«Արխեյան դարաշրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
վիքիֆիկացում
Տող 33. Տող 33.
* [https://web.archive.org/web/20070622123525/http://www.fio.vrn.ru/2004/7/archey.htm Կյանքի զարգացումը Երկրի վրա – Արքեյան դարաշրջան]
* [https://web.archive.org/web/20070622123525/http://www.fio.vrn.ru/2004/7/archey.htm Կյանքի զարգացումը Երկրի վրա – Արքեյան դարաշրջան]
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=66}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=66}}
{{Արտաքին հղումներ}}
{{Անավարտ}}
{{ՎՊԵ|Archean}}

[[Կատեգորիա:Երկրաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Երկրաբանություն]]

06:16, 30 Նոյեմբերի 2019-ի տարբերակ

Արքեյան դարաշրջան, արքեյ (հին հունարեն՝ ἀρχαῖος – «հին»), Երկրի պատմության հնագույն դարաշրջանը, որ ընդգրկում է 4-ի մինչև 2,5 մլրդ տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածը[1]։

Արխեյան հասակի գոյացումները ներկայացված են խիստ ծալքավորված, մետամորֆացած ապարներով (գնեյսներ, բյուրեղային և գրաֆիտային թերթաքարեր, քվարցիտներ)։ Նախկինում արքեյան դարաշրջանին էին վերագրում բյուրեղային ապարների բոլոր հին շերտախմբերը, իսկ այժմ 42500 միլիոն տարուց ավելի հասակ ունեցող կուտակումները՝ անկախ մետամորֆացման աստիճանից։ Այս դարաշրջանում ի հայտ են եկել առաջին կենդանի օրգանիզմները։ Դրանք հետերոտրոֆ օրգանիզմներ էին և որպես սնունդ օգտագործում էին պատրաստի օրգանական միացությունները։ Արքեյան և պրոտերոզոյան դարաշրջանների սահմանում կենդանի օրգանիզմների զարգացման մեջ տեղի ունեցան երեք խոշոր արոմորֆոզներ՝ ֆոտոսինթեզի, սեռական գործընթացի և բազմաբջջայնության առաջացում։

Արքեյ անվանումն առաջարկել է ամերիկացի երկրաբան Ջեյմս Դանան 1872 թվականին[2]։

Պատմություն

Արքեյան դարաշրջանը բաժանվում է չորս էրաների[1].

Արքեյան դարաշրջանում Երկրի բիոտան կազմել են անաերոբ նախակորիզավորները[3]։ Արքեյան նստվածքային ապարների երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Երկրի վրա զարգացած նախակորիզավորների կյանքը գոյություն է ունեցել ավելի քան 3,7-3,8 միլիարդ տարի առաջ[4]։ Սակայն այն հարցը, թե երբ է սկսել կատարվել թթվածնային ֆոտոսինթեզ, դեռևս մնում էառանց հստակ պատասխանի։ Առաջին քարացուկները, որոնց վրա, ինչպես ենթադրվում է, առկա են ֆոտոսինթեզող թելանման օրգանիզմների հետքեր, վերագրվում են 3,4 մլրդ տարի առաջ ընկա ժամանակահատվածին[5][6]։ Այդ ժամանակաշրջանում էլ ակտիվորեն ձևավորվել են ներկայում գոյություն ունեցող ծծմբի, գրաֆիտի, երկաթի և նիկելի շատ հանքավայրեր։

Վաղ արխենաում մթնոլորտը և հիդրոֆերան ակնհայտորեն ներկայացնում էին խառը գոլորշի - գազի զանգված, որը պարուրեց ամբողյ մոլորակը հզոր և խիտ շերտով։ Դրա թափանցելիությունը արևի լույսի ներքո շատ թույլ էր, ուստի խավարը տիրում էր երկրի մակերեսին։

Գոլորշի-գազի կեղևը բաղկացած էր ջրային գոլորշիից և թթվային որոշակի ծխից։ Համարվում է, որ ուշ արխեանում մթնոլորտի ղտությունն ու ճնշումը զգալիորեն ավելի բարձր էին, քան ժամանակակից, այնուամենայնիվ, որոշ ուսումնասիրությունների արդյունքների համաձայն, դրանց արժեքները կրկնակի զիջում էին ժամանակակցին։ Արխեյան օվկիանոսը մակերեսային էր, և նրա ջրերը ներկայացնում էին ուժեղ և շատ թթվային աղի լուծույթ։

Ծանոթագրություններ

  1. 1,0 1,1 «International Chronostratigraphic Chart v. 2019-05» (PDF). International Commission on Stratigraphy. 2019. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019-08-13-ին.
  2. Архейская эра (архей).
  3. Ученые воссоздали условия атмосферы древней Земли.
  4. «Найдены строматолиты возрастом 3,7 млрд лет — древнейшие следы жизни на Земле • Елена Наймарк • Новости науки на «Элементах» • Палеонтология, Геология» (ռուսերեն). elementy.ru. Վերցված է 2018-07-31-ին.
  5. Photosynthesis got a really early start, New Scientist, 2 October 2004.
  6. Revealing the dawn of photosynthesis, New Scientist, 19 August 2006.

Գրականություն

  • Иорданский Н. Н. Развитие жизни на земле. — М.: Просвещение, 1981.
  • Короновский Н. В., Хаин В. Е., Ясаманов Н. А. Историческая геология : Учебник. — М.: Академия, 2006.
  • Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984.
  • Ясаманов Н. А. Древние климаты Земли. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985.
  • Ясаманов Н. А. Популярная палеогеография. — М.: Мысль, 1985.

Արտաքին հղումներ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 66