով, հանգեցրին այդ տարածքների առաջադեմ [[Թյուրքացում|թյուրքացմանը]]<ref>''An Introduction to the History of the Turkic Peoples'' (Peter B. Golden. Otto Harrasowitz, 1992). pg 386: "Turkic penetration probably began in the Hunnic era and its aftermath. Steady pressure from Turkic nomads was typical of the Khazar era, although there are no unambiguous references to permanent settlements. These most certainly occurred with the arrival of the Oguz in the 11th century. The Turkicization of much of Azarbayjan, according to Soviet scholars, was completed largely during the Ilxanid period if not by late Seljuk times. Sumer, placing a slightly different emphasis on the data (more correct in my view), posts three periods which Turkicization took place: Seljuk, Mongol and Post-Mongol (Qara Qoyunlu, Aq Qoyunlu and Safavid). In the first two, Oguz Turkic tribes advanced or were driven to the western frontiers (Anatolia) and Northern Azarbaijan (Arran, the Mugan steppe). In the last period, the Turkic elements in Iran (derived from Oguz, with lesser admixture of Uygur, Qipchaq, Qaluq and other Turks brought to Iran during the Chinggisid era, as well as Turkicized Mongols) were joined now by Anatolian Turks migrating back to Iran. This marked the final stage of Turkicization. Although there is some evidence for the presence of Qipchaqs among the Turkic tribes coming to this region, there is little doubt that the critical mass which brought about this linguistic shift was provided by the same Oguz-Turkmen tribes that had come to Anatolia. The Azeris of today are an overwhelmingly sedentary, detribalized people. Anthropologically, they are little distinguished from the Iranian neighbors."

John Perry: "We should distinguish two complementary ways in which the advent of the Turks affected the language map of Iran. First, since the Turkish-speaking rulers of most Iranian polities from the Ghaznavids and Seljuks onward were already Iranized and patronized Persian literature in their domains, the expansion of Turk-ruled empires served to expand the territorial domain of written Persian into the conquered areas, notably Anatolia and Central and South Asia. Secondly, the influx of massive Turkish-speaking populations (culminating with the rank and file of the Mongol armies) and their settlement in large areas of Iran (particularly in Azerbaijan and the northwest), progressively turkicized local speakers of Persian, Kurdish and other Iranian languages"

(John Perry. "The Historical Role of Turkish in Relation to Persian of Iran". ''Iran & the Caucasus'', Vol. 5, (2001), pp. 193–200.)

According to C.E. Bosworth:

"The eastern Caucasus came under Saljuq control in the middle years of the 5th/11th century, and in c. 468/1075-56 Sultan Alp Arslān sent his slave commander ʿEmād-al-dīn Savtigin as governor of Azerbaijan and Arrān, displacing the last Shaddadids. From this period begins the increasing Turkicization of Arrān, under the Saljuqs and then under the line of Eldigüzid or Ildeñizid Atabegs, who had to defend eastern Transcaucasia against the attacks of the resurgent Georgian kings. The influx of Oghuz and other Türkmens was accentuated by the Mongol invasions. Bardaʿa had never revived fully after the Rūs sacking, and is little mentioned in the sources." (C.E. Bsowrth, Arran in ''Encyclopædia Iranica'')

According to Fridrik Thordarson:

"Iranian influence on Caucasian languages. There is general agreement that Iranian languages predominated in Azerbaijan from the 1st millennium b.c. until the advent of the Turks in a.d. the 11th century (see Menges, pp. 41–42; Camb. Hist. Iran IV, pp. 226–228, and VI, pp. 950–952). The process of Turkicization was essentially complete by the beginning of the 16th century, and today Iranian languages are spoken in only a few scattered settlements in the area."</ref>: [[Պատկեր:Qız qalası ümumi 2016.jpg|մինի|333x333px|[[Կույսի աշտարակ]], [[Բաքու]]]]

=== Շիրվանշահներ ===
{{Հիմնական հոդված|Շիրվանշահերի պետություն}}
Թյուրքական քոչվոր ցեղերը (հայկական աղբյուրներում «թուրքմանք») Կուրի և Արաքսի ստորին ավագանում երևացին [[11-րդ դար]]ի կեսերին՝ սելջուկյան արշավանքների ժամանակ։ Նրանց հոսանքը դեպի [[Հարավային Կովկաս]] ուժեղացավ հատկապես թաթար-մոնղոլների տիրապետության և հետագա շրջանում ([[13–րդ դար|13]]-[[17-րդ դար]]եր)։ Արևելյան Անդրկովկասում հետզհետե տիրապետող դարձան միջինասիական ծագմամբ օղուզա-թուրքմենական ցեղերը։

Շիրվանշահերի պետության անկումից հետո [[Սեֆյան պետություն|Սեֆյան պետության]] կազմում [[Շիրվան]]ում քոչվոր ցեղերի բացակայության պայմաններում այստեղ չեն ձևավորվում ցեղային վերնախավին պատկանող ժառանգական բեկլարբեկություններ (կուսակալություններ)։ [[Շամախիի կուսակալություն|Շամախիի խանը]] մշտապես նշանակվում էր [[Իրան]]ի շահի կողմից և ուղարկվում [[Սպահան]]ից:

=== Կարա-Կոյունլուների պետություն և Ակ-Կոյունլուների պետություն ===
{{Հիմնական հոդված|Կարա-Կոյունլուների պետություն}}
{{Հիմնական հոդված|Ակ-Կոյունլուների պետություն}}
[[Պատկեր:Կարա-Կոյունլուների դամբարան, Արգավանդ.jpg|մինի|215x215px|[[Կարա-Կոյունլուների դամբարան (Արգավանդ)|Կարա-Կոյունլուների դամբարան]] [[Արգավանդ (այլ կիրառումներ)|Արգավանդ]]|alt=|ձախից]]
[[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Քոյունլուն]] իր մայրաքաղաքը հիմնել է [[Հերաթ]]ում<ref>Patrick Clawson. ''Eternal Iran''. Palgrave Macmillan. 2005 <nowiki>ISBN 1-4039-6276-6</nowiki> p.23</ref>։ Նրանք դարձան [[Ջելաիրյաններ|Ջալաիրիդի Սուլթանության]] վասալ մոտ [[1375]]թ, երբ նրանց առաջատար ցեղի առաջնորդը ղեկավարում էր [[Մոսուլ]]ը։ Այնուամենայնիվ, նրանք ապստամբեցին Ջալաիրիդների դեմ և իրենց անկախությունը ապահովեցին արքայատոհմից՝ [[Կարա-Յուսուֆ|Թավրիզ Կարա Յուսուֆի]] նվաճմամբ: [[1400]] թվականին [[Թիմուրլան]]ը հաղթեց [[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Քոյունլային]], և [[Կարա-Յուսուֆ]]ը փախավ [[Եգիպտոս]]՝ ապաստան փնտրելով [[Մամլուքներ|Մամլյուքներից]]։ Նա հավաքեց բանակը և [[1406]]<nowiki/>թ.-ին վերադարձրեց [[Թավրիզ]]ը։

[[1410]] թվականին [[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Կոյունլուն]] գրավեց [[Բաղդադ]]ը։ Այնտեղ [[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-կոյունլուն]] արագացրեց ջալաիրիդների անկումը, որոնց նրանք ժամանակին ծառայում էին։ Չնայած [[Կարա-Յուսուֆ]]ի ժառանգների միջև ներքին տարաձայնություններին [[1420]] թվականին նրա մահից հետո և հայ անջատողականների ու Աջամի աճող սպառնալիքին, [[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Կոյունլուն]] ավելի ուշ փլուզվեց մի շարք հայկական ապստամբությունների պատճառով:[[Պատկեր:Diyarbakirwalls.jpg|մինի|335x335px|[[Դիարբեքիրի վիլայեթ|Դիյարբեքիրի]] [[ամրոց]], [[Ակ-Կոյունլուներ]]ի ժամանակաշրջան|alt=]]Սկզբնապես, [[Ակ-Կոյունլուներ|Ակ-Կոյունլուն]] անվանում էին [[Օղուզներ|Օգուզ թուրքերի]] քոչվոր ցեղերի միություն, որոնք [[14-րդ դար|XIV]]-[[15-րդ դար|XV]] դարերում ապրել են [[Եփրատ|Վերին Եփրատում]]: [[XV դար|XV]] դարի սկզբին [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլուն]] ստեղծեց նույնանուն պետություն: [[Ուղունհասանլար|Ուզուն-Հասանի]] օրոք ([[1453]]-[[1478]]) [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլուն]] հաղթեց իր գլխավոր թշնամուն` [[Կարա-Կոյունլուների պետություն|Կարա-Կոյունունուն]]: Գրավելուց հետո [[Ուղունհասանլար|Ուզուն-Հասանը]] դարձրեց [[Թավրիզ]]ը մայրաքաղաք: Նա անհաջող պատերազմներ է մղել [[Թուրքիա]]յի հետ և [[1477]]-ին պատերազմեց [[Վրաց թագավորություն|Վրաստանի]] հետ: [[16-րդ դար]]ի սկզբին [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլուն]] նահանգը ջախջախվեց [[Կիզիլբաշների պետություն|Կիզիլբաշի]] կողմից՝ [[Շահ Իսմայիլ]]ի գլխավորությամբ:

== Դասական ժամանակաշրջան ==
=== Սեֆյաններ ===
{{Հիմնական հոդված|Սեֆյաններ}}
[[Սեֆյանների պետություն|Սեֆյանների]] առաջին տիրակալը [[Իսմայիլ I]]-ն էր ([[1501]]-[[1524]] թթ.), որը ծնվել է [[Իրան]]ի [[Արդաբիլ|Արդեբիլ]] քաղաքում։ [[Թուրքիա]]յի [[Ակ-Կոյունլուների պետություն|Ակ-Կոյունլու պետության]] ղեկավար [[Ալվանդ Խան]]ի նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո [[Շարուրի շրջան|Շարուրի]] (Նախիջևանում) տակ [[Իսմայիլ I|Իսմայիլը]] հաղթանակած մտավ [[Թավրիզ]], որտեղ [[1501]] թվականի հուլիսին իրեն շահ հռչակեց: Չնայած նրան, որ ի սկզբանե նրա կողմից վերահսկվող տարածքը սահմանափակվում էր միայն Ադրբեջանի կողմից, հաջորդ 10 տարիների ընթացքում նա իր իշխանության ներքո միավորեց [[Իրան]]ի մեծ մասը, ինչպես նաև իր պետությանը միացրեց հարևան [[Իրաք]]ի [[Բաղդադ]] և [[Մոսուլ]] Նահանգները<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/Safavid-dynasty|title=Safavid dynasty {{!}} History, Culture, Religion, & Facts|website=Encyclopedia Britannica|language=en|accessdate=2020-07-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st022.shtml|title=Глава XXII. Государство Сефевидов|website=historic.ru|accessdate=2020-07-21}}</ref>։

Ստեղծված պետությունը ամենից հաճախ կոչվել է Քըզըլբաշ (Քըզըլբաշի պետություն)<ref>История Востока. — Восточная Литература, 2000. — Т. III. — С. 100.</ref><ref>''Н.В.Пигулевская.'' История Ирана с древнейших времён до конца 18 в.. — <abbr>Л.</abbr>, 1958. — С. 255.</ref><ref>''Roger Savory.'' Iran Under the Safavids. — С. 34.

↑ F. Daftary, «Intellectual Traditions in Islam», I.B.Tauris, 2001. pg 147: «But the origins of the family of Shaykh Safi al-Din go back not to Hijaz but to Kurdistan, from where, seven generations before him, Firuz Shah Zarin-kulah had migrated to Adharbayjan»</ref>: Օգտագործվել են նաև Քըզըլբաշի Թագավորության և Քըզըլբաշի տիրապետության անվանումները, իսկ շահը կրում էր քըզըլբաշի փադիշահի տիտղոսը<ref>''Roger Savory.'' Iran Under the Safavids. — С. 34.</ref>։

[[Սեֆևիների պետություն|Սեֆևիների պետության]] մայրաքաղաքը դարձավ [[Թավրիզ]] քաղաքը: Հետագայում մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Կազվին, իսկ այնտեղից՝ [[Սպահան]]:

=== Պարսկական խանություններ Կովկասում ===
[[Պատկեր:Azerbaijani Khanates 18th-19th century.png|ձախից|մինի|401x401փքս|[[Ադրբեջան]]ական [[խանություն]]ների [[քարտեզ]]]][[Պատկեր:HSSection_sign.svg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:HSSection_sign.svg|31x31փքս]] '''Զգուշացում նախքան ընթերցելը'''՝

:: ''Առաջիկա բաժինում ներկայացված տեղեկատվությունը ներկայացնում է Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները, այլ ոչ թե Ադրբեջանցիների պատմությունը։''
{{Կասկածելի պարբերություն}}

==== Հյուսիսային խանություններ ====

===== Թալիշի խանություն =====
[[Թալիշի լեռներ|Թալիշ լեռների]], [[Կասպից ծով]]ի և Մուգան դաշտավայրի միջև գտնվում էր [[Թալիշի խանություն]]ը: [[Խանություն|Խանության]] հիմնադիրը [[Սեյիդ Աբբաս]]ն էր: Նրա մահից հետո խան դարձավ [[Գարա խան]]ը ([[1747]]-[[1786]]): [[Գարա խան]]ին հաջողվեց նվաճել տեղական իշխող դասը, [[Խանություն|խանության]] կենտրոնը [[Աստարա (Ադրբեջան)|Աստարայից]] տեղափոխվեց [[Լանկարան]]:

===== Ղարաբաղի և Գյանջայի (Գանձակի) խանությունները =====
[[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]] և [[Գանձակի խանություն|Գյանջայի]] (Գանձակի) [[խանություն]]ները ստեղծվել են [[Արցախյան իշխանություններ]]ի տարածքում: [[Ջամամալ Ջավավանշիր Գարաբաղին]] գրում է. «Ղարաբաղի սահմանը գնում է Խուդաֆերինի կոտրված կամրջից դեպի [[Արաքս|Արաքս գետը]]: Այն հոսում է դեպի [[Կասպից ծով]]: Հյուսիսում՝ [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]] սահմանը անցնում է [[Կուր]] գետով, իսկ Կուր գետը հատվում է Արաքս գետի հետ:»

[[Գանձակի խանություն|Գյանջայի խանության]] հիմնադիրը [[Շահվերդի խան Զիյադօղլ II]]-ն էր: Նա եկավ [[Գանձակ|Գյանջա]] [[1747]] թվականին և այստեղ հաստատեց իր իշխանությունը: Նա ասաց, որ 10,000 տոլար ոսկի կտա [[Իռակլի II|Իրակլի II]], որն իրեն օգնել էր [[Գանձակ|Գյանջայում]] իրանական կայազորի ապամոնտաժման հարցում: Բայց նա չկարողացավ պահել իր խոսքը: Նրա որդիները՝ [[Մուհամմադ Հասան խան]]ը ([[1760]]-[[1778]]) և հետագայում նրա իրավահաջորդ [[Մուհամմադ խան]]ը հրաժարվեցին վճարել այդ պարտքը: [[Պատկեր:Urmia Khanate.png|մինի|249x249փքս|[[Ուրմիայի խանություն|Ուրմիայի խանության]] քարտեզը]]

==== Հարավային խանություններ ====
===== Ուրմիայի խանություն =====
[[Ուրմիայի խանություն]]ը կարևոր տեղ էր գրավում ՛՛<nowiki/>[[Հարավային Ադրբեջան]] տարածաշրջանում ձևավորված խանությունների մեջ: Խանությունը հիմնել է [[Նադիր շահ|Նադիր Շահի]] զարմիկը` [[Ֆաթալի Աֆշար խան|Ֆաթալի խան Աֆշարը]]:
===== Թավրիզի և Խոյի խանություններ =====
[[Թավրիզի խանություն|Թավրիզի]] և [[Խոյի խանություն|Խոյի]] խանությունները [[Դունբուլի (ցեղ)|Դունբուլի]] [[ցեղ]]ի սերունդների ձեռքում էին: [[Մարաղայի խանություն]]ը գտնվում էր [[Ալիքուլու Մուքադդամ խան|Ալիքուլու խան Մուքադդամ]]-ի ձեռքում, որը կառավարում էր այստեղ [[Նադիր շահ|Նադիրի]] օրոք: [[Արդաբիլի խանությունը]] ղեկավարվում էր [[Նազարալի խան Շահսևանի]] մինչև 1792 թվականը:

===== Մակու խանություն =====
[[Մակուի խանություն|Մակու խանությունը]] ստեղծվել է [[Բահաթի դինաստիա|Բահաթի]] դինաստիայի կողմից՝ [[Ահմադ Սոլթանը]] ([[1747]]-[[1778]]):

Քաղաքների շուրջ ձևավորվել են իրանական խանությունները, որոնք սոցիալ-քաղաքական և մշակութային կենտրոններ էին: Խաները հիմնականում գալիս էին ցեղային առաջնորդներից:

Այսպիսով, [[18-րդ դար|18]] դարի 40-ական թվականներին մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ տարածաշրջանի հասարակական-քաղաքական կյանքում: Հիմնադրվել են մինչև քսան տարբեր [[խանություն]]ներ և դրանցից կախված փոքր վարչական-քաղաքական կառույցներ:

== Նոր դար ==

=== Ռուսաստանի կողմից Ադրբեջանի գրավումը ===


[[Պատկեր:HSSection_sign.svg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:HSSection_sign.svg|31x31փքս]] '''Զգուշացում նախքան ընթերցելը'''՝

:: ''Առաջիկա բաժինում ներկայացված տեղեկատվությունը ներկայացնում է Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները, այլ ոչ թե Ադրբեջանցիների պատմությունը։''
{{Կասկածելի պարբերություն}}
==== [[Գյուլիստանի պայմանագիր]] ====
[[Պատկեր:Gulistan-Treaty.jpg|մինի|291x291փքս|[[Գյուլիստանի պայմանագիր]] [[1813]]]]
[[Պատկեր:Turkmanchay.jpg|մինի|295x295փքս|[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] կնքնման վայր]]
[[Գյուլիստանի պայմանագիր]]ը առաջին պայմանագիրն էր, որը ստորագրվեց [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի կայսրության]] և [[Իրան]]ի միջև [[1813]] թվականի [[հոկտեմբերի 12]]-ին՝ կովկասը բաժանվեց [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] և [[Իրան]]ի միջև: Համաձայնագիրը ստորագրում են Շահի փաստաբան [[Միրզա Աբդուլհասան Խան]]ը՝ իրանական կողմից, իսկ [[Նիկոլայ Ֆյոդորի Ռտիշեվ|Ռտիշևը]] ՝ ռուսական կողմից: Այս խաղաղ պայմանագրի պայմաններով (Թալիշ , Շիրվան, Գուբա, Բաքու, Գյանջա, Ղարաբաղ, Շեքի) խանությունները հանձնվեցին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]], բացառությամբ [[Արևելյան Հայաստան]]ի [[Երևանի խանություն|Երևանի]] և [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] [[խանություն]]ներից:

==== [[Թուրքմենչայի պայմանագիր]] ====
Ռուս-իրանական երկրորդ պատերազմի արդյունքում ստորագրվել է [[1828]] թ. [[Փետրվարի 10]]-ին`Թուրքմենչայ գյուղում Ռուսաստանի և Իրանի միջև պայմանագիր: Համաձայնագրի ստորագրմանը մասնակցել են նաև հայտնի ռուս գրող [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով|Գրիբոյեդով]]-ը և [[Աբբաս-Միրզա|Աբբաս–Միրզրա]]:

''Կարևոր կետեր''

# Պայմանագրի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ Իրանը հանձնում է [[Երևան]]ը և այսօր [[Ադրբեջան]]ի մաս կազմող՝ [[Նախիջևան]]ը, [[Թալիշ]]ը, [[Օրդուբադ]]ը և Արրան նահանգի [[Մուղան]] շրջանները [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]], ինչպես նաև այն շրջանները, որ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] էր հանձնել [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի պայմանագրի]] ընթացքում։
# [[Արաքս]]ն է նոր սահմանը [[Իրան]]ի և [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] միջև, «<nowiki/>[[Արարատ]] ղալայից մինչև [[Ասթարա]] գետի ելանցքը»։
# Պայմանագրի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ [[Իրան]]ը խոստացավ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]] վճարել 10 քորուր ոսկի ([[1828]] թ. արժույթով)։
# Պայմանագրի 8-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարսկական նավերը կորցնում են իրենց իրավունքները [[Կասպից ծով]]ում և իր ափերին շրջելու, որը տրվում է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]։
# [[Իրան]]ը ճանաչում է կապիտուլյացիայի իրավունքներ Պարսկաստանում գտնվող ռուսերի համար։
# Պայմանագրի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանը]] շահում է իր հյուպատոսարան պատվիրակներին Պարսկաստանում այլուր ուղարկելու իրավունքը։
# Պայմանագրի 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ պատերազմի գերիների փոխանակում։
# Պայմանագրի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ Պարսկաստանը ուժադրված է տնտեսական պայմանագրեր կնքել Ռուսաստանի հետ՝ ինչպես որ Ռուսաստանը կոնկրետացնի։
# Պայմանագրի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանը]] խոստանում է աջակցել [[Աբբաս-Միրզա|Աբբաս Միրզային]] որպես Պարսկաստանի թագաժառանգը [[Ֆաթհալի Շահ]]ի մահից հետո։
# Պարսկաստանը պաշտոնապես ներողություն է խնդրում իր կողմից [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի պայմանագրի]] համաձայնությունների խախտման համար։
# Պայմանագրի 15-րդ հոդվածի համաձայն՝ [[Ֆաթհալի Շահ]]ը խոստանում է հյուսիսարևմտյան շրջանում որևէ խանությունների անջատման շարժունմերը չհալածել։

== Նորագույն դար ==

=== Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն ===
[[Պատկեր:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|ձախից|մինի|296x296փքս|[[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն]] [[դրոշ]]ը]]
{{Պատմական երկիր|Անվանում=Ադրբեջաի Ժողովրդավարական Հանրապետություն <br />Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti<br />
آذربایجان جومهوریتی|Իրադարձության=|Հաջորդ1=Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Դրոշ_Հաջորդ1=Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg|Նշումներ=|Կրոն=իսլամ|Լեզու=[[ադրբեջաներեն]]|Տոն=|Կարգախոս=Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!<br />Երբևէ բարձրացված դրոշը այլևս չի ընկնի»:|Ազգություն=[[Ադրբեջանցիներ]], [[հայեր]], [[ռուսներ]], [[թալիշներ]], [[թաթեր]], [[լեզգիններ]]|Մակերես=86 600|Ավարտի տարեթիվ=1920 ապրիլի 28|Իրադարձություն1=|Նախորդ1=Ռուսական կայսրություն|Հիմնադրման տարեթիվ=1920 ապրիլի 28|Պետության գլուխ=Ադրբեջանի Ազգային Ժողովի Նախագահ|Մայրաքաղաք=[[Բաքու]]|Քարտեզի տարեթիվ=1918|Քարտեզ=[[Պատկեր:1ST AZ REP.GIF|300px]]|Դրոշ=[[Պատկեր:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|130px]]|Ավարտ=1920|Հիմնադրում=1918|Դրոշ_Հաջորդ2=Flag of Transcaucasian SFSR.svg|Հաջորդ2=Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Դրոշ_Նախորդ1=Flag of Russia.svg|Դրոշի հոդված=Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետության դրոշ}}Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը հռչակված է եղել մուսուլմանների կողմից բնակեցված նախկին [[Կովկասի փոխարքայություն|Կովկասյան կուսակալության]], այդ թվում՝ [[Բաքվի նահանգ|Բաքվի]] և [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ների, ինչպես նաև [[Զաքաթալայի շրջան]]ի տարածքներում։ [[1918]] թվականի հոկտեմբեր-մայիս ժամանակաշրջանում ԱԺՀ տարածքի մեծամասնությունում թուրքական զորքեր էին տեղակայված, իսկ [[1918]] թվականի [[նոյեմբեր]]ի մինչև [[1919]] թվականի [[օգոստոս]]ը Բաքվում և երկրի արևելյան մասում գտնվում էր բրիտանական բանակը։

1918-ի մայիսի 26-ին ընկավ [[Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն|Անդրկովկասի ժողովրդավարական դաշնային հանրապետությունը]], և նրա մարմինները լուծարվեցին: Ադրբեջանական խմբակցությունը իրեն վերածվեց [[Ադրբեջանի ազգային խորհուրդ|Ադրբեջանի ազգային խորհրդի]]: [[Ադրբեջանի ազգային խորհուրդ|Ադրբեջանի Ազգային խորհուրդը]] անհապաղ ձեռնարկեցին խորհրդարանական գործառույթները եւ հռչակել հիմքը «''[[Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության]]<nowiki/>»'' մայիսի 28-ին [[1918]] թ․–ին, որ Ադրբեջանը ազատ և անկախ պետություն է։

Խորհրդին դեմ էին ծայրահեղ ազգայնականները, ովքեր մեղադրում էին, որ դա չափազանց ձախակողմյան է: Խորհուրդը չեղարկվեց [[1918]] թ.-ի [[դեկտեմբերի 7]]-ին Խորհրդարանի բացումից հետո: Սա արևելյան մուսուլմանական աշխարհում առաջին ժողովրդավարական խորհրդարանն էր: [[Ալիմարդան Թոփչուբաշով]]ը դարձավ խորհրդարանի նախագահ, իսկ [[Հասան բեյ Աղաև]]ը նշանակվեց որպես փոխնախագահ:  Ընդհանուր առմամբ, խորհրդարանն անցկացրեց 145 նստաշրջան, որոնցում քննարկվեցին ավելի քան 270 օրինագիծ, և դրանցից 230-ը ընդունվեցին:

==== Թուրքիայի ներխուժում Ադրբեջան ====
Մինչ այդ, [[Թուրքիա]]յի 5-րդ կովկասյան դիվիզիայի առաջադեմ ստորաբաժանումներն արդեն գտնվում էին [[Գանձակ|Ելիզավետպոլում]], որտեղ մտել էին [[մայիսի 25]]-ին: Նույն օրը այնտեղ հասավ թուրք գեներալ [[Նուրի փաշա]]ն և կազմավորեց [[Կովկասյան իսլամական բանակ]]ը, որը պետք է իրականացներ մեկ գործողություն՝ գրավել [[Բաքու]]ն<ref>''Мехман Сулейманов.'' Кавказская исламская армия и Азербайджан. — Баку, 1999, с. 106</ref>:
[[Պատկեր:Staff officers of the Army of Islam and staff of the Ministry of Health of the ADR.jpg|մինի|498x498փքս|[[Կովկասի իսլամական բանակ]]ը [[Գանձակ]]ում]]
[[Հունիսի 4]]-ին [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]]-ի և [[Թուրքիա]]յի միջև կնքվել է խաղաղության և բարեկամության համաձայնագիր, համաձայն որի Թուրքիան խոստացավ «զինված ուժով օգնություն ցուցաբերել Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությանը, եթե այդպիսի անհրաժեշտություն լինի երկրում կարգուկանոնն ու անվտանգությունն ապահովելու համար»<ref>Азербайджанская Демократическая Республика (1918—1920). Внешняя политика. (Документы и материалы). — Баку, 1998, с. 16</ref>: Հաջորդ օրը թուրքական բանակը մտավ [[Գանձակ|Ելիզաբեթպոլ]]: [[Հունիսի 6]]-ին, Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների զինված կազմավորումները սկսեցին հարձակում [[Գանձակ|Ելիզավետպոլի]] վրա: ՀՌԱԿ կառավարությունը դիմել է Թուրքիային ռազմական օգնություն ցույց տալու համար ՝ պարզապես կնքված բարեկամության համաձայնագրի հիման վրա: Այդ նպատակով Թուրքիան տեղակայեց Կովկասյան իսլամական բանակը գեներալ Նուրի փաշայի հրամանատարության ներքո, որը ժամանեց 5-րդ կովկասյան և 15-րդ Չանաքախալինսկի թուրքական ստորաբաժանումները, որոնք ժամանեցին մուսուլմանական կորպուսը (Հունիսի 26-ից առանձնացված Ադրբեջանի կորպուս), որը ձևավորվել է [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|ԱԺՀ]]<ref>''Мустафа-заде Рахман С.'' Две республики: Азербайджано-российские отношения в 1918-1922 гг. — <abbr>М.</abbr>: МИК, 2006. — С. 36. — <nowiki>ISBN 5-87902-097-5</nowiki>.</ref> կառավարության կողմից: Համատեղ թուրք-ադրբեջանական զորքերը ջախջախիչի մոտակայքում հաղթեցին Կովկասի 1-ին Կարմիր բանակի կորպուսի հատվածներին:

Հունիսի 16-ին [[Ադրբեջանի կառավարություն]]ն ու [[Ադրբեջանի ազգային խորհուրդ|Ազգային խորհուրդը]] [[Թբիլիսի|Թիֆլիսից]] տեղափոխվեցին [[Գանձակ|Ելիզավետպոլ]], որը դարձավ [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|ԱԺՀ]]-ի ժամանակավոր մայրաքաղաք ([[հուլիսի 30]]-ին վերանվանվեց`Գյանջա): [[Հունիսի 17]]-ին տեղի է ունեցել [[Ադրբեջանի ազգային խորհուրդ|Ադրբեջանի ազգային խորհրդի]] նիստ, որը, թուրքական հրամանատարության ճնշման տակ, ստեղծեց նոր կառավարություն և լուծարվեց իրեն: Օրենսդրական և գործադիր իշխանությունը մինչև Հիմնադիր ժողովի գումարումը նախնական կազմի երկրորդ ժամանակավոր կառավարությանը փոխանցեց հետևյալ կազմին.

1․ Նախարարների խորհրդի նախագահ և արդարադատության նախարար – [[Ֆաթալի խան Խոյսկի|Ֆաթալի Խան Խոյսկի]] (անկուսակցական),

2․ Արտաքին գործերի նախարար - [[Մամեդհասան Հաջինսկի|Մամեդ Հասան Հաջինսկին]] (Մուսավաթ),

3․ Կրթության և կրոնի նախարար - [[Նասիբ բեյ Ուսուբեկով]] (Մուսավաթ),

4․ Ներքին գործերի նախարար - [[Բեյբութ աղա Ջավավանշիր]] (անկուսակցական),

5․ Գյուղատնտեսության նախարար - [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Խոսրով բեյ Սուլթանով]] (Մուսավաթ),

6․ Առողջապահության և սոցիալական ապահովության նախարար - [[Խուդադաթ Բեկ Ռաֆիբեկով]] (Մուսավաթ),

7․ Երկաթուղիների նախարար - [[Հուդադաթ Բեկ Մելիք-Ասլանով]] (անկուսակցական),

8․ Առևտրի և արդյունաբերության նախարար - [[Աղա Աշուրով]] (անկուսակցական),

9․ Ֆինանսների նախարար - [[Աբդուլալի բեկ Ամիրջանով|Աբդուլ Ալի բեյ Ամիրջանով]] (անկուսակցական)։

[[Հունիսի 27]]-ին [[Թուրքերեն|թյուրքական]] ([[ադրբեջաներեն]]) [[լեզու]]ն հռչակվեց [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության]] պաշտոնական լեզու<ref>{{Cite web|url=http://axc.preslib.az/ru/page/9LwE2hrm0u|title=Язык :: Азербайджанская Демократическая Республика|website=axc.preslib.az|accessdate=2020-07-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/188.htm|title=Фарид Алекберли. История государственного языка в Азербайджане.|website=www.alakbarli.aamh.az|accessdate=2020-07-21}}</ref>:

[[Հունիսի 27]]-ից [[հուլիսի 1]]-ը, [[Գոյչայի ճակատամարտում]], Կուրի իսլամական բանակը [[Նուրի փաշա]]յի հրամանատարությամբ որոշեց պատերազմի ճակատագիրը: Բաքվի սովետական ​​ուժերի Գյանջայի ուղղությամբ առաջխաղացումը կանխվեց, և կովկասյան իսլամական բանակը հակահարված սկսեց [[Բաքու|Բաքվի]] ուղղությամբ: Պարտված [[Բոլշևիկներ|բոլշևիկ]]-[[Դաշնակից երկրներ|դաշնակցական]] զորքերը ստիպված եղան նահանջել: Մեկը մյուսի հետևից [[Գոյչայը]], [[Քուրդամիրը]], [[Շամախի]]ն, [[Ագսուն]] ազատվեցին [[օկուպացիա]]յից: Հերթը հասավ [[Բաքու|Բաքվին]]:

[[Հուլիսի 9]]-ին ավարտվեց [[Բաքու|Բաքվի]] ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի զորքերի պարտությունը Քրդդամիրի համար եռօրյա մարտում:
[[Պատկեր:Baku az vs.jpg|ձախից|մինի|390x390փքս|[[Թուրքիայի զինված ուժեր|Թուրքական զորքը]] [[Բաքու|Բաքվի]] մոտակայքներում]]
[[Հուլիսի 20]]-ին կովկասյան իսլամական բանակի մասերը դուրս են բերել Շեմախայից Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի զորքերը, իսկ մեկ շաբաթ անց նրանք հասել են [[Բաքու|Բաքվին]] 16 [[կմ]] հեռավորության վրա: Կովկասի իսլամական բանակի դեմ մարտերում կորուստները, [[Բաքու|Բաքվում]] սննդի սուր ճգնաժամը և [[Բաքու|Բաքվի]] կոմունայի քաղաքականությունից դժգոհությունը հանգեցրին քաղաքում իշխանափոխության: [[Բաքու|Բաքվի]] հանձնակատարների կառավարությունը չկարողացավ ինքնուրույն շրջադարձ կատարել, և [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանից]] անհրաժեշտ ռազմական ուժեղացումը չհաջողվեց այլ ճակատների ծանր իրավիճակի պատճառով: [[Հուլիսի 25]]-ին, Բաքվի Խորհրդի արտահերթ նիստում, բոլշևիկյան կառավարության ընդդիմախոսները` սոցիալիստ հեղափոխականների, մենշևիկների և դաշնակցականների դաշինք, անցկացրեցին մեծամասնություն քվեարկությամբ «Բրիտանացիներին [[Բաքու]] հրավիրելու և բոլոր սոցիալիստական ​​կուսակցությունների ներկայացուցիչներից իշխանություն ձևավորելու մասին» բանաձևի վերաբերյալ: [[Բոլշևիկներ]]ը հրաժարվեցին մասնակցել կոալիցիային և [[հուլիսի 31]]-ին հայտարարեցին իրենց լիազորությունների հրաժարականի մասին: Այսպիսով, իշխանությունը [[Բաքու|Բաքվում]] անցավ «Կենտրոնի կասպիական բռնապետություն և Աշխատավորների խորհրդի և աշխատողների խորհրդի հանձնաժողովի նախագահության» ձեռքին: Սակայն Բաքվի նոր կառավարությունը նույնպես չկարողացավ կանգնեցնել [[Կովկասի իսլամական բանակ|կովկասյան իսլամական բանակը]]: Կենտրոնական կասպյան բռնապետության բարոյալքված զորքերը պարտություն կրեցին հետո: Այս իրավիճակում Կենտրոնական Կասպյան դիկտատուրայի ղեկավարությունը օգնության համար դիմեց [[Միացյալ Թագավորություն|բրիտանացիներին]], որոնք ուղարկեցին արշավախմբային ուժ: 1000 մարդ [[Միացյալ Թագավորություն|Բրիտանացիների]] հիմնական ուժերը ծովային ուժերով տեղակայվեցին [[օգոստոսի 17]]-ին:

Փոքր անգլիական զորախմբի ժամանումը չկարողացավ փոխել իրավիճակը ճակատում, և [[սեպտեմբերի 15]]-ին թուրք-ադրբեջանական բանակը գեներալ [[Նուրի փաշա]]յի հրամանատարությամբ մուտք գործեց [[Բաքու]], որից հետո սկսեցին զանգվածային սպանություններն ու թալանները հայ բնակչության շրջանում տեղի ունեցան ի պատասխան վրեժի` մուսաների սպանության համար<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20110310011358/http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_004.htm|title=Азербайджан и Россия. Общества и государства.|date=2011-03-10|website=web.archive.org|accessdate=2020-07-21}}</ref>:

[[Սեպտեմբերի 14]]-ի գիշերը, հերթական գրոհը սկսելով [[Բաքու|Բաքվի]] վրա, [[Կովկասի իսլամական բանակ|կովկասյան իսլամական բանակը]] հաջողությամբ ավարտեց իր առաքելությունները: Նույն օրը երեկոյան, Դենստերվիլի զորքերը [[Բաքու|Բաքվից]] հեռացող նավերը վերադարձան [[Անսլեն]]: Իսկ [[սեպտեմբերի 15]]-ին մարտերը այդքան էլ չէին տևում: Նույն օրը պարտվեց Կենտրոնական Կասպիի բռնապետությունը: Փայլուն հաղթանակով ավարտվեց թուրք-ադրբեջանական ուժերի՝ [[Բաքու]]ն ազատագրելու երկօրյա գործողությունը:

[[Սեպտեմբերի 16]]-ին ՝ փայլուն հաղթանակի առթիվ, տեղի ունեցավ թուրք-ադրբեջանական զորամասերի շքերթ: Զորահանդեսին մասնակցում էին [[Նուրու փաշա]]ն, [[Խալիլ փաշա]]ն, գեներալ [[Ալիգա Շիխլինսկի]]ն, գնդապետ [[Գաբիբ Բեկ Սալիմովը]], [[Ադրբեջանի Ազգային ժողով|Ադրբեջանի խորհրդարանի]] և կառավարության անդամները, [[Բաքու|Բաքվի]] և շրջակա գյուղերի բնակիչները: Շքերթի ավարտին վերը նշված անձինք և Կառավարության անդամները, զորամասերի ուղեկցությամբ, մտան [[Բաքու]]:

Բաքվի կոմունայի զորքերի դեմ ռազմական գործողությունների ավարտը թույլ տվեց, որ ՀՌԱԿ կառավարությունը սկսի լուծել այլ առաջադրանքներ՝ իր իրավասության հաստատումը [[Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)|Ղարաբաղում]] և [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուրում]], որտեղ [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի]] բնակչությունը կտրականապես հրաժարվեց հնազանդվել ՀՌԱԿ իշխանություններին: [[1918]]-ի [[հուլիսի 22]]-ին [[Շուշի]]յում գումարվեց ղարաբաղահայերի առաջին համագումարը, որը [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը հռչակեց անկախ վարչական և քաղաքական միավոր և ընտրեց իր ժողովրդական կառավարությունը ([[1918]]-ի [[սեպտեմբեր]]ից՝ Ղարաբաղի Հայ դատի խորհուրդ): Դեռևս սեպտեմբերի սկզբին [[Թուրքիայի զինված ուժեր|թուրքական զորքերի]] հրամանատար [[Նուրի փաշա]]ն վերջնագիր ներկայացրեց Ղարաբաղի Ազգային խորհրդին`ՌԱԿ-ի ուժը ճանաչելու վերաբերյալ, բայց ղարաբաղահայության երկրորդ համագումարը, որը գումարվեց [[սեպտեմբերի 6]]-ին, մերժեց այն: [[Բաքու]]ն գրավելուց հետո թուրքական դիվիզիան այստեղից տեղափոխվեց Ղարաբաղ: Թուրքական զորքերը գրավեցին [[Շուշի]]ն՝ զինաթափելով հայկական ստորաբաժանումները, որոնք չկարողացան լքել քաղաքը և զանգվածային ձերբակալություններ կատարեցին՝ հակառակ համաներման խոստումներին, տեղի [[Հայեր|հայ]] մտավորականների շրջանում: ԱԱԽ-ի զինված ուժերը կանխեցին լեռներում թուրքական զորքերի առաջխաղացումը:

==== Բրիտանացիների մուտք Ադրբեջան ====
[[Պատկեր:Flag of the United Kingdom.svg|մինի|497x497փքս|[[Միացյալ Թագավորության դրոշ|Միացյալ թագավորության դրոշը]]]]
[[Հոկտեմբերի 30|Հոկտեմբեր 30]]-ին, [[Անտանտ]]ի և [[Թուրքիա]]յի ներկայացուցիչները ստորագրեցին [[Մուդորսի պայմանգիր]]-ը, որը, մասնավորապես, նախատեսում էր Անդրկովկասից թուրքական զորքերի տարհանումը և [[Անտանտ]]ի տերություններին տալով [[Բաքու|Բաքվին]] և [[Բաթում]]ին գրավելու իրավունք:

[[Նոյեմբերի 16]]-ին՝ [[Թուրքիայի զինված ուժեր|թուրքական զորքերի]] հեռանալուց հետո, վերսկսվեց [[Ադրբեջանի ազգային խորհուրդ|Ադրբեջանի ազգային խորհրդի]] աշխատանքը: Հաջորդ օրը, 39-րդ բրիտանական հետևակային բրիգադի ստորաբաժանումները վայրէջք կատարեցին [[Բաքու|Բաքվում]] գեներալ-մայոր [[Վ. Թոմսոնի]] հրամանատարության ներքո, որը նշանակվեց Ադրբեջանի նահանգապետ և պահանջեց դուրս բերել [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|ԱԺՀ]] զորքերը մայրաքաղաքից: Այս ժամանակից մինչև [[1919]]-ի [[ապրիլ]]ը: [[Նոյեմբերի 7]]-ին հիմնադրված ՌԱԴ պատերազմի նախարարությունը գտնվում էր [[Գանձակ|Գյանջայում]]<ref>Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Армия. (Документы и материалы). Баку, 1998, с. 6-7</ref>: [[Դեկտեմբերի 28]]-ին գեներալ-մայոր Վ. Թոմսոնը հանդես եկավ հայտարարությամբ ՝ Ֆատալի խան Խոյսկու կառավարությունը ճանաչելով որպես միակ օրինական իշխանություն Ադրբեջանում:

Թուրքական զորքերի մնացորդները, այնուամենայնիվ, դեռ երկար ժամանակ գտնվում էին Ղարաբաղում ՝ մասամբ միաձուլվելով ԱԴՌ բանակի հետ: Այսպիսով, Զանգեզուրի շրջանի ղեկավարի [[1918]] թվականի [[դեկտեմբերի 11]]-ի թիվ 185 համարի հեռագրում հաղորդվում է, որ [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկի]] ջոկատը, օգտվելով անգլիական-ֆրանսիական պատվիրակության խնդրանքով, մուսուլմանների զորքերի դուրսբերումից, հարձակվել է հարևան մուսուլմանաբնակ գյուղերի վրա. Դեկտեմբերի 9-ին ավելի քան տասներկու գյուղ է այրվել, 10 կին ներկայումս հայերի կողմից գերված են »: Գյանջայի նահանգապետի [[1918]]-ի [[դեկտեմբերի 14]]-ի թիվ 70 նահանգում գտնվող հեռագրում հաղորդվում է, որ «<nowiki/>[[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկի]] ջոկատը տեղի [[հայեր]]ի հետ Զանգեզուրում հարձակվել է Կալանդարասի մերձակայքում գտնվող մուսուլմանական գյուղերի վրա, ոչնչացնում մուսուլմաններին և վայրագություններին»<ref>Выписка из дел канцелярии Министерства внутренних дел о насилиях, чинимых над мусульманским населением Карабаха и смежных с Гянджинскои губернией уездов Эриванской губернии, армянами и войсками Армянской Республики (из дела № 80 — 1918 г., IV Отд.)</ref>:

Իրավիճակը բարդացնում էր փախստականների ահռելի քանակը, որոնք, ըստ գեներալ Թոմսոնի, կուտակվել էին ամբողջ Ղարաբաղում մինչև 40 հազար - 30 հազար [[Հայեր|հայ]] և 10 հազար մուսուլման<ref>Нагорный Карабах в 1918—1923 гг.: сборник документов и материалов. Ереван, 1992, стр. 141, документ № 86</ref>:

==== [[Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (1918-1920)|Հայ–Ադրբեջանական պատերազմ]]====
[[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանում]] քաղաքական իրավիճակը սրվեց նաև տարածքների նկատմամբ իշխանություն հաստատելու անհաջող փորձերի պատճառով՝ [[Շարուրո-Դարալագես]]ը, [[Արցախի Հանրապետություն|Ղարաբաղը]], [[Նովոբայազետ]]ը, [[Գանձակ|Ելիզավետպոլը]], [[Զանգեզուր]]ը և [[Նախիջևան (այլ կիրառումներ)|Նախիջևանը]]: Ինչը մարտահրավեր էր տեղի բնակչության դիմադրության պատճառով:

[[1918]] թվականի [[մայիս]]ին [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] կառավարությունը հայտարարեց դաշինք [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հետ: [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությունը]] [[Թուրքիա]]յի աջակցությամբ հայտարարեց իր տարածքը [[Բաքու|Բաքվի]] և [[Գանձակ|Ելիզաբեթպոլի]] նահանգներում: Այնուամենայնիվ, [[Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)|Ղարաբաղի]] և [[Զանգեզուր]]ի [[հայեր]]ը հրաժարվեցին ճանաչել [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] իշխանությունը:

[[Զանգեզուր]]ը գրեթե անմիջապես դարձավ հայկական դիմադրության անթափանց հենակետ<ref>{{Cite web|url=http://www.conflicts.rem33.com/images/Armenia/restoration%20and%20terr%20issue/T2.html#_ftn8|title=armenicum|website=www.conflicts.rem33.com|accessdate=2020-07-21}}</ref>: [[1918]]-ի [[հունիս]]ին զորավար [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկը]] ժամանել էր [[Զանգեզուր]]՝ երեքից հինգ հազար մարդ ունեցող միլիցիայով և տեղական զորքերի հետ միասին ենթարկեց մի շարք ապստամբ մուսուլմանաբնակ գյուղերի, որոնք վերահսկում էին [[Զանգեզուր]]ի շրջանները միացնող կարևոր երթուղիները:

[[Հուլիսի 22]]-ին ղարաբաղահայերի առաջին համագումարը միաժամանակ մտադրվեց ստեղծել մինչև 17 հազար մարդ բանակ՝ 15 հազար հրացան և 6 ինքնաձիգ գնդացիր, հեծելազորը քիչ էր:

[[1918]] թվականի [[սեպտեմբերի 17]]-ին գումարվեց ղարաբաղահայության երրորդ համագումարը, որի ընթացքում մերժվեցին [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] հրամանատարությունը ճանաչելու մասին թուրքական հրամանատարության վերջնագրերը: Համագումարը միևնույն ժամանակ որոշեց համաձայնության գալ թուրքերի հետ, բայց ժամանակի հետաձգումից դժգոհ թուրքերը առաջադիմեցին առաջ և գրավեցին [[Շուշի]]ն: Լեռնային շրջաններում, սակայն, [[հայեր]]ը, կազմելով չորս անկախ զինված ջոկատ (Դիզակսկի, Խաչենսկի, Վարանդինսկի, Ձերաբերդսկի), հաջողությամբ դիմակայեցին լեռները թափանցելու թուրքերի փորձերին: Այս իրավիճակը մնաց մինչև [[հոկտեմբեր]]ի վերջ:

[[Հոկտեմբեր]]ի վերջին [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկը]] սկսեց իր զորքերի կենտրոնացումը [[Զանգեզուր]]ի սահմանամերձ գյուղերում և սկսեց արշավ ընդդեմ [[Շուշի]]յի: [[Զաբուհ գետ|Զաբուհ]] և [[Հագարի|Ակեր]] գետերի նեղ հովիտներում, [[1918]] թվականի [[նոյեմբերի 29]]-ին, երեք օր տևած մարտերից հետո, [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկի]] բաժինը գրավեց գերիշխող բարձունքներ՝ գրավելով մի քանի մուսուլմանական գյուղեր, որոնք պաշտպանված էին քրդական և ադրբեջանական զինյալների կողմից, ներառյալ [[Աբդալար (Ադրբեջան)|Աբդալարը]]: [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]] կապիտան [[Կապիտան Սքեյեր|Սքեյերը]] և Ֆրանսիայի կապիտան [[Կապիտան Գասֆիլդ|Գասֆիլդը]] ժամանեցին [[Աբուշալիար]]՝ [[Շուշի]]յից՝ տեղեկացնելով [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկին]] գեներալ-մայոր [[Գեներալ-նայոր Թոմսոնի|Թոմսոնի]] պահանջը ՝ դադարեցնել պատերազմական գործողությունները Առաջին աշխարհամարտի ավարտի պատճառով և վերադառնալ [[Հերուսա]]ն<ref name=":1">''Richard G. Hovannisian.'' The Republic of Armenia: The first year, 1918-1919. — С. 86—90.</ref>: Ըստ ադրբեջանական աղբյուրների, զորավար Անդրանիկը պարտություն է կրել Զանգեզուրի և Ղարաբաղի մինչև 150 մուսուլմանաբնակ գյուղ; փախստականներ, որոնցից թափեցին Աղդամը:

[[Հոկտեմբերի 31|Հոկտեմբեր 31]]-ին [[Թուրքիա]]ն հանձնվեց [[Անտանտ]]աին: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Անդրկովկասը ընկավ [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]] մանդատի տակ: [[Շուշի]]յում անգլիական առաքելության շնորհիվ (մայոր Մոնք-Մասոն և Գիբբոն), Ղարաբաղի Հայ ազգային խորհուրդը վերականգնվեց և կրկին ստանձնեց տարածաշրջանը: Իրավիճակը հեռու էր նորմալից; տարածաշրջանում մնացին ադրբեջանական և մասամբ թուրքական զորքեր, շարունակվեցին ավազակային հարձակումները, կողոպուտները և հայ-թաթարական բախումները, մինչդեռ այնտեղ, որտեղ հայերը պարզվեց, որ ուժի մեջ են, նրանք, իրենց հերթին, հարձակվել են մուսուլմանաբնակ գյուղերի վրա՝ անասունների հափշտակություններով ուղեկցվելով, իսկ որոշ դեպքերում՝ և սպանություններ:

[[Միացյալ Թագավորություն|Բրիտանական]] հրամանատարությունը, նախքան [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով|Փարիզի խաղաղության համաժողովում]]<ref name=":1" /> պետությունների միջև տարածքների բաժանման վերաբերյալ բանակցությունները որոշեց ժամանակավորապես Նախիջևանը հանձնել [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանին]], իսկ [[Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)|Ղարաբաղն]] ու [[Զանգեզուր]]ը, նույնպես ժամանակավորապես, [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանին]]։

[[Դեկտեմբեր]]ին [[Նախիջևան (այլ կիրառումներ)|Նախիջևանի]] [[Ջաֆարկուլի խան]]ը հռչակեց [[Արակի Հանրապետություն]]<ref>{{Cite web|url=http://www.conflicts.rem33.com/images/Armenia/restoration%20and%20terr%20issue/T3.html|title=armenicum|website=www.conflicts.rem33.com|accessdate=2020-07-21}}</ref>: [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|ՀՀ]] կառավարությունը, բրիտանացիների միջնորդության շնորհիվ, կարողացավ նվաճել տարածաշրջանը, իսկ [[Արակի հանրապետություն]]ը լուծարվեց:
[[Պատկեր:Armenian village guards from Nagorno Karabakh (1918-1921).jpg|մինի|545x545փքս|Հայ զինվորները [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախում]]]]
Հայտարարելով, որ վիճելի տարածքների ճակատագիրը պետք է որոշվի [[Փարիզի խաղաղության համաժողով]]ում, բրիտանական հրամանատարությունն իրականում աջակցեց [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանին]] լուծել ղարաբաղյան հարցը: Հասկանալով դա, [[Բաքու]]ն հայտարարեց մոբիլիզացիայի մասին [[1919]]-ի սկզբին և գրավեց [[Շուշիի շրջան (Արցախ)|Շուշիի]], [[Ստեփանակերտ|Խանկենդիի]] (Ստեփանակերտ), [[Ասկերանի շրջան|Ասկերանի]] և [[Կարյագինոյի գավառ|Կարյագինոյի]] կայազորները:

[[Թբիլիսի]]ում կայացած բանակցությունների ընթացքում [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանը]] առաջարկել է սահմանը ստեղծել ելնելով էթնիկական սկզբունքից: [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] մերժեց այս առաջարկը՝ առաջ քաշելով կովկասյան բոլոր մուսուլմանների համար ընդհանուր պետություն ստեղծելու իսլամական գաղափարը՝ ունենալով [[Հայեր|հայ]] և [[Վրացիներ|վրացական]] փոքրամասնությունների զգալի մաս:

[[1919]]-ի [[հունվարի 15]]-ին բրիտանական հրամանատարությունը հաստատեց [[Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)|Ղարաբաղի]] գլխավոր նահանգապետին (Զանգեզուրի հետ միասին) [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] կառավարության կողմից նշանակված [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Խոսրով-բեկ Սուլթանովին]], որին հայերը համարում էին [[Բաքու|Բաքվում]] տեղի ունեցած [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|հայկական]] կոտորածի պատասխանատուներից մեկը և հրաժարվում էին ճանաչել:

[[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովը]], մինչդեռ, հաստատվեց [[Շուշի]]յում և փորձեց համախմբել իր իշխանությունը: Սակայն նրան դա չհաջողվեց: [[Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)|Լեռնային Ղարաբաղի]] շուրջ [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական բանակը]] սկսեց կենտրոնանալ: Նա շրջապատեց [[Շուշի]]ն և [[հունիսի 4]]-ին փորձեց գրավել [[Հայաստանի զինված ուժեր|հայկական]] դիրքն ու քաղաքի հայկական մասը: Կրակոցներից հետո [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանցիները]] հետ մղվեցին, իսկ կողմերը բաժանվեցին բրիտանական ուժերից, որոնց պաշտպանության տակ երեք օր անց [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական զինված ուժերի]] ստորաբաժանումը մտավ հայկական թաղամաս և գրավեց զորանոցը: Համաձայն հայերի պնդումներին, [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովը]] ուղղակի հրամաններ տվեց հայկական թաղամասերում տեղի ունեցած կոտորածի և ջարդերի մասին:

Գյուղացիները, [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովի]] շրջափակման պատճառով, չկարողանալով դուրս գալ գյուղից այն կողմ և մշակել իրենց դաշտերն ու պարտեզները: Արդյունքում, «վերահաս սովի ակնթարթը մեծապես անհանգստացնում է գյուղացիներին», և դա տրամադրության հանգեցրեց շրջադարձային պահի. Ազգային խորհուրդը «վճռական է զիջումների գնալու Ադրբեջանին»:

Բրիտանական հրամանատարության ճնշման ներքո [[Ղարաբաղի հայկական խորհուրդ]]ը ժամանակավորապես ճանաչեց իրեն որպես [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] մաս՝ պայմանով, որ [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] իրավունք չունի զորքեր ուղարկել տարածաշրջան՝ առանց [[Ղարաբաղի հայկական խորհուրդ|Ղարաբաղի հայկական խորհրդի]] թույլտվության:

[[Զանգեզուր]]ը, որը հնարավորություն ուներ ապավինելու [[Արարատյան հանրապետություն|Արարատյան հանրապետության]] անմիջական աջակցությանը, չճանաչեց [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովին]]:

[[1920]]-ի [[փետրվարի 19]]-ին [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովը]] դիմեց ղարաբաղահայության ազգային խորհրդին՝ կտրականապես պահանջելով անհապաղ լուծել «Ղարաբաղի վերջնական մուտքը Ադրբեջան՝ որպես դրա անբաժանելի տնտեսական մաս» հարցը: [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] սկսում է [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|զորքեր]] և անկանոն ստորաբաժանումներ կենտրոնացնել [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի շուրջ:

[[1920]]-ի [[փետրվարի 28]]-ից [[մարտի 4]]-ը տեղի ունեցավ ղարաբաղահայության ութերորդ համագումարը, որը մերժեց [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովի]] պահանջը «վերջնական մուտք գործել Ադրբեջան»: Համագումարը [[Խոսրով բեկ Սուլթանով|Սուլթանովին]] մեղադրել է խաղաղության պայմանագրի բազմաթիվ խախտումների, զորքերի և [[Ղարաբաղ]]ի մուտք գործելու մեջ առանց Ազգային խորհրդի թույլտվության և զանգվածային սպանությունների կազմակերպման մեջ:

[[1920]] թվականի [[մարտի 22]]-[[Մարտի 23|23]]-ի լույս [[Մարտի 22|22]]-ի գիշերը` [[Նոռուզ|Նովռուզի]] տոնի օրը, սկսվեց հայկական ընդվզումը, որն ավարտվեց ձախողումով: [[Մարտի 23]]-ին, ժամը 5-ին, [[Շուշի]]ի կայազորի [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական ուժերին]] հաջողվեց [[Հայաստանի զինված ուժեր|հայերին]] դուրս հանել քաղաքից: [[Մարտի 22]]-[[Մարտի 23|23]]-ի լույս [[Մարտի 22|22]]-ի գիշերը [[Ստեփանակերտ|Խանքենդի]] (Ստեփանակերտ) և [[Ասկերանի շրջան|Ասկերան]] հարձակվեցին ապստամբ [[Հայաստանի զինված ուժեր|հայերի զորքերի]] վրա, հայերը գրավեցին [[Ասկերան]]ի պահպանվող [[Ասկերանի ամրոց|ամրոցը]] և հարակից բարձունքները՝ ընդհատելով [[Շուշի]]յի և [[Աղդամ]]ի միջև հաղորդակցությունը:

Իր հերթին, [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական զորքերը]] և բնակչությունը ջախջախեցին և այրեցին [[Շուշի]]ի հայկական մասը՝ սպանելով նրա [[Հայեր|հայ բնակչության]] մեծ մասը, զոհերի ճշգրիտ թիվը մնաց անհայտ, որոշ տվյալներ ասում են սպանված 20 000-ի մասին: [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] կառավարությունը նույնիսկ հրաժարվեց դատապարտել կոտորածը, ինչը հանգեցրեց [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի առաջին ​​հանրապետության]] հետ բաց պատերազմի սկսմանը:

[[Ղարաբաղ]]ում [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական զորքերի]] հրամանատար գեներալ-մայոր [[Գեներալ-մայոր Սալիմով|Գ. Սալիմովը]] հրամայեց գրավել [[Ասկերան]]ը: [[Մարտի 29]]-ին ադրբեջանական անկանոն ջոկատները նետվեցին 3360 մ բարձրության վրա, Խորհրդարանի պահակախմբի ջոկատը` դեպի [[Հարամուրտ]] գյուղը, իսկ Բաքվի 5-րդ հետևակային գնդը մտավ [[Դաշբաշ]] [[գյուղ]]ի վրա հարձակվելու համար:

[[1920]]-ի [[մարտ]]ին, ըստ ադրբեջանական աղբյուրների, մուսավաթական կառավարությունը տեղափոխեց [[Ղարաբաղ]], իր բանակը կազմած 30 հազար զինծառայողներից 20 հազարը<ref>Победа Советской власти в Закавказье. — Тбилиси, 1971. — С. 437.</ref>: Անկատար ստորաբաժանումներ կազմակերպվել են նաև տեղի քրդերից:
[[Պատկեր:Azeri army soldiers.jpg|ձախից|մինի|443x443փքս|Ադրբեջանի զորքեր]]
Մինչև [[մարտի 31]]-ը, Սալիմովի ջոկատում ամրապնդումներ էին ժամանել, որոնք բաղկացած էին ավելի քան հազար բեյոնետներից, հիսուն սաբրերից և հրետանային ձի-լեռնաշղթայից: [[1920]]-ի [[ապրիլի 2]]-ին ադրբեջանական ստորաբաժանումներին հաջողվեց կարճ ժամանակով գրավել [[Ասկերան]]ը: [[Ապրիլի 3]]-ին ադրբեջանական ստորաբաժանումները մտան [[Ստեփանակերտ|Խանքենդի]] (Ստեփանակերտ), նույն օրը գրավվեցին [[Կյատիկ գյուղ|Կյատիկ]], [[Արանզամին|Առանզամին]] և [[Նախիջևանիկ]] [[գյուղ]]երը:

[[Ապրիլի 3]]-ին ադրբեջանցիները կրկին գրավեցին [[Ասկերան]]ը, [[Ապրիլի 7]]-ին, ապավինելով [[Շուշի]]յին, [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական բանակը]] գրոհ սկսեց դեպի հարավ: Միևնույն ժամանակ, հարձակողական գործողություն տեղի ունեցավ հյուսիսում՝ [[Գյուլիստան (Արցախ)|Գյուլիստանի]] վրա: [[Գանձակի շրջան|Գյանջայի շրջանի]] հայկական գյուղերի մի մասը կտրվել է և վերցվել շրջանաձև պաշտպանություն: [[Ապրիլի 12]]-ին, ադրբեջանական հարձակողական գործողությունը դադարեցվել էր [[Գյուլիստան (Արցախ)|Գյուլիստանում]]`Չայենդենի մերձակայքում, հարավում` [[Եղեգնաձոր|Քեշիշկենդի]] և [[Սիփանիկ|Սիգանի]] մերձակայքում։ [[Խաչեն]]ում հայերին հաջողվեց պայքարել ադրբեջանցիների առջև՝ առաջ տանելով [[Ակնա (քաղաք)|Աղդամի]] կողմը, իսկ ադրբեջանցիները սահմանափակվեցին դրանով [[Խաչեն (գետ)|Խաչեն գետի]] հովտի մի քանի գյուղերի ոչնչացման միջոցով, [[Ասկերան]]ի հյուսիս-արևելքում: [[Ղարաբաղ]]ի ամբողջ զինված արական բնակչությունը գործեց ընդդեմ [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]]՝ մոտ 30 հազար մարդ:

[[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանը]] պաշտոնապես հերքեց ռազմական գործողություններին ցանկացած ներգրավվածություն, ինչը ճիշտ չէր: Փաստորեն, [[Զանգեզուր]]ի ռազմաճակատի հայկական զորքերը «գեներալ Դրոյի» հրամանատարության ներքո, ջախջախելով ադրբեջանական խոչընդոտները, ներխուժեցին [[Ղարաբաղ]]՝ փոխելով ռազմավարական իրավիճակը. Նախաձեռնությունը անցավ հայերին, և նրանք սկսեցին նախապատրաստվել [[Շուշի]]ի վրա հարձակմանը: [[Ապրիլ]]ի սկզբին հայոց բանակի ապստամբներին և ստորաբաժանումներին հաջողվեց անցնել պաշտպանությունից հարձակողական և վտարել [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական զորքերը]]՝ կոտրելով եռամյա շրջափակում և միավորվել [[Զանգեզուր]]ը [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի]] հետ: Հայկական բանակի և կամավորական ստորաբաժանումների մասերը ջախջախեցին մինչև 40 ադրբեջանական գյուղ: [[1920]]-ի սկզբին նրանք հաղթեցին [[Շուշինսկի շրջան]]ի մի քանի գյուղեր: [[Ապրիլի 23]]-ին տեղի ունեցավ ղարաբաղահայության իններորդ համագումարը, որը [[Ղարաբաղ|Լեռնային Ղարաբաղը]] հռչակեց [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի]] անբաժանելի մասը:

[[1920]]-ի [[ապրիլի 23]]-[[Ապրիլի 29|29]]-ին անցկացվող ղարաբաղահայության վերջին իններորդ համագումարը, որը հայտարարեց «<nowiki/>[[Ղարաբաղ|Լեռնային Ղարաբաղը]] [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետությանը]] միանալու մասին», նույնպես որոշում է կայացնել խախտված համարել ժամանակավոր համաձայնագիրը՝ «նկատի ունենալով ադրբեջանական զորքերի կազմակերպված հարձակումը Ղարաբաղի խաղաղ հայ բնակչության վրա»:

Այնուամենայնիվ, արդեն [[1920]]-ի [[մայիս]]-[[հունիս]] ամիսներին, [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանում]] հաստատելով [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային իշխանությունը]], [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Կարմիր բանակը]] գրավում է [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը՝ այն հայտարարելով վիճելի տարածք:

Հակամարտության ընթացքում կատարվեց շատ զանգվածային սպանությունների դեպքեր. [[Շամքոր (քաղաք)|Շամխորում]] ռազմաճակատի հետևից երեք ու կես հազար ռուս զինծառայողների կողմից ադրբեջանցի իսլամիստների սպանությունը, ճակատը բալշևիկ-դաշնակցական ուժերի կողմից [[Բաքու|Բաքվում]] և այլ շրջաններում<ref>''Баберовски Й.'' Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе [пер. с нем. В. Т. Алтухова]. — <abbr>М.</abbr>: Российская политическая энциклопедия, 2010. — С. 139. — 855 с. — <nowiki>ISBN 978-5-8243-1435-9</nowiki>.</ref> իսլամադավան բնակչության կոտորածը, այնուհետև՝ ադրբեջանա-թուրքական ուժերի կողմից հայերի կոտորածը [[Բաքու|Բաքվում]], [[Քայբալիկենդ]]ում և այլն:

Ադրբեջանում հայերով բնակեցված շատ հողեր դատարկ են: [[Շեմախայի շրջան|Շեմախայի]] և [[Նուխայի շրջան]]ներում 37 գյուղ բնակիչ ունեցող 44 գյուղեր ենթարկվել են էթնիկ զտումների: Նույնը եղավ նաև քաղաքներում. [[Շամախի]], [[Նուհ]]ի, [[Ակնա (քաղաք)|Աղդամի]], [[Գանձակ|Գյանջաի]], հայ բնակչությունը գոյատևեց միայն այն վայրերում, որտեղ մուսավաթականները չեն ներթափանցել: [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանում]] [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|դաշնակցականները]] վարում էին նմանատիպ քաղաքականություն՝ հիմնականում ընդդեմ [[Նովոբայազեցկ]]ի, [[Երևան]]ի, [[Վաղարշապատ|Էջմիածնի]] և [[Շարուրո-Դարալագեց]]ու շրջաններից վտարված մուսուլմանների դեմ<ref>''Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова - одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике).'' Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М. Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз.</ref>:

==== Անկում ====
Միևնույն ժամանակ, [[ապրիլ]]ի կեսերին, [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Կարմիր բանակի]] 11-րդ մասը, ջախջախելով Դենիկինի զորքերի մնացորդները, մոտեցավ [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] հյուսիսային սահմաններին: Օգտվելով այն փաստից, որ [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] իր ամբողջ զորքը տեղափոխեց [[Ղարաբաղ]], [[ապրիլի 27]]-ին բանակի 11-րդ մասը հատեց [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] սահմանը և առանց էական դիմադրության, [[ապրիլի 28]]-ին մտավ [[Բաքու]]<ref>Michael P. Croissant. The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications. Greenwood Publishing Group, 1998. <nowiki>ISBN 0-275-96241-5</nowiki>, 9780275962418, стр 18</ref>: [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|ԱԺՀ]]-ն դադարեց գոյություն ունենալ, և ստեղծվեց [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունը]]:
[[Պատկեր:Красная армия в Баку, май 1920 г..jpg|մինի|440x440փքս|[[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Կարմիր բանակը]] [[Բաքու|Բաքվում]]]]
Ինչպես հայտնի դարձավ ավելի ուշ, սկսած [[1920]]-ի [[Գարուն|գարնանից]], թուրք քեմալիստների ներկայացուցիչները կապի մեջ մտան [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] ղեկավարության հետ, որոնք [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանը]] դիտում էին որպես դաշնակից՝ կայսերապաշտական ​​Անտանտայի դեմ պայքարում. Այդ շփումները հաստատվել են Ադրբեջանի միջոցով, որտեղ, ըստ [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌՍՖՍՀ]]-ի [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|ԼՂԻՄ]]-ի զեկույցի, «իրենց հետևորդների խումբն է նպաստեց հեղափոխական Ադրբեջանի կառավարության կողմից [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|ռուսական զորքերի]] հեղաշրջմանը և հրավերին »: [[1920]]-ի [[հունիս]]ի սկզբին [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌՍՖՍՀ]]-ի [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|ԼՂԻՄ]]-ը [[ապրիլի 26]]-ին ստացված նամակ է ստացել [[Անկարա]]յում (ներկայիս Անկարա) հրավիրված [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|Թուրքիայի Մեծ Ազգային ժողովի]] նախագահ [[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալ փաշայից]]՝ ուղղված [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ՌՍՖՍՀ]] կառավարությանը, որտեղ [[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալը]] հայտարարել է, որ [[Թուրքիա]]ն «խոստացավ միասին պայքարել [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] դեմ: իմպերիալիստական ​​կառավարությունները` ազատագրելու բոլոր ճնշվածներին, պարտավորվում են ազդել [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի հանրապետության]] վրա` միանալով [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|խորհրդային պետությունների]] շրջանակին, պատրաստակամություն է հայտնում մասնակցելու Կովկասում կայսերապաշտների դեմ պայքարին և հույս է հայտնում [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] օգնության համար` [[Թուրքիա]]յի վրա հարձակված իմպերիալիստական ​​թշնամիների դեմ պայքարելու համար»<ref>http://www.genocide.ru/lib/treaties/16.htm «Годовой отчет НКИД к VIII Съезду Советов (1919—1920)», М., 1921</ref>:

[[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությունը]] տևեց ընդամենը 23 ամիս։ եթե հաշվի առնեք [[Բաքու|Բաքվի]] գրավման պահից` 19 ամիս: Իշխանափոխությունը տեղի է ունեցել [[1920]]-ի [[ապրիլ]]ի վերջին [[Ադրբեջանի հեղափոխական կոմիտե]]ի (Азревком) և XI Կարմիր բանակի ուժերի համատեղ գործողությունների արդյունքում: [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային]] իշխանության վերականգնումը համարյա առանց դիմադրության էր: Ըստ Գ.Մուսաբեկովի, «հրամանատարությունն ինքն է զարմացել այդպիսի անարյուն հաջող հաջողության վրա»<ref>Газанфар Мусабеков. Избранные статьи и речи. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 1. — С. 38.</ref> [[1920]] թվականի [[մայիսի 22]]-[[հունիսի 3]]-ին, մի քանի գեներալների հաջողվել է կազմակերպել ամբաստանություն [[Գանձակ|Գյանջայում]] և անկարգությունների շղթա ամբողջ երկրում, բայց [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Կարմիր բանակը]] արագորեն ջախջախեց նրանց:

Խորհրդարանի վերջին արտակարգ նիստը գումարվել է [[1920]] թվականի [[ապրիլի 27]]-ին՝ [[Ադրբեջանի Կոմունիստական ​​կուսակցություն|Ադրբեջանի Կոմունիստական ​​կուսակցության]] և Ռուսաստանի Կոմկուսի Կովկասի Կոմիտեի Բաքվի բյուրոյի վերջնագրումից հետո՝ կառավարությունը [[բոլշևիկներ]]ին հանձնելու մասին: Չնայած առարկություններին Մամեդ Ամին Ռասուլզադեն, Շաֆի բեյ Ռուստամբայլին և այլն, խորհրդարանը որոշեց հանձնել կառավարությունը՝ արյունահեղություն չառաջացնելու համար: Չնայած նրանք նախատեսում էին 7 ժամկետ, որոնք կապահովեն [[Ադրբեջան]]ի անկախությունը, [[բոլշևիկներ]]ը չեն պահպանել իրենց խոստումները, և [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությունը]] գրավվեց [[1920]]-ի ապրիլի [[28]]-ին 11-րդ բանակի ([[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի կայսրություն]]) կողմից:

=== Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն ===
{{Պատմական երկիր|Անվանում=Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն <br />Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы|Նշումներ=|Արժույթ=[[ԽՍՀՄ Ռուբլի]]|Կարգախոս=|Տոն=|Հիմն=Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Պետական Օրհներգ<br />[[Պատկեր:Azərbaycan SSR Himni (1977 Vocal).oga]]|Լեզու=[[Ռուսերեն]], [[ադրբեջաներեն]]|Կրոն=|Դրոշ_Նախորդ2=Flag of Transcaucasian SFSR.svg|Բնակչություն=7 037 867|Դրոշ_Հաջորդ1=Flag of Azerbaijan.svg|Հաջորդ1=Ադրբեջան|Նախորդ2=Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Դրոշի հոդված=Ադրբեջանի ՍՍՀ դրոշ|Կարգավիճակ=Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Զինանշանի հոդված=Ադրբեջանի ՍՍՀ զինանշան|Ազգություն=[[Ադրբեջանցիներ]], [[հայեր]], [[ռուսներ]], [[թալիշներ]], [[թաթեր]], [[լեզգիններ]]|Մակերես=86 600|Նախորդ1=Մուսավաթական Ադրբեջան|Զինանշան=[[Պատկեր:Emblem of the Azerbaijan SSR.svg|110px]]|Դրոշ_Նախորդ1=Flag of Azerbaijan.svg|Հաջորդ2=Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն|Դրոշ_Հաջորդ2=Flag of Nagorno-Karabakh.svg|Հիմնադրում=1920|Ավարտ=1991|Դրոշ=[[Պատկեր:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg|130px]]|Քարտեզ=[[Պատկեր:Soviet Union - Azerbaijan SSR.svg|280px]]|Ավարտի տարեթիվ=1991 օգոստոսի 31|Քարտեզի տարեթիվ=|Մայրաքաղաք=[[Բաքու]]|Պետության գլուխ=Ադրբեջանական Կոմկուսի առաջին քարտուղար|Օրենսդրություն=Ադրբեջանական ԽՍՀ Սահմանադրություն (1937 թվական)|Հիմնադրման տարեթիվ=1920 ապրիլի 28|Իրադարձություն1=|Իրադարձության=|Կառավարիչ=1. [[Միրզրա Գուսեյնով]],

2. [[Վիկտոր Նանեյշվիլի]],

3. [[Ելենա Ստասովա]],

4. [[Գրիգորիյ Կամինսկիյ]],

5. [[Սերգեյ Կիրով]],

6. [[Լևոն Միրզրոյան]],

7. [[Նիկոլայ Գիկալո]],

8. [[Վլադիմիր Պոլոնսկիյ]],

9. [[Ռուբեն Ռուբենկով]],

10. [[Միր Բագիրով]],

11. [[Միր Յակուբով]],

12. [[Իմամ Մուստաֆայև]],

13. [[Վելի Ախունդով]],

14. [[Հեյդար Ալիև]],

15. [[Կյամրան Բագիրով]],

16. [[Աբդուլ-Ռախման Վեզիրով]],

17. [[Այազ Մուտալիբով]]}}[[1921]] թվականին [[Թիֆլիս]]ում կայացած հանձնաժողովի նիստում Հայաստանի ներկայացուցիչ [[Ալեքսանդր Բեկզադյան]]ը առաջարկեց [[Խորհրդային Հայաստան]]ի տարածքային զիջումներ անել. Հայաստանին միացնել հայկական հոծ զանգվածներով բնակեցված շրջանները՝ [[Ախալքալաք]]ը, [[Լոռի]]ն, [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը և այլն։ [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանը]] և [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] դեմ արտահայտվեցին տարածքային փոփոխություններին։ Նրանց պաշտպանում էր հանձնաժողովի նախագահ [[Սերգեյ Կիրով]]ը: Համաձայնություն չկայացավ նաև վրաց-ադրբեջանական վիճելի հարցերում։ Հայաստանի ներկայացուցչի առաջարկով հարցը փոխադրվեց ՌԿ(բ) կ Կովկասյան բյուրո:

[[Լեռնահայաստան]]ի կառավարության անկումից հետո Զանգեզուրը վերամիավորվեց մայր Հայաստանին։ Այլ ընթացք ու վախճան ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը։ Հայաստանի կառավարությունը 1921 թվականի [[հունիսի 12]]-ին ընդունեց որոշում և Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարեց Հայկական ԽՍՀ անբաժան մասը։

[[Գեորգի Օրջոնիկիձե]]ն և [[Սերգեյ Կիրով]]ը Ադրբեջանի Հեղկոմի նախագահ [[Նարիման Նարիմանով]]ին խորհուրդ էին տալիս Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ղեկավարվել էթնիկական սկզբունքով, այն է՝ Ղարաբաղի ոչ մի հայկական գյուղ չմիացվի Ադրբեջանին և, հակառակը, ոչ մի ադրբեջանական գյուղ չմիացվի Հայաստանին։ Ադրբեջանի ղեկավարությունը ճիշտ չէր համարում էթնիկական սկզբունքով սահմանաբաժանումը։ Այնուհետև Լեռնային Ղարաբաղի հարցը փոխադրվեց Կովկասյան բյուրոյի պլենում՝ [[Թիֆլիս]], և նրա [[հուլիսի 4]]-ի նիստում որոշում ընդունվեց ''Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու մասին'': Դրա դեմ բողոքեց Նարիմանովը, որից հետո հարցի լուծումը փոխադրվելու էր ՌԿ(բ) կ Կենտկոմ ([[Մոսկվա]])։ Սակայն հաջորդ օրը՝ [[հուլիսի 5]]-ին, վերանայվեց այդ որոշումը՝ Լեռնային Ղարաբաղը թողնվեց Ադրբեջանի սահմաններում։ Դա պատճառաբանվում էր Ադրբեջանի հետ նրա տնտեսական կապերով։ Լեռնային Ղարաբաղը դառնալու էր ինքնավար մարզ՝ [[Շուշի]] կենտրոնով։ Որոշման այսպիսի շրջադարձային փոփոխությանը միջամտել էր [[Իոսիֆ Ստալին]]ը:

Նախիջևանի գավառից Հայաստանի կառավարությունը հրաժարվել էր երկու անգամ՝ [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր|Ալեքսանդրապոլի]] (1920) և [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] (1921)։ 1925 թվականին, հաշվի առնելով հայերի բարձր տոկոսը երկրամասում, այնտեղ նույնպես հիմնվեց ինքնավարություն՝ [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]՝ [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևան]] կենտրոնով։ [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|ԼՂԻՄ]]-ը հիմնադրվել էր 1923 թվականին՝ Շուշի, ապա՝ [[Ստեփանակերտ]] կենտրոնով։
Անդրկովկասի երեք հանրապետություններ
[[1922]] թվականի [[մարտի 12]]-ին Ադրբեջանի, [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն|Հայաստանի]] և [[Վրաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանի]] միջև կնքվեց ֆեդերատիվ միություն կազմելու պայմանագիր։ Միությունը 1922 թվականի դեկտեմբերի 13-ին վերածվեց [[Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի]] (ԱԽՖՍՀ), որը դեկտեմբերի 30-ին մտավ [[ԽՍՀՄ]] կազմի մեջ։ Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ին, Ադրբեջանը դարձավ միութենական հանրապետություն։ [[1937]] թվականի [[մարտի 14]]-ին ընդունվեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։

Սոցիալիստական շինարարության տարիներին Ադրբեջանը դարձավ առաջնակարգ արդյունաբերության երկիր։ Շարք մտան նոր, հարուստ նավթահանքեր։ Մեքենայացվեց և էլեկտրիֆիկացվեց նավթարդյունաբերությունը։ 1931 թվականին Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով (այդ ժամանակ այն տալիս էր ԽՍՀՄ ամբողջ նավթի 60%)։ Զարգացավ [[գյուղատնտեսություն]]ը:

[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ում Ադրբեջանից ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ մարտի ելան հազարավոր քաղաքացիներ։ Նրանցից 114 հոգի արժանացան [[Խորհրդային Միության հերոս]]ի կոչման, այդ թվում ավելի քան 40 ադրբեջանցիներ։ Աշխատավորների միջոցներով ստեղծվեցին տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Մարդիկ մեծ եռանդով աշխատում էին ռազմաճակատը վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով ապահովելու համար։

Ետպատերազմյան տարիներին սկսվեց Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի նոր վերելքը։ Շարք մտավ [[Մինգեչաուրի հիդրոհանգույց]]ը (1954), ստեղծվեցին [[Սումգայիթ]], [[Մինգեչաուր]], [[Դաշքեսան]] արդյունաբերական կենտրոնները։ Կառուցվեց Բաքու-Թբիլիսի-Երևան գազամուղը։ Տնտեսության ու մշակույթի հաջողությունների համար Ա. երկու անգամ (1935-ի մարտի 15, 1964-ի մայիսի 29) պարգևատրվել է [[Լենինի շքանշան|Լենինի]], իսկ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության և Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության հիսնամյակի առթիվ (1970-ի հոկտ. 2)՝ [[Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան]]ներով:

Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն կազմավորվել է [[1920]] թվականի [[ապրիլի 28]]-ին։ [[1922]] թվականի [[մարտի 12]]-ից մինչև [[1936]] թվականի [[դեկտեմբերի 5]]-ը մտել է [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության]] (ԱԽՖՍՀ) մեջ, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ից անմիջապես մտել է ԽՍՀՄ կազմի մեջ։

==== Անդրկովկասյան ԱԽՖՍՀ ====
[[Պատկեր:Flag of the Transcaucasian SFSR.svg|ձախից|մինի|320x320փքս|[[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]–ի [[դրոշ]]]]
[[1922]]-ի [[մարտի 12]]-ին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]], [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանի]] և [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրացական]] Սովետական ​​Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների ղեկավարները ստեղծեցին միություն, որը հայտնի է որպես [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Սովետական ​​Դաշնային Սոցիալիստական ​​Հանրապետություն]] (ԱԽՖՍՀ): Սա սովետական ​​հանրապետությունների միության առաջին փորձն էր՝ նախորդելով [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ին: [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]-ի Միության խորհուրդը բաղկացած էր երեք հանրապետությունների ներկայացուցիչներից` [[Նարիման Նարիմանով]] (Ադրբեջան), [[Պոլիկարպ Մդիվանի]] (Վրաստան), և [[Ալեքսանդր Մյասնիկյան|Ալեքսանդր Միասնիկյան]] (Հայաստան): [[Անդրկովկասի կոմունիստական ​​կուսակցություն|Անդրկովկասի կոմունիստական ​​կուսակցության]] առաջին քարտուղարն էր [[Սերգո Օրջոնիկիձե]]ն:

[[1922]]–ի [[Դեկտեմբեր]]ին [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]] համաձայնել է մտնել Մաքսային միություն հետ [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ռուսաստանի]], [[Ուկրաինայի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուկրաինայի]] և [[Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Բելառուսի]], դրանով իսկ ստեղծել [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]] որը կտևի մինչեւ [[1991]] թ.։ [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|ԱԽՖՍՀ]]–ն, սակայն, երկար չտևեց: [[1936]]-ի դեկտեմբերին Անդրկովկասի միությունը վերջնականապես ապամոնտաժվեց, երբ Միության խորհրդի ղեկավարները չկարողացան համաձայնության գալ մի քանի հարցերի շուրջ: Այնուհետև [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]], [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանը]] և [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրաստանը]] անմիջականորեն դարձան [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միության]] առանձին հանրապետություններ:

==== Ադրբեջանը ԱԽՖՍՀ–ի անկումից հետո ====

===== Տնտեսական աճ =====
[[Պատկեր:SouthCaucasus.jpg|մինի|313x313փքս|Անդրկովկասի երեք հանրապետությունները (Աջում [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջան]])]]
[[1921]]-ի [[Գարուն|գարնանը]] տեղի ունեցավ ընդհանուր փոփոխություն՝ ռևկոմներից և հավաքներից դեպի Սովետ․: Որպեսզի օգնել ադրբեջանական նավթային արդյունաբերությունը է Գերագույն խորհուրդը Ազգային տնտեսության որոշել է նույն տարում տրամադրել այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է առանց հերթի: Հայտնաբերվել են [[Իլյիչի ծոց]]ի, [[Քաբա-Չուխուր|Քարա-Չուխուրի]], [[Լոք-Բաթա]]նի և [[Կալա]]յի նման նոր նավթահանքեր: [[1929]]-ին զարգացավ մեծ կոլխոզ շարժում և [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] դարձավ [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրացական ԽՍՀ]]-ից հետո [[թեյ]]ի երկրորդ սովետական ​​արտադրողը։ [[1931]]<nowiki/>թ. [[Մարտի 31]]-ին՝ [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի ԽՍՀ–ի]] նավթային արդյունաբերությունը, որն ապահովում էր այդ ժամանակաշրջանում խորհրդային ամբողջ նավթի արդյունահանման ավելի քան 60% -ը, ստացավ [[Լենինի շքանշան]]: Երկրորդ կարգը հանրապետությունը ձեռք բերեց [[1935]]-ի [[մարտի 15]]-ին` իր 15-ամյակի դիտման ընթացքում<ref>{{Cite web|url=http://www.anl.az/el/Kitab/254503.pdf|title=Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա (2008): Amilամիլ Գուլիև (խմբ.): Ադրբեջանի պատմություն (1920 թ. Ապրիլ-հունիս 1941) 7 հատորով (PDF)(ադրբեջաներեն): 6. Բաքու. Էլմ: էջ 7, 134–135, 233–234, 257.ISBN 978-9952-448-44-03.|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>: Երկրորդ հնգամյա ծրագրի ավարտին ([[1933]]-[[1937]]<nowiki/>թթ.) [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] հայտնվեց [[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային Միության]] 3-րդ տեղում` իր կապիտալ ներդրումների չափով:

===== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ =====
[[1939]]-ի [[սեպտեմբերի 17]]-ից [[1941]]-ի [[հունիսի 21]]-ն ընկած ժամանակահատվածում [[Նացիստական Գերմանիա|նացիստական ​​Գերմանիան]], ոչ ագրեսիվ պայմանագրով և [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ի հետ համեմատաբար նորմալ առևտրային հարաբերությունների պատճառով, հանդիսանում էր [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունում]] արտադրվող նավթի խոշոր ներմուծող:

Դա փոխվեց այն ժամանակ, երբ [[Նացիստական Գերմանիա|Գերմանիան]] ներխուժեց [[Խորհրդային Միություն]] [[1941]] թվականի [[հունիսի 22]]-ին: [[Հայրենական մեծ պատերազմ|Սովետա-գերմանական պատերազմի]] առաջին տարում [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանում]] արտադրվեց 23,5 միլիոն տոննա նավթ` ռեկորդային իր նավթարդյունաբերության ողջ պատմության համար<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/654399153|title=The Caspian sea encyclopedia|last=Zonn, I. S.|date=2010|publisher=Springer|others=Kosti︠a︡noĭ, A. G., Kosarev, A. N.|isbn=978-3-642-11524-0|location=Berlin|oclc=654399153}}</ref>: Մինչև [[1941]] թվականը հազարավոր ադրբեջանցիներ միացան Ժողովրդական կամավորների կորպուսին: Մոբիլիզացիան ազդում էր կյանքի բոլոր ոլորտների, մասնավորապես՝ նավթային արդյունաբերությունների վրա: Կռիվներ սկսվելուց մեկ շաբաթ անց նավթագործներն իրենք ձեռնարկել են 12 ժամ տևող հերթափոխով աշխատանքները երկարաձգելու մասին՝ առանց արձակուրդի օրերի, արձակուրդների և արձակուրդների մինչև պատերազմի ավարտը: Մինչդեռ, [[1942]] թվականի [[սեպտեմբեր]]ին [[Ադոլֆ Հիտլեր|Հիտլերի]] գեներալները նրան նվիրեցին մեծ զարդարված տորթ, որը պատկերում էր [[Կասպից ծով]]ը և [[Բաքու]]: Այդ ժամանակ [[Բաքու]]ն դարձավ [[Ադոլֆ Հիտլեր|Հիտլերի]] [[1942]]-ի « Fall Fall» հարձակողականության առաջնային ռազմավարական նպատակը: Այս վիրավորանքը, այնուամենայնիվ, անհաջող էր: [[Նացիստական Գերմանիա|Գերմանական]] բանակը հասավ [[Կովկասի լեռներ]], բայց միևնույն ժամանակ վճռականորեն պարտվեց [[Ստալինգրադի ճակատամարտ|Ստալինգրադի]] ճակատամարտում և այդպիսով ստիպված եղավ նահանջել տարածքից՝ հրաժարվելով Ռեյխսկոմիսարիատի Կաուկասի նկատմամբ ունեցած բոլոր հույսերի վրա: [[1942]]-ին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] դարձավ նաև [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Խորհրդային բանակի]] [[թեյ]]ի երկրորդ խոշոր արտադրողը: [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]] Գերագույն սովետի հրամանով [[1942]]-ի փետրվարին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] [[նավթ]]ային արդյունաբերության ավելի քան 500 աշխատողների և աշխատակիցների ստանձնած պարտավորությունների համար պարգևատրվել են պատվերներ և մեդալներ: Պատերազմի ժամանակ [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|Խորհրդային բանակ]] զորակոչված մոտ 600 000 ադրբեջանցիներից մահացել է 290 000 մարդ:

===== Հետպատերազմական շրջան =====
{{Պատմական երկիր|Անվանում=Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն <br><br>حکومت خودمختار آذربایجان|Իրադարձության տարեթիվ5=|Իրադարձություն1=|Իրադարձության տարեթիվ1=|Իրադարձություն2=|Իրադարձության տարեթիվ2=|Իրադարձություն3=|Իրադարձության տարեթիվ3=|Իրադարձություն4=|Իրադարձության տարեթիվ4=|Իրադարձություն5=|Իրադարձություն6=|Կառավարիչ=Ջաֆար Փիշևարի|Իրադարձության տարեթիվ6=|Մակերես=|Բնակչություն=|Ազգություն=[[Ազարիներ]], [[Քրդերն Իրանում|քրդեր]], [[Հայերն Իրանում|հայեր]]|Արժույթ=|Կարգախոս=|Տոն=|Հիմն=|Լեզու=[[ադրբեջաներեն]]|Կրոն=[[շիա իսլամ]]|Փոխ-կառավարիչ=|Օրենսդրություն=|Նախորդ1=Փահլավիներ|Դրոշ_Հաջորդ3=|Դրոշ_Նախորդ1=Flag of Iran (1933-1964).svg|Նախորդ2=|Դրոշ_Նախորդ2=|Նախորդ3=|Դրոշ_Նախորդ3=|Հաջորդ1=Փահլավիներ|Դրոշ_Հաջորդ1=Flag of Iran (1933-1964).svg|Հաջորդ2=|Դրոշ_Հաջորդ2=|Հաջորդ3=|Հիմնադրման տարեթիվ=Նոյեմբեր 1945|Դինաստիա=|Ավարտի տարեթիվ=Դեկտեմբեր 1946|Դրոշ=[[Պատկեր:Azerbaijan people's government flag.svg|160px]]|Դրոշի հոդված=|Զինանշան=[[Պատկեր:Emblem of the Azerbaijan People's Government.svg|90px]]|Զինանշանի հոդված=|Քարտեզ=[[Պատկեր:Republic of mahabad and iranian azerbaijan 1945 1946.png|250px]]|Քարտեզի տարեթիվ=1945-46|Պետական կարգ=|Մայրաքաղաք=[[Թավրիզ]]|Պետության գլուխ=Նախագահ|Նշումներ=}}
Սահմանի երկու կողմերում [[Ադրբեջանցիները Իրանում|ադրբեջանցիների]] վրա մեծ ազդեցություն ունենալու դեպք էր [[1941]]-ի ամռանը [[Իրան]]ի [[Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն|Ադրբեջանի խորհրդային գրավումը]]: [[Արաքս]] գետի հարավում գտնվող սովետական ​​ռազմական ներկայությունը հանգեցրեց պան-ադրբեջանական ազգայնականության վերածննդի: Սովետական ​​օկուպացիայի օրոք խթանվեց ադրբեջանական գրական լեզվի վերածնունդը, որը հիմնականում [[պարսկերեն]] էր մտցրել, խթանվեց [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ադրբեջանի]] գրողների, լրագրողների և ուսուցիչների օգնությամբ: [[1945]]-ի [[նոյեմբեր]]ին խորհրդային աջակցությամբ [[Թավրիզ]]ում ստեղծվեց ինքնավար «<nowiki/>[[Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն]]<nowiki/>»՝ [[Ջաֆար Պիշևարի]]ի տակ՝ [[Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​կուսակցություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​կուսակցության]] առաջնորդ: [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանում]] աշխարհիկ մշակութային հաստատությունները և կրթությունը ծաղկում էին [[Իրան]]ի [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանում]], և շահարկումները մեծանում էին սովետական ​​տիրապետության տակ գտնվող երկու [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] հնարավոր միավորման վերաբերյալ: Սակայն [[Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն|Իրանի Ադրբեջանի]] հարցը դարձավ [[Սառը պատերազմ]]ի առաջին կոնֆլիկտներից մեկը, և արևմտյան տերությունների ճնշման տակ սովետական ​​բանակը դուրս բերվեց: [[1946]]-ի վերջին [[Իրան]]ի կառավարությունը վերստին վերահսկողություն հաստատեց իրանական [[Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն|Ադրբեջանին]], իսկ [[Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​կուսակցություն|Դեմոկրատական ​​կուսակցության]] առաջնորդները ապաստան գտան [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ադրբեջանում]]: [[Ջաֆար Պիշևարի]]ն, որին [[Իոսիֆ Ստալին|Ստալինը]] երբեք լիովին չէր վստահում, շուտով մահացավ խորհրդավոր պայմաններում:
[[Պատկեր:Oldbaku2.jpg|ձախից|մինի|268x268փքս|[[Պատկեր:Oldbaku (2).jpg|ձախից|256x256px|alt=|frameless]]

[[Բաքու]]ն [[1950]]-ականների սկզբին<br />]]
Բացի Oil Rocks (Նաֆթե քարեր)-ից, [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] առաջին օֆշորային նավթային հանքավայրը բացվեց [[1950]]-ականների սկզբին: [[1950]]-ական թվականներից հետո [[ապաստալինիզացիա]]յի և «ձնհալի» քաղաքականությունը հանգեցրեց [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] մեծ մասի համար ավելի մեծ կրթության և բարեկեցության պայմանների: Սա նույնպես համընկավ արագ քաղաքաշինության և արդյունաբերականացման շրջանի հետ:

===== Հեյդար Ալիև =====
[[Պատկեր:Heydar Aliyev (crop).jpg|կենտրոն|մինի|241x241փքս|[[Հեյդար Ալիև]]]]
[[1960]]-ականներին խորհրդային համակարգում սկսվեց կառուցվածքային ճգնաժամի նշաններ: [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] նավթարդյունաբերությունը կորցրեց իր հարաբերական նշանակությունը սովետական ​​տնտեսության մեջ՝ մասամբ նավթի արդյունահանումը [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Սովետական ​​Միության]] այլ շրջաններ տեղափոխելու և մասամբ այն պատճառով, որ ընդերքի նավթային ռեսուրսները մատչելի էին, մինչդեռ օֆշորային արտադրությունը չէր համարվում արդյունավետ: Արդյունքում, [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանն]] ունեցել է [[Տաջիկստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն|Տաջիկստանից]] հետո տնտեսության աճի ամենացածր ցուցանիշը Խորհրդային հանրապետություններում: Այս շրջանում սկսեց աճել էթնիկական լարվածությունը, մասնավորապես [[հայեր]]ի և ադրբեջանցիների միջև, սակայն կոնֆլիկտային առանձին միջադեպերը ճնշվում էին: Կառուցվածքային ճգնաժամին վերջ տալու համար, [[1969]]-ին Մոսկվայի կենտրոնական իշխանությունները [[Ադրբեջանի կոմունիստական ​​կուսակցության առաջին քարտուղարների ցանկ|Ադրբեջանի կոմունիստական ​​կուսակցության առաջին քարտուղար]] նշանակեց [[Հեյդար Ալիև]]ին: [[Հեյդար Ալիև|Ալիևը]] բարելավեց տնտեսական պայմանները և որպես նավթին այլընտրանքային արդյունաբերության ճյուղ սկսեց զարգացնել բամբակագործությունը: Նա նաև համախմբեց հանրապետության իշխող վերնախավը, որն այժմ գրեթե ամբողջությամբ բաղկացած էր էթնիկ ադրբեջանցիներից: [[1982]]-ին [[Հեյդար Ալիև|Ալիևը]] դարձավ Մոսկվայում Կոմկուսի Կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ: [[1987]]-ին, երբ սկսվեց վերակառուցման քաղաքականությունը, [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը նրան ստիպեց թոշակի անցնել, քանի որ Ալիևը խոչընդոտ էր նրա բարեփոխման քաղաքականությանը:

===== Անկում =====
[[Պատկեր:Flag_of_Azerbaijan.svg|alt=|աջից|frameless|327x327փքս]]
[[1980]]-ականների վերջերը բնութագրվում են Կովկասում լարվածության աճով: Առաջ են գալիս էթնիկ կոնֆլիկտներ, որոնցից մեկը [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|Լեռնային Ղարաբաղի]] հիմնահարցն էր: Էթնիկ տարաձայնությունները բացահայտեցին Կոմունիստական ​​կուսակցության թերությունները՝ որպես Խորհրդային Միության կազմում ապրող ազգությունների շահերի պաշտպանի, և «հրապարակայնության» քաղաքականության պայմաններում սկսեցին ի հայտ գալ անկախ հրատարակություններ և քաղաքական կազմակերպություններ: Այս կազմակերպություններից, առավելապես, ամենաազդեցիկը [[Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ]]ն էր (ԱԺՃ), որը գլխավորեց [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ից անկախանալու համար շարժումը:

====== Սև հունվար ======
1988—1989 թթ. Բաքու տեղափոխվեցին բազմաթիվ ադրբեջանցի փախստականներ Հայաստանից, ինչը հանգեցրեց քաղաքում հակահայկական տրամադրությունների սրմանը: 1990 թ. հունվարի 13-15-ին Բաքվում տեղի ունեցան անկարգություններ, որոնք վերածվեցին հայերի դեմ ջարդերի: Ջարդերին զոհ գնաց 48 հայ: Կարգուկանոնը վերականգնելու նպատակով Խորհրդային Միության ղեկավարությունը որոշեց քաղաք մտցնել Խորհրդային բանակի կանոնավոր ստորաբաժանումներ: Բանակի մուտքը Բաքու հանդիպեց ադրբեջանցիների դիմադրության, որի ընթացքում 1990 թ. հունվարի 20-ից առ փետրվարի 11-ն ընկած ժամանակահատվածում սպանվեց 36 զինծառայող և 132 տեղացի ադրբեջանցի: Խորհրդային բանակի կարողացավ ճնշել դիմադրությունը և վերահաստատել Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության իշխանությունը:


====== Հանրաքվե ======
[[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանը]] մասնակցեց միությանն ուղղված հանրաքվեին՝ միությունը այլ ձևով պահպանելու համար՝ վերցնելով հաստատված քվեարկություն՝ 93,3%, մինչդեռ [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանը]] բոյկոտեց այն: [[Նախիջևանի Գերագույն խորհուրդ]] նաև որոշում կայացրեց չմասնակցել այդ հանրաքվեին: Արդյունքները հայտնի էին նախապես, քանի որ քվեարկությունը սովորաբար խորհրդային էր: [[Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ|Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ կուսակցությունը]] պնդում է, որ հանրաքվեին մասնակցել է ընտրազանգվածի միայն 15%-ը:

=== Ադրբեջանի Հանրապետություն ===

==== Անկախության ձեռքբերում ====
{{Տեղեկաքարտ Երկիր|բնագիր_անվանում=Azərbaycan Respublikası|established_event1=Անկախացումը [[Խորհրդային Միություն]]ից|ղեկավար_կոչում_3=[[Ադրբեջանի վարչապետների ցանկ|Վարչապետ]]|ղեկավարի_անուն_3=[[Նովրուզ Մամեդով]]|ղեկավար_կոչում_4=|ղեկավարի_անուն_4=|ղեկավար_կոչում_5=|ղեկավարի_անուն_5=|legislature=[[Ադրբեջանի ազգային ժողով|Ադրբեջան]]|sovereignty_type=Ձևավորում|established_date1=մայիսի 28, 1918|ղեկավար_կոչում_2=[[Ադրբեջանի փոխնախագահ]]|established_event2=Անդամակցումը [[ՄԱԿ|Միավորված Ազգերի Կազմակերպությանը]]|established_date2=ապրիլի 28, 1920|established_event3=[[Ադրբեջանի Սահմանադրություն|Սահմանադրության]] ընդունում|established_date3=օգոստոսի 30,1991 (հռչակված)|established_date4=մարտի 2, 1992|established_date5=նոյեմբերի 12, 1995|area_rank=111-րդ|area_sq_mi=33436 <!--Do not remove [[WP:MOSNUM]]-->|ղեկավարի_անուն_2=[[Մեհրիբան Ալիևա]]|ղեկավարի_անուն_1=[[Իլհամ Ալիև]]|հայերեն_անվանում=Ադրբեջանի Հանրապետություն|քարտեզ_2-ի_նկարագիրը=Ադրբեջանի Հանրապետության տեղագրական քարտեզը (քարտեզի վրա նշված չեն այն տարածքները, որոնց համար Ադրբեջանը պնդում է)|common_name=Ադրբեջանի|դրոշի_պատկեր=Flag_of_Azerbaijan.svg|դրոշի_նկարագրում=Ադրբեջանի դրոշ|զինանշանի_պատկեր=Emblem_of_Azerbaijan.svg|զինանշանի_նկարագրում=Ադրբեջանի զինանշան|քարտեզի_պատկեր=Azerbaijan locator map.svg|քարտեզի_նկարագիրը=Ադրբեջանի Հանրապետության տեղագրական քարտեզը <small>(քարտեզի վրա նշված չէ Արցախը, որը դե ֆակտո անկախ է)</small>|քարտեզի_պատկեր_2=|ազգային_նշանաբան=|ղեկավար_կոչում_1=[[Ադրբեջանի նախագահ|Նախագահ]]|ազգային_օրհներգ={{lang|az|Azərbaycan Marşı}}<br />''[[Ադրբեջանի օրհներգ|Ադրբեջանի քայլերգ]]''{{nbsp|2}}{{small|([[տառադարձություն]])<br />''Ազերբայչան մարշը''}}<br /><center>[[File:Azerbaijan national anthem (vocal version).ogg]]</center>|թագավորական_օրհներգ=|օրհներգ=|պաշտոնական_լեզուներ=[[ադրբեջաներեն]]|շրջանային_լեզուներ=[[հայերեն]], [[լեզգիներեն]], [[պարսկերեն]]|էթնիկ_խմբեր=[[ադրբեջանցիներ]], [[լեզգիներ]], [[ռուսներ]], [[թալիշներ]] և այլն<ref name="auto">[https://web.archive.org/web/20131110034957/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/AZ_1.shtml The State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic, The ethnic composition of the population according to the 2009 census.]</ref>|մայրաքաղաք=[[image:Baku_seal.PNG|18px]] [[Բաքու]]|ամենամեծ_քաղաք=մայրաքաղաք|կառավարության_տեսակը=[[Նախագահական հանրապետություն]]<ref name="LaPorte2016">{{cite book |last=LaPorte |first=Jody |author-link=<!-- Jody LaPorte --> |year=2016 |chapter=Semi-presidentialism in Azerbaijan |chapter-url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-38781-3_4 |chapter-format=PDF |editor1-last=Elgie |editor1-first=Robert |editor2-last=Moestrup |editor2-first=Sophia |title=Semi-Presidentialism in the Caucasus and Central Asia |url=https://link.springer.com/book/10.1057/978-1-137-38781-3 |location=London |publisher=Palgrave Macmillan |publication-date=15 May 2016 |pages=91–117|isbn=978-1-137-38780-6 |access-date=13 October 2017 |ref=harv }}</ref>|utc_offset_DST=}}«Գերագույն պետությունների միության պայմանագրի» ստորագրումը ձախողվեց պահպանողական անդամների կողմից օգոստոսի հեղաշրջումից հետո և արագացրեց Խորհրդային Սոցիալիստական ​​հանրապետությունների կողմից անկախության հռչակագրերը օգոստոսի և դեկտեմբերի միջև: [[Ադրբեջան]]ը ընդունեց իր անկախության հռչակագիրը [[1991]]-ի [[հոկտեմբերի 18]]-ին, մինչև [[ԽՍՀՄ փլուզում|Խորհրդային Միության փլուզումը]] [[1991]] թվականի [[դեկտեմբերի 26]]-ին, աակայն [[Ադրբեջան]]ը միացավ [[Անկախ Պետությունների Համագործակցություն|Անկախ պետությունների Համագործակցության]] ավելի ուշ՝ [[1993]]-ի [[սեպտեմբեր]]ին: [[1991]]-ի վերջում [[Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետություն|Լեռնային Ղարաբաղում]] մարտերը վերածվեցին լայնամասշտաբ պատերազմի, որը վերաճեց [[1994]]-ի լարված [[Լեռնային Ղարաբաղի հռչակագիր|զինադադարի]]: Չնայած նրան, որ ձեռք բերվեց զինադադար, երկու կողմերի բանակցությունները մինչ օրս հանգեցրել են փակուղու, քանի որ [[Հայաստանի զինված ուժեր|հայկական զորքերը]] պահպանում են իրենց դիրքերը [[Արցախի Հանրապետություն|Ղարաբաղում]], ինչպես նաև [[Ադրբեջան]]ից վերցված միջանցքները, որոնք տարածաշրջանը կապում են [[Հայաստան]]ին։

==== Արցախյան պատերազմ ====
[[Պատկեր:Karabakhwar01.jpg|ձախից|մինի|Արցախյան պատերազմ]]
Արցախյան պատերազմի հիմնական իրադարձություններն են [[Օղակ գործողություն|«Օղակ» օպերացիան]], [[Խոջալուի արյունահեղություն]]ը, [[Մարաղայի կոտորած]]ը և [[Գորանբոյ գործողություն]]ը։ Պատերազմի ելքը վճռում է [[Շուշիի ազատագրում|Շուշիի]], [[Լաչինի միջանցքի բացում|Լաչինի]] և [[Քարվաճառի ազատագրում]]ը հայկական զորքերի կողմից։ Արցախյան պատերազմի առաջին իսկ օրվանից ադրբեջանական իշխանություններն իրականացնում են [[Բաքվի ջարդեր (1990)|Բաքվի]] և [[Սումգայիթի ջարդեր|Սումգայիթի հայության մասսայական ջարդերը]]։ Պատերազմն ավարտվում է 1994 թվականին՝ հայկական կողմի հաղթանակով։ Կնքված զինադադարի պայմանագրի համաձայն Հայաստանը սկսում է տիրապետել նախկին [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ]]ին և հարակից [[Շահումյանի շրջան (Արցախ)|Շահումյանի շրջանին]]։ Արցախյան հակամարտությունը ներկայումս շարունակվում է։
[[Պատկեր:Location Artsakh ru.png|կենտրոն|մինի|364x364փքս|[[Արցախի Հանրապետություն]]]]

==== Ադրբեջանը պատերազմից հետո ====
[[Ադրբեջան]]ի նորանկախ հանրապետության առաջին նախագահ է դառնում ԱԽՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահ [[Այազ Մութալիբով]]ը։ Վերջինս կառավարում է մինչև [[1992]] թվականը, իսկ այդ տարուց նախագահի պաշտոնը ստանձնում է «<nowiki/>[[Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ]]<nowiki/>» կուսակցության թեկնածու [[Աբուլֆազ Էլչիբեյ]]ը։ Լեռնային Ղարաբաղում [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|ադրբեջանական բանակի]] պարտություններից հետո գործող նախագահ Էլչիբեյի հեղինակությունը սկսում է ընկնել։

Գնդապետ Հուսեյնովը, օգտագործելով երկրում սկսած համընդհանուր դժգոհություններից, զինված խռովություն է բարձրացնում։ [[1993|1993 թվականի]] [[հունիսի 4]]-ին [[Գանձակ]] քաղաքում Ադրբեջանի Հանրապետության անվտանգության ուժերի և [[Սուրաթ Հուսեյնով]]ի զինված ուժերի միջև տեղի են ունենում բախումներ, ինչն էլ ազդարարում է Էլչիբեյի դեմ զինվորական հեղաշրջման սկիզբը։ Բանակցությունների արդյունքում Աբդուլֆազը հրաժարվել է վերադառնալ [[Բաքու]]՝ հայտնելով իր հրաժարականի մասին։ Արդյունքում՝ Միլի մեջլիսը [[Հեյդար Ալիև]]ին նշանակել է [[Ադրբեջանի նախագահ|հանրապետության նախագահի]] պաշտոնակատար։ [[1993]] թվականի [[հոկտեմբերի 3]]-ին համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում՝ [[Հեյդար Ալիև]]ն ընտրվում է [[Ադրբեջանի նախագահ|Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ]] և պաշտոնավարում մինչև իր մահը՝ [[2003]] թվականը։ Այդ տարիների ընթացքում, ադրբեջանցի ժողովրդի հասարակական-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքի բոլոր ոլորտներում առաջընթացը կապված էր հատկապես նրա անվան հետ: Նրա օրոք սկսվում է երկրի տնտեսության զարթոնքը և զարկ է տրվում նավթարդյունաբերությանը։ [[2003]] թվականին նրան հաջորդում է որդին՝ [[Իլհամ Ալիև]]ը։ Իլհամի կառավարման ժամանակահատվածում էլ ավելի է սրվում [[հայ-ադրբեջանական հարաբերություններ]]ը, [[դիկտատուրա]]ն, [[կոռուպցիա]]ն, [[ավտորիտարիզմ]]ը և [[Մարդու իրավունքներն Ադրբեջանում|մարդու իրավունքների մասսայական ոտնահարումներն]] ընդունում են չափազանց մեծ ծավալներ։

===== Ապրիլյան (Քառօրյա) պատերազմ =====
[[2016]]<nowiki/>թ․ վերսկսվում են փոխհրաձգությունները։ [[Ապրիլի 1]]-ի լույս [[Ապրիլի 2|2]]-ի գիշերը ադրբեջանական կողմը [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] նկատմամբ սկսել է լայնածավալ հարձակողական գործողություններ, կիրառել է իր զինանոցում եղած ռազմական տեխնիկայի գրեթե բոլոր հնարավոր տեսակները։ Ժամը 9։10-ին հայկական կողմը հայտնել է ադրբեջանական զինված ուժերի ստորաբաժանումների մարդկային կորուստների և հյուսիսային հատվածում ոչնչացված մարտական ուղղաթիռի մասին։ Կարճ ժամանակ անց հայկական պաշտոնական աղբյուրները հայտնել են ադրբեջանական զրահատեխնիկայի ոչնչացման մասին։ Ժամը 10։00-ի կողմերը Արցախի պաշտոնական աղբյուրները հայտնել են, որ ադրբեջանցիների կողմից խաղաղ բնակավայրերի հրթիռակոծության հետևանքով Արցախի Մարտունու շրջանի Զորավան գյուղում զոհվել է 12-ամյա Վաղինակ Թաթուլի Գրիգորյանը, ևս երկու երեխա վիրավորվել են և տեղափոխվել հիվանդանոց։ Կեսօրին ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտնել է, որ Արցախի Լևոնարխ գյուղի մոտակայքում ոչնչացվել է ադրբեջանական դիվերսիոն-հետախուզական ջոկատը, և ադրբեջանական կողմը կորուստներ է տվել։ [[Ապրիլի 3]]-ին՝ ժամը 06։00-ից սկսած, առաջնային գծի հարավային ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը հրթիռահրետանային միջոցների և զրահատեխնիկայի կիրառմաբ շարունակել են ագրեսիվ ռազմական գործողությունների վարումը։ Ադրբեջանական կողմը [[ապրիլի 3]]-ին հայտարարություն է տարածել, որ միակողմանի դադարեցնում է կրակը, սակայն շարունակել է մարտական գործողությունները և Մարտակերտի խաղաղ բնակիչների հրետակոծումը։ [[Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակ|Արցախի Պաշտպանության բանակը]] հայտնել է, որ հայկական ստորաբաժանումները հայկական [[Թալիշ (գյուղ)|Թալիշ]] գյուղի ուղղությամբ հետ են վերցրել նախորդ օրը կորցրած կարևոր հենակետերից մեկը, հայկական կողմից վիրավորվել է երկու զինծառայող։ Ռազմաճակատի հարավային մասում ոչնչացրել են ադրբեջանական զինված ուժերի երկու տանկ և հետևակի մարտական մեկ մեքենա։ [[Ապրիլի 3]]-ի լույս [[Ապրիլի 4|4]]-ի գիշերը շփման գծի ողջ երկայնքով ադրբեջանական կողմը ականանետներով ու հրանոթներով շարունակել է արկակոծել հայկական զինված ուժերի առաջնային դիրքերն ու մերձակա հայկական բնակավայրերը։ Առավոտյան ժամը 07։00-ի սահմաններում առավել ինտենսիվ հրետակոծություններ են սկսվել շփման գոտու հարավարևելյան և հյուսիսարևելյան ուղղություններով։ Ադրբեջանական զինուժը կիրառել է ծանր տեխնիկա, այդ թվում նաև [[Բուրատինո (ՀԿՌՀ)|ՀԿՌՀ]] հրանետներ և մարտական անօդաչու թռչող սարքեր։ Հայկական զինված ուժերի այ հրետանավորները շարքից հանել են այդ համակարգերը, իսկ [[ՀՕՊ]] ստորաբաժանումները խոցել են մեկ հարվածային [[ԱԹՍ]]։ [[Հայաստանի պաշտպանության նախարարություն|ՀՀ ՊՆ]] մամուլի խոսնակ [[Արծրուն Հովհաննիսյան]]ը հայտարարել է, որ Մարտակերտի ճանապարհին անօդաչու սարքը ռմբակոծել է Սիսիանի ջոկատի ավտոբուսը, կա 5 զոհ։ Ավտոբուսի մեջ են եղել նաև երկու գյուղապետ։ [[Ապրիլի 4]]-ի լույս 5-ի գիշերը առաջնային գծի հարավային ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը կիրառել են «Սմերչ» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ։ Ժամը 12․00-ի դրությամբ հաստատվել է [[հրադադար]], դադարեցվել են ռազմական գործողությունները։ [[Զինադադար]] հայտարարելու համար ընթանում են բանակցային գործընթացներ։ [[Վիեննա]]յում հանդիպել է [[ԵԱՀԿ Մինսկի խումբ]]ը՝ [[Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն|Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության]] կարգավորման հարցով։ Ըստ [[Հայաստան]]ի, այդ թվում՝ Արցախի [[Զանգվածային լրատվության միջոցներ|ԶԼՄ]]–ներում տարածված տեսակետների՝ Ապրիլյան պատերազմը կանգնեցրել է [[Ռուսաստան]]ը։ [[Ապրիլի 5]]-ի լույս [[Ապրիլի 6|6]]-ի գիշերը ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գոտում հիմնականում պահպանվել է [[ապրիլի 5]]-ի ժամը 12-ին ձեռք բերված կրակի դադարեցման շուրջ պայմանավորվածությունը։ Ժամը 18։30-ին, ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան ([[Թալիշ (գյուղ)|Թալիշի]]) ուղղությամբ տեղակայված մարտական հենակետում [[Ադրբեջան]]ի զինված ուժերի ականանետային կրակից մահացու վիրավորում է ստացել ՊԲ պայմանագրային զինծառայող, [[1974]]<nowiki/>թ. ծնված [[Արմեն Կառլենի Գասպարյանը]]։

[[Ապրիլի 6]]-ի լույս [[Ապրիլի 7|7]]-ի գիշերը ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան (Թալիշի) ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը ձեռնարկել են դիվերսիոն հետախուզական գործողություն։ Տալով մեկ զոհ՝ հետ են շպրտվել։ [[Ապրիլի 8]]-ին, համաձայն նախօրոք ձեռք բերված պայմանավորվածության, հայկական և ադրբեջանական կողմերը Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի և [[ԵԱՀԿ Մինսկի խումբ|ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի]] գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի դաշտային օգնականների միջնորդությամբ, իրականցրել են զոհվածների որոնողական աշխատանքներ, որոնց ընթացքում կրակի դադարեցման շուրջ պայմանավորվածությունների խախտում չի արձանագրվել։

[[Ապրիլի 10]]-ին [[Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետություն|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության]] ռազմագերիների, պատանդների և անհետ կորածների հարցերով զբաղվող պետական հանձնաժողովը՝ համաձայն Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի և [[ԵԱՀԿ Մինսկի խումբ|ԵԱՀԿ]] գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի գրասենյակի միջնորդությամբ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության և Ադրբեջանի միջև ձեռք բերված պայմանավորվածության, Բաշ Քարվենդ բնակավայրի մոտակայքում իրականացրել է դիակների փոխանակում։ Հայկական կողմին հանձնվել է 18 զինծառայողի մարմին։

===== Հայ-Ադրբեջանական կոնֆլիկտ (2020) =====
{{Հիմնական հոդված|Հայ-ադրբեջանական ռազմական բախում (հուլիս, 2020)}}{{Եվրոպան ըստ թեմաների|թեմա=պատմություն|վերնագիր=պատմություն|գույն=Ադրբեջան}}
{{Ասիան ըստ թեմաների|թեմա=պատմություն|վերնագիր=պատմություն|գույն=Ադրբեջան}}
<references responsive="" />
<references responsive="" />



07:11, 27 Հոկտեմբերի 2020-ի տարբերակ

Իրանք պատմություն չունեմ)))))

 Ադրբեջանի պատմություն

Հին թյուրքեր
Միջնադար
Իսլամական ժամանակաշրջան
Սելջուկյաններ
Կարա-Կոյունլու
Ակ-Կոյունլու
Դասական պատմություն
Սեֆյաններ
Դերբենտի, Բաքվի, Գանձակի, Ջավադի, Ղարադաղի, Խալխալի, Խոյի, Թալիշի, Մակուի, Մարաղայի, Մարանդի, Ղուբայի, Սարաբի, Շաքիի, Շիրվանի, Թավրիզի, Ուրմիայի, Զանջանի խանություններ
Քաջարյաններ
Ռուսական կայսրության ներքո
Առաջին Հանրապետություն
Խորհրդային Ադրբեջան
Ադրբեջանական ԽՍՀ
Սև հունվար
Ժամանակակից
Ադրբեջանական Հանրապետություն
Արցախյան ազատամարտ
Քառօրյա պատերազմ
Հայ-Ադրբեջանական պատերազմ

Ադրբեջանի պորտալ