«Կալիստո (արբանյակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 45. Տող 45.
'''Կալիստո''' ({{lang-el|''Καλλιστώ''}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի արբանյակն է, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից մեծությամբ երկրորդը [[Գանիմեդ (արբանյակ)|Գանւմեդից]] հետո: Կալիստոն [[Արեգակնային համակարգ]]ի մեծությամբ երրորդ [[բնական արբանյակ]]ն է, երկրորդը [[Սատուրն (մոլորակ)|Սատուրնի]] արբանյակ [[Տիտան (արբանյակ)|Տիտանն]] է: Կալիստոն հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։ Անվանվել է [[Հունական դիցաբանություն|հին հունական]] աստված [[Զևս]]ի սիրուհի [[Նիմփաներ|նիմփա]] Կալիստոյի անունով:
'''Կալիստո''' ({{lang-el|''Καλλιστώ''}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի արբանյակն է, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից մեծությամբ երկրորդը [[Գանիմեդ (արբանյակ)|Գանւմեդից]] հետո: Կալիստոն [[Արեգակնային համակարգ]]ի մեծությամբ երրորդ [[բնական արբանյակ]]ն է, երկրորդը [[Սատուրն (մոլորակ)|Սատուրնի]] արբանյակ [[Տիտան (արբանյակ)|Տիտանն]] է: Կալիստոն հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։ Անվանվել է [[Հունական դիցաբանություն|հին հունական]] աստված [[Զևս]]ի սիրուհի [[Նիմփաներ|նիմփա]] Կալիստոյի անունով:


Արբանյակի տրամագիծ 4821 կմ է, ինչը կազմում է [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրիի]] տրամագծի 99%-ը, սակայն Կալիստոյի զանգվածը մոլորակի զանգվածի միայն երրորդ մասն է: Կալիստոն [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից չորրորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ, ուղեծիրը կազմում է 1&nbsp;883&nbsp;000&nbsp;կմ<ref name=orbit/>: Այն չի մտնում [[ուղեծրայի ռեզոնանս]]ի մեջ այլ արբանյակների հետ, ինպես մյուս Գալիաեյան արբանյակները, և հետևաբար չի ենթարկվում զգալի [[մակընթացային տաքացում|մակընթացային տաքացման]]<ref name=Musotto2002>{{cite journal| last=Musotto| first=Susanna|author2=Varadi, Ferenc |author3=Moore, William |author4= Schubert, Gerald |title=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites| year=2002| volume=159| issue=2|pages=500–504|doi=10.1006/icar.2002.6939| bibcode=2002Icar..159..500M | journal = Icarus}}</ref>: Կալիստոն գտնվում է [[մակընթացային փական]]ի մեջ և նրա միայն մի կիսագունդն է ուղղված դեպի մոլորակը: Արբանյակը ավելի քիչ է գտնվում մոլորակի հզոր մագնիսոլորտի ազդեցության տակ, քան մյուս ներքին արբանյակները, քանի որ պտտվում է մոլորակի ռադիացիոն գոտուց դուրս<ref name=Cooper2001/><ref>{{cite web|url=http://www.spacetoday.org/SolSys/Jupiter/CallistoInfo.html|title= Exploring Jupiter – JIMO – Jupiter Icy Moons Orbiter – the moon Callisto|publisher=Space Today Online}}</ref>:
Արբանյակի տրամագիծ 4821 կմ է, ինչը կազմում է [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրիի]] տրամագծի 99%-ը, սակայն Կալիստոյի զանգվածը մոլորակի զանգվածի միայն երրորդ մասն է: Կալիստոն [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից չորրորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ, ուղեծիրը կազմում է 1&nbsp;883&nbsp;000&nbsp;կմ<ref name=orbit/>: Այն չի մտնում [[ուղեծրայի ռեզոնանս]]ի մեջ այլ արբանյակների հետ, ինպես մյուս Գալիաեյան արբանյակները, և հետևաբար չի ենթարկվում զգալի [[մակընթացային տաքացում|մակընթացային տաքացման]]<ref name=Musotto2002>{{cite journal| last=Musotto| first=Susanna|author2=Varadi, Ferenc |author3=Moore, William |author4= Schubert, Gerald |title=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites| year=2002| volume=159| issue=2|pages=500–504|doi=10.1006/icar.2002.6939| bibcode=2002Icar..159..500M | journal = Icarus}}</ref>: Կալիստոն գտնվում է [[մակընթացային փական]]ի մեջ և նրա միայն մի կիսագունդն է ուղղված դեպի մոլորակը: Արբանյակը ավելի քիչ է գտնվում մոլորակի հզոր մագնիսոլորտի ազդեցության տակ, քան մյուս ներքին արբանյակները, քանի որ պտտվում է մոլորակի ռադիացիոն գոտուց դուրս<ref name=Cooper2001>{{cite journal|last=Cooper|first=John F.|author2=Johnson, Robert E. |author3=Mauk, Barry H. |title=Energetic Ion and Electron Irradiation of the Icy Galilean Satellites| year=2001| volume=139|issue=1|pages=133–159|doi=10.1006/icar.2000.6498| url=http://people.virginia.edu/~rej/Icarus_Jan2001_Cooper_et_al.pdf| journal = Icarus| bibcode=2001Icar..149..133C|last4=Garrett|first4=Garry H.|last5=Gehrels|first5=Neil}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.spacetoday.org/SolSys/Jupiter/CallistoInfo.html|title= Exploring Jupiter – JIMO – Jupiter Icy Moons Orbiter – the moon Callisto|publisher=Space Today Online}}</ref>:


Կալիստոն կազմված է մոտ հավասար մասերով [[քար]]երից և [[սառույց]]ներից, նրա միջին [[խտություն]]ը կազմում է մոտ 1,83 գ/սմ<sup>3</sup>, Յուպիտերի մեծ արբանյակների միջև այն ունի ամենափոքր խտությունն ու մակերևույթին ձգողությունը: Արբանյակի մակերևույթին սպեկտրոսկոպիկ հետազոտությունների արդյունքում դիտարկված միացությունները հիմնականում եղել են ջրային սառույցներ<ref name="NYT-20150315">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System |url=https://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html |date=12 March 2015 |work=The New York Times |accessdate=12 March 2015 }}</ref>, [[ածխաթթու գազ]], [[սիլիկատներ]], և [[օրգանական միացություններ]]: ''[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]'' կայանից կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվեց, որ Կալիստոն կարող է ունենալ փոքր [[սիլիկատներ|սիլիկատե]] [[Միջուկ (երկրաբանություն)|միջուկ]] և հեղուկ ջրի [[Օվկիանոս#Արտերկրային օվկիանոսներ|ընդերքային օվկիանոս]]<ref name="NYT-20150315" />, որն ընկնում է մակերևույթից 100 կմ-ից խորության վրա<ref name=Kuskov2005>{{cite journal| last=Kuskov|first=O.L.|author2=Kronrod, V.A.|title=Internal structure of Europa and Callisto| year=2005|volume=177| issue=2|pages=550–369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014| bibcode=2005Icar..177..550K| journal = Icarus}}</ref><ref name="Showman1999">{{cite journal|last1= Showman|first1=A. P.|last2= Malhotra|first2= R.|title=The Galilean Satellites|journal= Science|volume= 286|issue= 5437|date= 1 October 1999|pages =77–84|doi= 10.1126/science.286.5437.77|pmid=10506564}}</ref>:
Կալիստոն կազմված է մոտ հավասար մասերով [[քար]]երից և [[սառույց]]ներից, նրա միջին [[խտություն]]ը կազմում է մոտ 1,83 գ/սմ<sup>3</sup>, Յուպիտերի մեծ արբանյակների միջև այն ունի ամենափոքր խտությունն ու մակերևույթին ձգողությունը: Արբանյակի մակերևույթին սպեկտրոսկոպիկ հետազոտությունների արդյունքում դիտարկված միացությունները հիմնականում եղել են ջրային սառույցներ<ref name="NYT-20150315">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System |url=https://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html |date=12 March 2015 |work=The New York Times |accessdate=12 March 2015 }}</ref>, [[ածխաթթու գազ]], [[սիլիկատներ]], և [[օրգանական միացություններ]]: ''[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]'' կայանից կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվեց, որ Կալիստոն կարող է ունենալ փոքր [[սիլիկատներ|սիլիկատե]] [[Միջուկ (երկրաբանություն)|միջուկ]] և հեղուկ ջրի [[Օվկիանոս#Արտերկրային օվկիանոսներ|ընդերքային օվկիանոս]]<ref name="NYT-20150315" />, որն ընկնում է մակերևույթից 100 կմ-ից խորության վրա<ref name=Kuskov2005>{{cite journal| last=Kuskov|first=O.L.|author2=Kronrod, V.A.|title=Internal structure of Europa and Callisto| year=2005|volume=177| issue=2|pages=550–369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014| bibcode=2005Icar..177..550K| journal = Icarus}}</ref><ref name="Showman1999">{{cite journal|last1= Showman|first1=A. P.|last2= Malhotra|first2= R.|title=The Galilean Satellites|journal= Science|volume= 286|issue= 5437|date= 1 October 1999|pages =77–84|doi= 10.1126/science.286.5437.77|pmid=10506564}}</ref>:


Կալիստոյի մակերևույթը Արեգակնային համակարգում ամենահինն է և ամենաշատն է ծածկված [[հարվածային խառնարան]]ներով<ref>{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|title=Callisto – Overview – Planets – NASA Solar System Exploration|website=NASA Solar System Exploration|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140328070532/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|archivedate=28 March 2014}}</ref>: Արբանյակի մակերևույթը ամբողջովին ծածկված է խառնարաններով<ref>{{Cite book|title=Guinness Book of World Records 2014|last=Glenday|first=Craig|publisher=Guinness World Records Limited|year=2013 |isbn=978-1-908843-15-9|page=187}}</ref>: Արբանյակի հետազոտությունները ցույց չեն տվել էնդոգենիկ ակտիվություն, այնպիսիք, ինչպես [[սալերի տեկտոնիկա]] կամ [[հրաբուխ]]ներ, այսպիսի ակտիվության հետքեր նույնպես չեն գրանցվել: Կարծիք կա, որ արբանյակի մակերևույթը ձևավորվել է միայն հարվածային ազդեցությունների հետևանքով<ref name="Greeley 2000"/>: Մակերևույթի նշանակալի առանձնահատկությունները ներառում են [[բազմաօղակ շրջան]]ներ, տարաբնույթ [[հարվածային խառնարան]]ներ, ինչպես նաև խառնարանների շղթաներ և դրանց հետ կապված [[աստիճանաձև բծեր]], լեռնաշղթաներ և նստվածքներ<ref name="Greeley 2000"/>:
Կալիստոյի մակերևույթը Արեգակնային համակարգում ամենահինն է և ամենաշատն է ծածկված [[հարվածային խառնարան]]ներով<ref>{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|title=Callisto – Overview – Planets – NASA Solar System Exploration|website=NASA Solar System Exploration|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140328070532/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|archivedate=28 March 2014}}</ref>: Արբանյակի մակերևույթը ամբողջովին ծածկված է խառնարաններով<ref>{{Cite book|title=Guinness Book of World Records 2014|last=Glenday|first=Craig|publisher=Guinness World Records Limited|year=2013 |isbn=978-1-908843-15-9|page=187}}</ref>: Արբանյակի հետազոտությունները ցույց չեն տվել էնդոգենիկ ակտիվություն, այնպիսիք, ինչպես [[սալերի տեկտոնիկա]] կամ [[հրաբուխ]]ներ, այսպիսի ակտիվության հետքեր նույնպես չեն գրանցվել: Կարծիք կա, որ արբանյակի մակերևույթը ձևավորվել է միայն հարվածային ազդեցությունների հետևանքով<ref name="Greeley 2000">{{cite journal|last=Greeley|first=R.|author2=Klemaszewski, J. E. |author3=Wagner, L. |title=Galileo views of the geology of Callisto|journal=Planetary and Space Science| year=2000| volume=48| issue=9| pages=829–853| bibcode=2000P&SS...48..829G| doi=10.1016/S0032-0633(00)00050-7| display-authors=etal}}</ref>: Մակերևույթի նշանակալի առանձնահատկությունները ներառում են [[բազմաօղակ շրջան]]ներ, տարաբնույթ [[հարվածային խառնարան]]ներ, ինչպես նաև խառնարանների շղթաներ և դրանց հետ կապված [[աստիճանաձև բծեր]], լեռնաշղթաներ և նստվածքներ<ref name="Greeley 2000"/>:


Կալիստոն ունի չափզանց բարակ [[մթնոլորտ]], որը բաղկացած է [[ածխաթթու գազ]]ից<ref name="Carlson 1999"/> և հավանաբար [[թթվածին|մոլեկուլար թթվածնից]]<ref name="Liang 2005"/>, ինչպես նաև արբանյակը ունի բավականին հագեցած [[իոնոլորտ]]<ref name="Kliore 2002"/>: Ենթադրվում է, որ Կալիստոն առաջացել է Յուպիտերի առաջացման ժամանակից մոլորակը շրջապատող գազի և փոշու մասնիկների ամպից դանդաղ [[աճանստվածք]]ի արդյունքում<ref name=Canup2002/>: Կալիստոյի դանդաղ աճանստվածքման և մակընթացային տաքացման պայմաններում արբանյակը չի ունեցել բավարար ջերմություն արագ ձգողական դիֆերենցացման համար: Արբանյակի ընդերքի դանդաղ [[կոնվեկցիա]]ն հանգեցրել է մասնակի դիֆերենցացման և հնարավոր է նաև առաջացրել է ընդերքային օվկիանոս 100–150&nbsp;կմ խորության վրա, թողնելով համեմատաբար փոքր քարե միջուկ արբանյակի կենտրոնում<ref name="Spohn 2003"/>:
Կալիստոն ունի չափզանց բարակ [[մթնոլորտ]], որը բաղկացած է [[ածխաթթու գազ]]ից<ref name="Carlson 1999"/> և հավանաբար [[թթվածին|մոլեկուլար թթվածնից]]<ref name="Liang 2005"/>, ինչպես նաև արբանյակը ունի բավականին հագեցած [[իոնոլորտ]]<ref name="Kliore 2002">{{cite journal |last=Kliore|first=A. J. |author2=Anabtawi, A. |author3=Herrera, R. G. |title=Ionosphere of Callisto from Galileo radio occultation observations |journal=Journal of Geophysical Research|year=2002|volume=107 |issue=A11|page=1407|doi=10.1029/2002JA009365| bibcode=2002JGRA.107kSIA19K|display-authors=etal|url=https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/95670/1/jgra16576.pdf}}</ref>: Ենթադրվում է, որ Կալիստոն առաջացել է Յուպիտերի առաջացման ժամանակից մոլորակը շրջապատող գազի և փոշու մասնիկների ամպից դանդաղ [[աճանստվածք]]ի արդյունքում<ref name=Canup2002>{{cite journal|last=Canup|first=Robin M.|author2=Ward, William R.|title=Formation of the Galilean Satellites: Conditions of Accretion|year=2002|volume=124|issue=6|pages=3404–3423|doi=10.1086/344684| url=http://www.boulder.swri.edu/~robin/cw02final.pdf| journal = The Astronomical Journal|bibcode=2002AJ....124.3404C}}</ref>: Կալիստոյի դանդաղ աճանստվածքման և մակընթացային տաքացման պայմաններում արբանյակը չի ունեցել բավարար ջերմություն արագ ձգողական դիֆերենցացման համար: Արբանյակի ընդերքի դանդաղ [[կոնվեկցիա]]ն հանգեցրել է մասնակի դիֆերենցացման և հնարավոր է նաև առաջացրել է ընդերքային օվկիանոս 100–150&nbsp;կմ խորության վրա, թողնելով համեմատաբար փոքր քարե միջուկ արբանյակի կենտրոնում<ref name="Spohn 2003">{{cite journal |last=Spohn|first=T.|author2=Schubert, G.|title=Oceans in the icy Galilean satellites of Jupiter?|journal=Icarus|year=2003|volume=161 |issue=2|pages=456–467|doi=10.1016/S0019-1035(02)00048-9| url=http://www.igpp.ucla.edu/public/mkivelso/refs/PUBLICATIONS/SpohnSchubrt03GLLsats.pdf|bibcode=2003Icar..161..456S}}</ref>:


Կալիստոյի ընդերքում օվկիանոսի գոյությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ արբանյակի ընդերքային օվկիանոսում կարող է լինել [[արտաերկրային կյանք|կյանք]]: Այնուամենայնիվ, Կալիստոյի վրա պայմանները ավելի անբարենպաստ են, քան [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպայի]] վրա<ref name=Lipps2004/>: Արբանյակը հետազոտել են մի շարք [[Ավտոմատ միջմոլորակային կայան|տիեզերական սարքեր]], սկսած ''[[Պիոներ-10]]''-ից մինչև ''[[Կասինի-Հյուգենս|Կասինին]]'': Հաշվի առնելով Կալիստոյի ցածր [[ճառագայթում|ճառագայթման]] ֆոնը, արբանյակը դիտարկվում է որպես բնակելի կայան կառուցելու համար լավագույն տեղաբաշխումը Յուպիտերի համակարգում<ref name=HOPE>{{cite web|title=Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)|last=Trautman|first=Pat|author2=Bethke, Kristen|publisher=NASA|year=2003|url=http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119170143/http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|archivedate=19 January 2012}}</ref>:
Կալիստոյի ընդերքում օվկիանոսի գոյությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ արբանյակի ընդերքային օվկիանոսում կարող է լինել [[արտաերկրային կյանք|կյանք]]: Այնուամենայնիվ, Կալիստոյի վրա պայմանները ավելի անբարենպաստ են, քան [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպայի]] վրա<ref name=Lipps2004>{{cite journal|last=Lipps |first=Jere H. |author2=Delory, Gregory |author3=Pitman, Joe |title=Astrobiology of Jupiter's Icy Moons |journal=Proc. SPIE |year=2004 |volume=5555 |page=10 |doi=10.1117/12.560356 |url=http://learning.berkeley.edu/astrobiology/2004ppt/jupiter.pdf |series=Instruments, Methods, and Missions for Astrobiology VIII |display-authors=etal |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080820014713/http://learning.berkeley.edu/astrobiology/2004ppt/jupiter.pdf |archivedate=20 August 2008|bibcode=2004SPIE.5555...78L }}</ref>: Արբանյակը հետազոտել են մի շարք [[Ավտոմատ միջմոլորակային կայան|տիեզերական սարքեր]], սկսած ''[[Պիոներ-10]]''-ից մինչև ''[[Կասինի-Հյուգենս|Կասինին]]'': Հաշվի առնելով Կալիստոյի ցածր [[ճառագայթում|ճառագայթման]] ֆոնը, արբանյակը դիտարկվում է որպես բնակելի կայան կառուցելու համար լավագույն տեղաբաշխումը Յուպիտերի համակարգում<ref name=HOPE>{{cite web|title=Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)|last=Trautman|first=Pat|author2=Bethke, Kristen|publisher=NASA|year=2003|url=http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119170143/http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|archivedate=19 January 2012}}</ref>:


==Հայտնաբերում==
==Հայտնաբերում==

14:29, 11 Հոկտեմբերի 2019-ի տարբերակ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կալիստո (այլ կիրառումներ)

Կալիստո
(Յուպիտեր IV)
Callisto
Կալիստոյի Յուպիտերին հակադարձ կողմի լուսանկարը, կատարված է «Գալիլեո» ԱՄԿ-ի միջոցով
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է7 հունվար 1610[1] թ. (Գալիլեո Գալիլեյի կողմից)
Բացարձակ մեծություն (H)5,65[2]
Հեռավորությունը Յուպիտեր1 882 700 կմ[3]
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին1 869 000 կմ
Ապոհելին1 897 000 կմ
Էքսցենտրիսիտետ0,0074[3]
Սիդերիկ պարբերություն16,6890184 օր[3]
Ուղեծրային արագություն17,334 կմ/վ
Թեքվածություն0,192° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)
2,017° (խավարածրի հարթության նկատմամբ)[3]
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ2410,3±1,5 կմ[4]
Մակերևույթի մակերես7,30×107 կմ²[5]
Ծավալ5,9×1010 կմ3[5]
Զանգված1,075938±0,000137×1023 կգ[4]
Միջին խտություն1,8344±0,0034 գ/սմ3[4]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն1,235 մ/վ² (0,126 g)[5]
2-րդ տիեզերական արագություն2,440 կմ/վ[5]
Պտույտի պարբերությունՍինքրոն[4]
Առանցքի թեքում[4]
Ալբեդո0,22[6]
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմմոտ 4×108 մոլեկուլ/սմ3 ածխաթթու գազ[7];
մինչև 2×1010 մոլեկուլ/սմ3 թթվածին(O2)[8]
Մթնոլորտի ջերմաստիճան134±11 K[6]

Կալիստո (հուն․՝ Καλλιστώ), Յուպիտերի արբանյակն է, Գալիլեյան արբանյակներից մեծությամբ երկրորդը Գանւմեդից հետո: Կալիստոն Արեգակնային համակարգի մեծությամբ երրորդ բնական արբանյակն է, երկրորդը Սատուրնի արբանյակ Տիտանն է: Կալիստոն հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին։ Անվանվել է հին հունական աստված Զևսի սիրուհի նիմփա Կալիստոյի անունով:

Արբանյակի տրամագիծ 4821 կմ է, ինչը կազմում է Մերկուրիի տրամագծի 99%-ը, սակայն Կալիստոյի զանգվածը մոլորակի զանգվածի միայն երրորդ մասն է: Կալիստոն Գալիլեյան արբանյակներից չորրորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ, ուղեծիրը կազմում է 1 883 000 կմ[3]: Այն չի մտնում ուղեծրայի ռեզոնանսի մեջ այլ արբանյակների հետ, ինպես մյուս Գալիաեյան արբանյակները, և հետևաբար չի ենթարկվում զգալի մակընթացային տաքացման[9]: Կալիստոն գտնվում է մակընթացային փականի մեջ և նրա միայն մի կիսագունդն է ուղղված դեպի մոլորակը: Արբանյակը ավելի քիչ է գտնվում մոլորակի հզոր մագնիսոլորտի ազդեցության տակ, քան մյուս ներքին արբանյակները, քանի որ պտտվում է մոլորակի ռադիացիոն գոտուց դուրս[10][11]:

Կալիստոն կազմված է մոտ հավասար մասերով քարերից և սառույցներից, նրա միջին խտությունը կազմում է մոտ 1,83 գ/սմ3, Յուպիտերի մեծ արբանյակների միջև այն ունի ամենափոքր խտությունն ու մակերևույթին ձգողությունը: Արբանյակի մակերևույթին սպեկտրոսկոպիկ հետազոտությունների արդյունքում դիտարկված միացությունները հիմնականում եղել են ջրային սառույցներ[12], ածխաթթու գազ, սիլիկատներ, և օրգանական միացություններ: Գալիլեո կայանից կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվեց, որ Կալիստոն կարող է ունենալ փոքր սիլիկատե միջուկ և հեղուկ ջրի ընդերքային օվկիանոս[12], որն ընկնում է մակերևույթից 100 կմ-ից խորության վրա[13][14]:

Կալիստոյի մակերևույթը Արեգակնային համակարգում ամենահինն է և ամենաշատն է ծածկված հարվածային խառնարաններով[15]: Արբանյակի մակերևույթը ամբողջովին ծածկված է խառնարաններով[16]: Արբանյակի հետազոտությունները ցույց չեն տվել էնդոգենիկ ակտիվություն, այնպիսիք, ինչպես սալերի տեկտոնիկա կամ հրաբուխներ, այսպիսի ակտիվության հետքեր նույնպես չեն գրանցվել: Կարծիք կա, որ արբանյակի մակերևույթը ձևավորվել է միայն հարվածային ազդեցությունների հետևանքով[17]: Մակերևույթի նշանակալի առանձնահատկությունները ներառում են բազմաօղակ շրջաններ, տարաբնույթ հարվածային խառնարաններ, ինչպես նաև խառնարանների շղթաներ և դրանց հետ կապված աստիճանաձև բծեր, լեռնաշղթաներ և նստվածքներ[17]:

Կալիստոն ունի չափզանց բարակ մթնոլորտ, որը բաղկացած է ածխաթթու գազից[7] և հավանաբար մոլեկուլար թթվածնից[8], ինչպես նաև արբանյակը ունի բավականին հագեցած իոնոլորտ[18]: Ենթադրվում է, որ Կալիստոն առաջացել է Յուպիտերի առաջացման ժամանակից մոլորակը շրջապատող գազի և փոշու մասնիկների ամպից դանդաղ աճանստվածքի արդյունքում[19]: Կալիստոյի դանդաղ աճանստվածքման և մակընթացային տաքացման պայմաններում արբանյակը չի ունեցել բավարար ջերմություն արագ ձգողական դիֆերենցացման համար: Արբանյակի ընդերքի դանդաղ կոնվեկցիան հանգեցրել է մասնակի դիֆերենցացման և հնարավոր է նաև առաջացրել է ընդերքային օվկիանոս 100–150 կմ խորության վրա, թողնելով համեմատաբար փոքր քարե միջուկ արբանյակի կենտրոնում[20]:

Կալիստոյի ընդերքում օվկիանոսի գոյությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ արբանյակի ընդերքային օվկիանոսում կարող է լինել կյանք: Այնուամենայնիվ, Կալիստոյի վրա պայմանները ավելի անբարենպաստ են, քան Եվրոպայի վրա[21]: Արբանյակը հետազոտել են մի շարք տիեզերական սարքեր, սկսած Պիոներ-10-ից մինչև Կասինին: Հաշվի առնելով Կալիստոյի ցածր ճառագայթման ֆոնը, արբանյակը դիտարկվում է որպես բնակելի կայան կառուցելու համար լավագույն տեղաբաշխումը Յուպիտերի համակարգում[22]:

Հայտնաբերում

Գալիլեո Գալիլեյը, Կալիստոյի հայտնաբերողը

Կալիստոյի առաջին դիտարկումը կատարել է Գալիլեո Գալիլեյը Պադուայի համալսարանում 1610 թվականի հունվարի 7-ին, օգտագործելով 20x խոշորացնող, ռեֆրակտոր աստղադիտակ[1]: Կալիստոյի և այլ Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերման մասին Գալիլեյը գրել է իր Sidereus Nuncius աշխատության մեջ 1610 թվականի մարտին[23]: Իր 1614 թվականի հրապարակված Mundus Jovialis աշխատության մեջ Սիմոն Մարիուսը պնդում էր, որ հայտնաբերել էր Կալիստոն և Յուպիտերի մյուս երեք արբանյակները 1609 թվականին, մեկ շաբաթ Գալիլեյից առաջ: Գալիլեյը կասկածի ենթարկեց այս պնդումը և անվանեց Մարիուսի աշխատությունը որպես գրագողություն: Չնայած այս ամենին Մարիուսը գրանցել է առաջին դիտարկման կատարումը 1609 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Հուլյան օրացույցով, որը նույնն է ինչ 1610 թվականի հունվարի 8-ը Գրիգորյան օրացույցով, որն էլ օգտագործել է Գալիլեյը[24]: Քանի որ Գալիլեյը հրապարակել է իր աշխատությունը Մարիուսից առաջ, նրան է շնորհվել հայտնագործության առաջնությունը[25]:

Անվանում

Կալիստոն անվանվել է հունական դիցաբանության աստված Զևսի բազմաթիվ սիրուհիներից մեկի, նիմփա Կալիստոյի անունով, ով կապվում է որսի աստվածուհի Արտեմիսի հետ[26]: Չնայած Սիմոն Մարիուս չի նշվում որպես Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերող, նրա կողմից առաջարկված արբանյակների անունները ընդունվել են[27]: Մարիուսը առաջարկեց, առաջնորդվելով Յոհան Կեպլերի 1613 թվականի հոկտեմբերին արված առաջարկությունով, անվանել ամեն արբանյակը Հունական դիցաբանության Զևսի կամ նրա Հռոմեական տարբերակ՝ Յուպիտերի սիրուհիների անուններով[26]: Մարիուսի առաջարկած անունները հետագա դարերում լայնորեն չէին ընդունվել, մինչև 20-րդ դարի կեսը[28]: Ավելի վաղ հրապարակվող աստղագիտական գրականությունում Կալիստոն հիմնականում նշվում էր իր հերթական համարով հռոմեական թվերով՝ Յուպիտեր IV, այս անվանումների համակարգը առաջարկել էր Գալիլեյը[29], կամ որպես "Յուպիտերի չորրորդ արբանյակ"[30]:

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

  1. 1,0 1,1 Galilei, G. (March 13, 1610). Sidereus Nuncius.
  2. «Classic Satellites of the Solar System». Observatorio ARVAL. Վերցված է 28 September 2007-ին.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Planetary Satellite Mean Orbital Parameters». Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Anderson, J. D.; Jacobson, R. A.; McElrath, T. P.; Moore, W. B.; Schubert, G.; Thomas, P. C. (2001). «Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto». Icarus. 153 (1): 157–161. Bibcode:2001Icar..153..157A. doi:10.1006/icar.2001.6664.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Հաշվարկվել է հայտնի տեղեկութոյւնների հիման վրա
  6. 6,0 6,1 Moore, Jeffrey M.; Chapman, Clark R.; Bierhaus, Edward B.; և այլք: (2004). «Callisto» (PDF). In Bagenal, F.; Dowling, T.E.; McKinnon, W.B. (eds.). Jupiter: The planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press.
  7. 7,0 7,1 Carlson, R. W.; և այլք: (1999). «A Tenuous Carbon Dioxide Atmosphere on Jupiter's Moon Callisto» (PDF). Science. 283 (5403): 820–821. Bibcode:1999Sci...283..820C. doi:10.1126/science.283.5403.820. PMID 9933159.
  8. 8,0 8,1 Liang, M. C.; Lane, B. F.; Pappalardo, R. T.; և այլք: (2005). «Atmosphere of Callisto» (PDF). Journal of Geophysical Research. 110 (E2): E02003. Bibcode:2005JGRE..11002003L. doi:10.1029/2004JE002322.
  9. Musotto, Susanna; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald (2002). «Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites». Icarus. 159 (2): 500–504. Bibcode:2002Icar..159..500M. doi:10.1006/icar.2002.6939.
  10. Cooper, John F.; Johnson, Robert E.; Mauk, Barry H.; Garrett, Garry H.; Gehrels, Neil (2001). «Energetic Ion and Electron Irradiation of the Icy Galilean Satellites» (PDF). Icarus. 139 (1): 133–159. Bibcode:2001Icar..149..133C. doi:10.1006/icar.2000.6498.
  11. «Exploring Jupiter – JIMO – Jupiter Icy Moons Orbiter – the moon Callisto». Space Today Online.
  12. 12,0 12,1 Chang, Kenneth (12 March 2015). «Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System». The New York Times. Վերցված է 12 March 2015-ին.
  13. Kuskov, O.L.; Kronrod, V.A. (2005). «Internal structure of Europa and Callisto». Icarus. 177 (2): 550–369. Bibcode:2005Icar..177..550K. doi:10.1016/j.icarus.2005.04.014.
  14. Showman, A. P.; Malhotra, R. (1 October 1999). «The Galilean Satellites». Science. 286 (5437): 77–84. doi:10.1126/science.286.5437.77. PMID 10506564.
  15. «Callisto – Overview – Planets – NASA Solar System Exploration». NASA Solar System Exploration. Արխիվացված է օրիգինալից 28 March 2014-ին.
  16. Glenday, Craig (2013). Guinness Book of World Records 2014. Guinness World Records Limited. էջ 187. ISBN 978-1-908843-15-9.
  17. 17,0 17,1 Greeley, R.; Klemaszewski, J. E.; Wagner, L.; և այլք: (2000). «Galileo views of the geology of Callisto». Planetary and Space Science. 48 (9): 829–853. Bibcode:2000P&SS...48..829G. doi:10.1016/S0032-0633(00)00050-7.
  18. Kliore, A. J.; Anabtawi, A.; Herrera, R. G.; և այլք: (2002). «Ionosphere of Callisto from Galileo radio occultation observations» (PDF). Journal of Geophysical Research. 107 (A11): 1407. Bibcode:2002JGRA.107kSIA19K. doi:10.1029/2002JA009365.
  19. Canup, Robin M.; Ward, William R. (2002). «Formation of the Galilean Satellites: Conditions of Accretion» (PDF). The Astronomical Journal. 124 (6): 3404–3423. Bibcode:2002AJ....124.3404C. doi:10.1086/344684.
  20. Spohn, T.; Schubert, G. (2003). «Oceans in the icy Galilean satellites of Jupiter?» (PDF). Icarus. 161 (2): 456–467. Bibcode:2003Icar..161..456S. doi:10.1016/S0019-1035(02)00048-9.
  21. Lipps, Jere H.; Delory, Gregory; Pitman, Joe; և այլք: (2004). «Astrobiology of Jupiter's Icy Moons» (PDF). Proc. SPIE. Instruments, Methods, and Missions for Astrobiology VIII. 5555: 10. Bibcode:2004SPIE.5555...78L. doi:10.1117/12.560356. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 20 August 2008-ին.
  22. Trautman, Pat; Bethke, Kristen (2003). «Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)» (PDF). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 19 January 2012-ին.
  23. Cruikshank, D. P.; Nelson, R. M. (2007). «A history of the exploration of Io». In Lopes, R. M. C.; Spencer, J. R. (eds.). Io after Galileo. Springer-Praxis. էջեր 5–33. ISBN 978-3-540-34681-4.
  24. Van Helden, Albert (14 January 2004). «The Galileo Project / Science / Simon Marius». Rice University.
  25. Baalke, Ron. «Discovery of the Galilean Satellites». Jet Propulsion Laboratory. Վերցված է 7 January 2010-ին.
  26. 26,0 26,1 «Satellites of Jupiter». The Galileo Project. Վերցված է 31 July 2007-ին.
  27. Marius, S. (1614). Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici.
  28. Marazzini, Claudio (2005). «I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius» [The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius]. Lettere Italiane. 57 (3): 391–407. JSTOR 26267017.
  29. «Io: Overview». NASA. Վերցված է 5 March 2012-ին.
  30. Barnard, E. E. (1892). «Discovery and Observation of a Fifth Satellite to Jupiter». Astronomical Journal. 12: 81–85. Bibcode:1892AJ.....12...81B. doi:10.1086/101715.

Արտաքին հղումներ