«Խաշխաշ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չNo edit summary
No edit summary
Տող 1. Տող 1.
{{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}}'''Խաշխաշ''' կամ '''կակաչ''' ({{lang-lat|''Papaver''}}), [[կակաչազգիներ]]ի ընտանիքի միամյա, երկամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 100 տեսակ։
{{Տաքսոտուփ
| name = Խաշխաշ
| image file = Papaver April 2010-3.jpg
| image_caption = ''[[Papaver setigerum]]''
| regnum = Բույսեր
| classis = [[Eudicots]]
| ordo = [[Գորտնուկածաղկավորներ]]
| familia = [[Կակաչազգիներ]]
| genus = '''Խաշխաշ'''
| genus_authority = [[Կարլ Լինեյ]]
| latin = Papaver
| author = [[L.]]
| syn =
* {{bt-latarm|s=0|Roemeria|aut=[[Medik.]] (1792)}}
* {{bt-latarm|s=0|Stylomecon|aut=[[Taylor]] (1930)}}
| typus = {{bt-latarm|Papaver somniferum|aut=L.|}}
| wikispecies = Papaver
| commons = Papaver
| iucn =
| itis = 18881
| ncbi = 3468
| eol = 37668
| grin = 8801
| ipni = 31704
}}
'''Խաշխաշ''' կամ '''կակաչ''' ({{lang-lat|''Papaver''}}), [[կակաչազգիներ]]ի ընտանիքի միամյա, երկամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 100 տեսակ։


== Տարածում ==
== Տարածում ==
Տող 38. Տող 13.
Ծաղկակիրավոր և սակավատերև տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։
Ծաղկակիրավոր և սակավատերև տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։


== Նշանակությու ==
== Նշանակություն ==
[[Պատկեր:Червоний мак.JPG|250px|մինի|կակաչ]]
[[Պատկեր:Papavercalifornicum1.jpg|մինի]]
[[Պատկեր:Welsh poppy Meconopsis cambrica.JPG|մինի]]
[[Պատկեր:Opium pod cut to demonstrate fluid extraction1.jpg|մինի]]
[[Պատկեր:Papaver nudicaule dsc00913.jpg|մինի]]
[[Պատկեր:Violet tulips.jpg|մինի]]
Ձիթատու խաշխաշի սերմերը պարունակում են 46-56% ձեթ և մինչև 20% [[սպիտակուց]]ներ։ Ձեթն օգտագործվում է [[հրուշակեղեն]]ի և [[պահածո]]ների արտադրությունում, [[օծանելիք]]ի արդյունաբերության մեջ։ Քուսպն արժեքավոր կեր է, 1 կգ-ը համարժեք է 1, 1 կերային միավորի։ Ափիոն-հումքը հավաքում են հասունության փուլում (ծաղկումից 20 օր անց), կանաչ տուփիկների վրա հատուկ գործիքով խազեր են առաջացնում, կաթնանման ափիոնը դուրս է հոսում, մածուցիկանում, և այդ վիճակում հաԴեղատու սորտերի տուփիկներից (սերմերը հեռացնելուց և աղալուց հետո) ստանում են ալկալոիդներ (մորֆին, կոդեին, պապավերին), որոնք բժշկության մեջ օգտագործվում են որպես ցավազրկող միջոց։
Ձիթատու խաշխաշի սերմերը պարունակում են 46-56% ձեթ և մինչև 20% [[սպիտակուց]]ներ։ Ձեթն օգտագործվում է [[հրուշակեղեն]]ի և [[պահածո]]ների արտադրությունում, [[օծանելիք]]ի արդյունաբերության մեջ։ Քուսպն արժեքավոր կեր է, 1 կգ-ը համարժեք է 1, 1 կերային միավորի։ Ափիոն-հումքը հավաքում են հասունության փուլում (ծաղկումից 20 օր անց), կանաչ տուփիկների վրա հատուկ գործիքով խազեր են առաջացնում, կաթնանման ափիոնը դուրս է հոսում, մածուցիկանում, և այդ վիճակում հաԴեղատու սորտերի տուփիկներից (սերմերը հեռացնելուց և աղալուց հետո) ստանում են ալկալոիդներ (մորֆին, կոդեին, պապավերին), որոնք բժշկության մեջ օգտագործվում են որպես ցավազրկող միջոց։
Բայց քանի որ ափիոնը նաև շատ ուժեղ թմրանյութ է, դեղատու սորտերի ցանքերն ամենուրեք արգելված են։
Բայց քանի որ ափիոնը նաև շատ ուժեղ թմրանյութ է, դեղատու սորտերի ցանքերն ամենուրեք արգելված են։
Տող 80. Տող 49.
|align="right"| '''ընդամենը'''||align="right"|'''88 551,00'''||align="right"|100 %||'''68 553,00'''||align="right"|100 %
|align="right"| '''ընդամենը'''||align="right"|'''88 551,00'''||align="right"|100 %||'''68 553,00'''||align="right"|100 %
|}
|}

== Տեսակներ ==
[[Պատկեր:Isländischer Mohn.jpg|thumb|200px]]
Համաձայն ժամանակակից պատկերացումների, Խաշխաշ ընդգրկումէ մոտ 50 տեսակ<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/browse/A/Papaveraceae/Papaver/ ''Papaver'']</ref>։
* {{Bt-latarm|Papaver aculeatum|aut=Thunb.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver alboroseum|aut=Hulten|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver alpinum|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver ambiguum|aut=Popov|}}
* {{Bt-latarm|Papaver amurense|aut=(N.Busch) N.Busch ex Tolm.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver apulum|aut=Ten.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver arenarium|aut=M.Bieb.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver argemone|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver armeniacum|aut=(L.) DC.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver atlanticum|aut=(Ball) Coss.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver belangeri|aut=Boiss.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver bracteatum|aut=Lindl.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver californicum|aut=A.Gray|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver canescens|aut=Tolm.|}}
** {{Bt-latarm|s=2|Papaver pseudocanescens|aut=Popov|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver chibinense|aut=N.Semen.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver czekanowskii|aut=Tolm.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver dahlianum|aut=Nordh.|txt=|}}-->
* {{Bt-latarm|Papaver dubium|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver fugax|aut=Poir.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver glaucum|aut=Boiss. & Hausskn.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver guerlekense|aut=Stapf|}}
* {{Bt-latarm|Papaver hybridum|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver labradoricum|aut=(Fedde) Solstad & Elven|}}
* {{Bt-latarm|Papaver laestadianum|aut=Nordh.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver langeanum|aut=Tolm.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver lapeyrousianum|aut=Gutermann ex Greuter & Burdet|}}
* {{Bt-latarm|Papaver lapponicum|aut=([[Tolm.]]) Nordh.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver lasiothrix|aut=Fedde|}}
* {{Bt-latarm|Papaver lateritium|aut=K.Koch|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver leiocarpum|aut=Popov|}}
* {{Bt-latarm|Papaver lujaurense|aut=N.Semen.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver mcconellii|aut=Hultén|}}
* {{Bt-latarm|Papaver nudicaule|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver ochotense|aut=Tolm.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver orientale|aut=L.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pavoninum|aut=Fisch. & C.A.Mey.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pinnatifidum|aut=Moris|}}
* {{Bt-latarm|Papaver popovii|aut=Sipliv.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pseudo-orientale|aut=Medw.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver purpureomarginatum|aut=Kadereit|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pygmaeum|aut=Rydb.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pseudo-orientale|aut=(Fedde) Medw.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver radicatum|aut=Rottb.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver rhoeas|aut=L.|txt=|}}
** {{Bt-latarm|s=2|Papaver commutatum|aut=Fisch. & C.A.Mey.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver rubro-aurantiacum|aut=Lundstr.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver rupifragum|aut=Boiss. & Reut.|txt=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver schamurinii|aut=V.V.Petrovsky|}}
* {{Bt-latarm|Papaver setosum|aut=Pesckhova|}}
* {{Bt-latarm|Papaver somniferum|aut=L.|txt=<ref>[http://www.bgbm.org/scripts/asp/IAPT/ncugentry.asp?name=Papaver NCU-3e. Names in current use for extant plant genera. Electronic version 1.0. Entry for Papaver L.]{{ref-en}}</ref>|}}
* {{Bt-latarm|Papaver tolmachevii|aut=N.Semen.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver walpolei|aut=A.E.Porsild|}}
* {{Bt-latarm|Papaver chakassicum|aut=|}}
* {{Bt-latarm|Papaver humile|aut=Fedde|}}
* {{Bt-latarm|Papaver macounii|aut=Greene|}}
* {{Bt-latarm|Papaver macrostomum|aut=Boiss. & A.Huet|}}
* {{Bt-latarm|Papaver monanthum|aut=Trautv.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver oreophilum|aut=Rupr.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver persicum|aut=Lindl.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver pilosum|aut=Sm.|}}
* {{Bt-latarm|Papaver schinzianum|aut=Fedde|}}
* {{Bt-latarm|Papaver spicatum|aut=Boiss. & Balansa|}}
* {{Bt-latarm|Papaver umbonatum|aut=Boiss.|}}


=== Կակաչ արևելյան ===
=== Կակաչ արևելյան ===
Որպես անհետացող տեսակ գրանցված է հայկական «[[Կարմիր գիրք|Կարմիր գրքում]]»։ Հայրենիքը Հայաստանն է։ Հանդիպում է [[Շիրակ]]ի դաշտում, [[Արագած]]ի լանջերում, [[Լոռի]]ում, հյուսիսային շրջաններում, [[Ապարան]]ում, [[Սևանի ավազան]]ում, [[Արարատյան դաշտ]]ի նախալեռնային գոտում, Վայքում, Զանգեզուրում, չոր, քարքարոտ լանջերում։ Հայաստանից դուրս հանդիպում է հյուսիսային Իրանում, Փոքր Ասիայում։
Որպես անհետացող տեսակ գրանցված է հայկական «[[Կարմիր գիրք|Կարմիր գրքում]]»։ Հայրենիքը Հայաստանն է։ Հանդիպում է [[Շիրակ]]ի դաշտում, [[Արագած]]ի լանջերում, [[Լոռի]]ում, հյուսիսային շրջաններում, [[Ապարան]]ում, [[Սևանի ավազան]]ում, [[Արարատյան դաշտ]]ի նախալեռնային գոտում, Վայքում, Զանգեզուրում, չոր, քարքարոտ լանջերում։ Հայաստանից դուրս հանդիպում է հյուսիսային Իրանում, Փոքր Ասիայում։
Ծաղիկները խոշոր են՝ մինչև 20 սմ տրամագծով, պսակաթերթերը 4-6 հատ են՝ վառ կարմիր, նարնջակարմրավուն, հասարակ կամ լիաթերթիկ, հիմքում սև ու մանուշակագույն, գրեթե քառակուսի բնով։ Տերևները փետրաբաժան են, ծածկված կոշտ աղվամազով։ Ցողունի բարձրությունը հասնում է 50-90 սմ։ Լուսասեր է, բավականին չորադիմացկուն, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ։ Ցրտադիմացկուն է։ [[19-րդ դար]]ի ակտիվ սելեկցիոն աշխատանքներ են կատարվում բույսի նոր տեսակներ ստանալու ուղղությամբ։ Այժմ հայտնի են այդ տեսակի բազմաթիվ տարատեսակներ, բազմազան գունավորմամբ։
Ծաղիկները խոշոր են՝ մինչև 20 սմ տրամագծով, պսակաթերթերը 4-6 հատ են՝ վառ կարմիր, նարնջակարմրավուն, հասարակ կամ լիաթերթիկ, հիմքում սև ու մանուշակագույն, գրեթե քառակուսի բնով։ Տերևները փետրաբաժան են, ծածկված կոշտ աղվամազով։ Ցողունի բարձրությունը հասնում է 50-90 սմ։ Լուսասեր է, բավականին չորադիմացկուն, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ։ Ցրտադիմացկուն է։ [[19-րդ դար]]ի ակտիվ սելեկցիոն աշխատանքներ են կատարվում բույսի նոր տեսակներ ստանալու ուղղությամբ։ Այժմ հայտնի են այդ տեսակի բազմաթիվ տարատեսակներ, բազմազան գունավորմամբ։
Կակաչ արևելյան (''Papaver orientale L''.)
Կակաչ արևելյան (''Papaver orientale L''.):{{ՀՍՀ}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Գրականություն ==
* {{ռուսերեն գիրք
|автор = Christopher Grey-Wilson.
|заглавие = Poppies: A Guide to the Poppy Family in the Wild and in Cultivation
|ссылка =
|место = Portland (OR)
|издательство = Timber Press
|год = 2000
|страницы =
|страниц = 256
|isbn = 0881925039
}}
* {{ռուսերեն գիրք
|автор = Jenő Bernáth.
|заглавие = Poppy: The Genus Papaver
|ссылка =
|место =
|издательство = CRC Press
|год = 1998
|страниц = 352
|isbn = 9057022710
}}
* [http://ec-dejavu.net/p-2/Poppy.html Т. М. Судник, Т. В. Цивьян. Мак в растительном коде основного мифа (Balto-Balcanica)] // Балто-славянские исследования 1980. М.։ Наука, 1981, с. 300—317
* Попов М. Г. Род 556. Мак — Papaver // Флора СССР. В 30 т. / Гл. ред. акад. В. Л. Комаров; Ред. тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.։ Изд-во АН СССР, 1937. — Т. VII. — С. 598—599. — 792 + XXVI с. — 5200 экз.
* Ю. К. Школьник Растения. Полная энциклопедия растений. — М.։ ЭКСМО, 2009. — С. 58—59. — ISBN 978-5-699-10969-2.

== Արտաքին հղումներ ==
*[http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=1&taxon_id=123791 Flora of North America]
*[http://luirig.altervista.org/flora/papaver.htm Flora Italiana]
*[http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Papaver.html University of Melbourne: Papaver]
{{ՀՍՀ}}


[[Կատեգորիա:Կակաչազգիներ]]
[[Կատեգորիա:Կակաչազգիներ]]

16:06, 9 Հունիսի 2019-ի տարբերակ

Խաշխաշ
Դասակարգում
Թագավորություն  Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ Գորտնուկածաղկավորներ (Ranunculales)
Ընտանիք Կակաչազգիներ (Papaveraceae)
Ենթաընտանիք Կակաչայիններ (Papaveroideae)
Ցեղ Խաշխաշ (Papaver)
L., 1753

Խաշխաշ կամ կակաչ (լատին․՝ Papaver), կակաչազգիների ընտանիքի միամյա, երկամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 100 տեսակ։

Տարածում

Խաշխաշ։ Բուսաբանական նկարազարդում «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» գրքից, 1887

Տարածված է առավելապես Հյուսիսային կիսագնդում։ Ձեթ և ափիոն պարունակող սերմեր ստանալու նպատակով մշակվում է մեկ տեսակը՝ խաշխաշի քնաբերը (լատին․՝ P. somniferum), որն ունի 8 ենթատեսակ։

Կենսաբանական նկարագիր

Միամյա, 80-150 սմ բարձրության բույս է, արմատն առանցքային է, ցողունը՝ կանգուն, տերևները նստադիր են, մազմզոտ, խոշոր, պտուղը տուփիկ է։ Սերմերը մանր են, տարբեր գույնի։

Հայաստանում

Հայաստանում հայտնի է կակաչի 14 (16) տեսակ՝ կակաչ արևելյան, պարսկական, ավազասեր, ուրբանի, ծաղկակիրավոր, սակավատերև և այլն՝ տարածված գրեթե բոլոր մարզերում։ Աճում է ենթալպյան մարգագետիններում, միջին լեռնային գոտիներում, չոր կանաչապատ լանջերին, թփուտներում, ցանքերում և այլուր։ Ցողունը մազմզոտ է կամ մերկ, ճյուղավորվող։ Կտրելիս առաջանում է սպիտակ, դեղնավուն կամ նարնջագույն կաթնահյութ։ Ծաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին։ Պտուղը երկարավուն բազմասերմ տուփիկ է։ Սերմերը մանր են, ցանցանման, տարբեր գույների։ Ծաղկակիրավոր և սակավատերև տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Նշանակությու

Ձիթատու խաշխաշի սերմերը պարունակում են 46-56% ձեթ և մինչև 20% սպիտակուցներ։ Ձեթն օգտագործվում է հրուշակեղենի և պահածոների արտադրությունում, օծանելիքի արդյունաբերության մեջ։ Քուսպն արժեքավոր կեր է, 1 կգ-ը համարժեք է 1, 1 կերային միավորի։ Ափիոն-հումքը հավաքում են հասունության փուլում (ծաղկումից 20 օր անց), կանաչ տուփիկների վրա հատուկ գործիքով խազեր են առաջացնում, կաթնանման ափիոնը դուրս է հոսում, մածուցիկանում, և այդ վիճակում հաԴեղատու սորտերի տուփիկներից (սերմերը հեռացնելուց և աղալուց հետո) ստանում են ալկալոիդներ (մորֆին, կոդեին, պապավերին), որոնք բժշկության մեջ օգտագործվում են որպես ցավազրկող միջոց։ Բայց քանի որ ափիոնը նաև շատ ուժեղ թմրանյութ է, դեղատու սորտերի ցանքերն ամենուրեք արգելված են։ վաքում են։

Ձիթատու խաշխաշի եվրասիական ենթատեսակը մշակվում է Ուկրաինայում, Թաթարստանում և Բաշկիրիայում, Պովոլժիեում, Սիբիրում, իսկ մինչև 1974 թվականը ափիոնատու խաշխաշի տյանշանական ենթատեսակը մշակվել է Կիրգիզական ԽՍՀ-ում։

Կակաչի սերմերի տարեկան արտադրությունը 2004-2005 թվականներին
Տվյալները ըստ FAOSTAT-ի FAO բազայի տվյալների, նոյեմբերի 14, 2006

Չեխիա Չեխիա 54 821,00 62 % 36 418,00 53 %
Թուրքիա Թուրքիա 16 000,00 18 % 16 000,00 23 %
Ֆրանսիա Ֆրանսիա 5 500,00 6 % 5 500,00 8 %
Գերմանիա Գերմանիա 2 700,00 3 % 2 700,00 4 %
Հունգարիա Հունգարիա 1 700,00 2 % 1 700,00 2 %
Ավստրիա Ավստրիա 1 395,00 2 % 1 400,00 2 %
Ռումինիա Ռումինիա 1 400,00 2 % 1 400,00 2 %
Նիդերլանդներ Նիդեռլանդներ 1 500,00 2 % 1 300,00 2 %
Պաղեստին Պաղեստին 2 400,00 3 % 1 000,00 1 %
Սերբիա Սերբիա և Չեռնոգորիա 650 1 % 650 1 %
Այլ երկրներ 485 1 % 485 1 %
ընդամենը 88 551,00 100 % 68 553,00 100 %

Կակաչ արևելյան

Որպես անհետացող տեսակ գրանցված է հայկական «Կարմիր գրքում»։ Հայրենիքը Հայաստանն է։ Հանդիպում է Շիրակի դաշտում, Արագածի լանջերում, Լոռիում, հյուսիսային շրջաններում, Ապարանում, Սևանի ավազանում, Արարատյան դաշտի նախալեռնային գոտում, Վայքում, Զանգեզուրում, չոր, քարքարոտ լանջերում։ Հայաստանից դուրս հանդիպում է հյուսիսային Իրանում, Փոքր Ասիայում։ Ծաղիկները խոշոր են՝ մինչև 20 սմ տրամագծով, պսակաթերթերը 4-6 հատ են՝ վառ կարմիր, նարնջակարմրավուն, հասարակ կամ լիաթերթիկ, հիմքում սև ու մանուշակագույն, գրեթե քառակուսի բնով։ Տերևները փետրաբաժան են, ծածկված կոշտ աղվամազով։ Ցողունի բարձրությունը հասնում է 50-90 սմ։ Լուսասեր է, բավականին չորադիմացկուն, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ։ Ցրտադիմացկուն է։ 19-րդ դարի ակտիվ սելեկցիոն աշխատանքներ են կատարվում բույսի նոր տեսակներ ստանալու ուղղությամբ։ Այժմ հայտնի են այդ տեսակի բազմաթիվ տարատեսակներ, բազմազան գունավորմամբ։ Կակաչ արևելյան (Papaver orientale L.):

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Խաշխաշ&oldid=6367065» էջից