«Իրանի իսլամական հեղափոխություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ կետադրական նշանը ծանոթագրությունից հետո oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1. Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Ապստամբություն}}
{{Տեղեկաքարտ Ապստամբություն}}


'''Իրանի իսլամական հեղափոխություն''', ({{lang-fa|انقلاب ایران|Enqelābe Irān}}, ''1979 թվականի հեղափոխություն'''''<ref name="Chamber">[http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php Islamic Revolution] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629064154/http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php |date=29 June 2011 }}, Iran Chamber.</ref><ref name="Encarta">[https://web.archive.org/web/20040218104114/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588431/Islamic_Revolution_of_Iran.html Islamic Revolution of Iran], MS Encarta. [https://www.webcitation.org/query?id=1257012838707054 Archived] 31 October 2009.</ref><ref>[http://www.internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theislamicrevolution.html The Independence and Liberty Revolution] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090227000031/http://internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theislamicrevolution.html |date=27 February 2009 }}, Internews.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.iranian.com/revolution.html|title=iranian.com: Revolution|publisher=|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100629030102/http://www.iranian.com/revolution.html|archivedate=29 June 2010|df=dmy-all}}</ref><ref name="Jubilee">[http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf Iran Profile] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060806025221/http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf |date=6 August 2006 }}, PDF.</ref><ref>''The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution'' (Hardcover), {{ISBN|0-275-97858-3}}, by Fereydoun Hoveyda, brother of [[Amir Abbas Hoveyda]].</ref>,''' իրադարձությունների շղթա [[Իրան|Իրանում]], որի արդյունքում տապալվեցին Իրանի Պահլավական թագավորական կարգերն, միապետությունը և [[Շահ|շահ]] [[Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի|Մոհամադ Ռեզա Փահլևիի]] իշխանությունը, հաստատվեց նոր վարչակարգ՝ շիաների մարջաե-թաղլիդ [[այաթոլլա]] [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Խոմեինու]] գլխավորությամբ:
'''Իրանի իսլամական հեղափոխություն''', ({{lang-fa|انقلاب ایران|Enqelābe Irān}}, ''1979 թվականի հեղափոխություն'''''<ref name="Chamber">[http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php Islamic Revolution] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629064154/http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php |date=29 June 2011 }}, Iran Chamber.</ref><ref name="Encarta">[https://web.archive.org/web/20040218104114/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588431/Islamic_Revolution_of_Iran.html Islamic Revolution of Iran], MS Encarta. [https://www.webcitation.org/query?id=1257012838707054 Archived] 31 October 2009.</ref><ref>[http://www.internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theislamicrevolution.html The Independence and Liberty Revolution] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090227000031/http://internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theislamicrevolution.html |date=27 February 2009 }}, Internews.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.iranian.com/revolution.html|title=iranian.com: Revolution|publisher=|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100629030102/http://www.iranian.com/revolution.html|archivedate=29 June 2010|df=dmy-all}}</ref><ref name="Jubilee">[http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf Iran Profile] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060806025221/http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf |date=6 August 2006 }}, PDF.</ref><ref>''The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution'' (Hardcover), {{ISBN|0-275-97858-3}}, by Fereydoun Hoveyda, brother of [[Amir Abbas Hoveyda]].</ref>,''' իրադարձությունների շղթա [[Իրան]]ում, որի արդյունքում տապալվեցին Իրանի Պահլավական թագավորական կարգերն, միապետությունը և [[շահ]] [[Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի|Մոհամադ Ռեզա Փահլևիի]] իշխանությունը, հաստատվեց նոր վարչակարգ՝ շիաների մարջաե-թաղլիդ [[այաթոլլա]] [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Խոմեինու]] գլխավորությամբ:


Քանի որ այս հեղափոխական գործընթացում հակաթագավորական մտքեր արատահայտող իսլամական դեմքերն ակտիվ ներկայություն ցուցաբերեցին, Ռուհոլլահ Խոմեյնիի այս հեղափոխությունն անվանվեց ''Իսլամական հեղափոխություն'':
Քանի որ այս հեղափոխական գործընթացում հակաթագավորական մտքեր արատահայտող իսլամական դեմքերն ակտիվ ներկայություն ցուցաբերեցին, Ռուհոլլահ Խոմեյնիի այս հեղափոխությունն անվանվեց ''Իսլամական հեղափոխություն'':


Հատկանշական է, որ ի լրումն իսլամիզմի, այս հեղափոխության մեջ առկա էին այնպիսի տարբեր գաղափարախոսական տարրեր, ինչպիսիք են՝ սոցիալիզմը, լիբերալիզմը և ազգայնականությունը: Միաժամանակ՝ այս հեղափոխությունն առաջին հեղափոխությունն էր, որը Միջին Արեւելքում իսլամիզմը հաղթանակի հասցրեց:
Հատկանշական է, որ ի լրումն իսլամիզմի, այս հեղափոխության մեջ առկա էին այնպիսի տարբեր գաղափարախոսական տարրեր, ինչպիսիք են՝ սոցիալիզմը, լիբերալիզմը և ազգայնականությունը: Միաժամանակ՝ այս հեղափոխությունն առաջին հեղափոխությունն էր, որը Միջին Արեւելքում իսլամիզմը հաղթանակի հասցրեց:


Այս հեղափոխությունը քսաներորդ դարի դասական հեղափոխության վերջին օրինակն էր, որը բացասական և անհաշտ բանավեճերի մթնոլորտում, հիմնվելով հստակ գաղափարախոսության հիման վրա, կարողացավ հաղթական արդյունքի հասնել:<ref>'''امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص75.'''</ref>
Այս հեղափոխությունը քսաներորդ դարի դասական հեղափոխության վերջին օրինակն էր, որը բացասական և անհաշտ բանավեճերի մթնոլորտում, հիմնվելով հստակ գաղափարախոսության հիման վրա, կարողացավ հաղթական արդյունքի հասնել<ref>'''امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص75.'''</ref>։


[[Սպիտակ հեղափոխություն|Իրանում 1963թ.-ի «Շահի և Սպիտակ հեղափոխություն»-ը]] և հողային բարեփոխումները, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կառավարություններին ցուցաբերած նրա աջակցությունը բախվեցին հոգևորականների և հատկապես Ռուհոլլահ Խոմեյնիի ընդդիմությանն ու անհամաձայնությանը: Այս շրջանում ԻԻՀ մտավոր շրջանակի մի մասը (այդ թվում`Ալի Շարիաթի) շիիզմի վերաբերյալ քաղաքական և հեղափոխական մեկնաբանումով, շիիզմն՝ իբրև ազատագրման գաղափարախոսություն ներկայացնելով, մեծ ազդեցություն գործեցին ժողովրդական և հատկապես երիտասարդների մտածողության վրա:<ref>'''امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص۷۷.'''</ref>
[[Սպիտակ հեղափոխություն|Իրանում 1963թ.-ի «Շահի և Սպիտակ հեղափոխություն»-ը]] և հողային բարեփոխումները, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կառավարություններին ցուցաբերած նրա աջակցությունը բախվեցին հոգևորականների և հատկապես Ռուհոլլահ Խոմեյնիի ընդդիմությանն ու անհամաձայնությանը: Այս շրջանում ԻԻՀ մտավոր շրջանակի մի մասը (այդ թվում`Ալի Շարիաթի) շիիզմի վերաբերյալ քաղաքական և հեղափոխական մեկնաբանումով, շիիզմն՝ իբրև ազատագրման գաղափարախոսություն ներկայացնելով, մեծ ազդեցություն գործեցին ժողովրդական և հատկապես երիտասարդների մտածողության վրա<ref>'''امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص۷۷.'''</ref>։


Հեղափոխության սկիզբը համարվում է [[1978 թվական|1978 թվականի]] [[Հունվարի 8|հունվարի 8-ը]], երբ [[Ղոմ|Ղոմում]] դաժանությամբ ճնշվեց առաջին մեծ հակակառավարական ընդվզումը: Ամբողջ [[1978 թվական|1978 թվականի]] ընթացքում Իրանի տարբեր քաղաքներում հոգևորականության ներկայացուցիչները ընդվզումներ էին կազմակերպում: Տարվա վերջին հեղափոխականները որդեգրեցին [[Գործադուլ|գործադուլների]] մարտավարությունը, որը կատվածահար արեց տնտեսությունը: Այլևս չկարողանալով պահել իշխանությունը իր ձեռքին, շահը այն հանձնեց չափավոր ընդդիմադիրներից վարչապետ Բախտիարին և փախավ երկրից:
Հեղափոխության սկիզբը համարվում է [[1978 թվական]]ի [[Հունվարի 8|հունվարի 8-ը]], երբ [[Ղոմ]]ում դաժանությամբ ճնշվեց առաջին մեծ հակակառավարական ընդվզումը: Ամբողջ [[1978 թվական]]ի ընթացքում Իրանի տարբեր քաղաքներում հոգևորականության ներկայացուցիչները ընդվզումներ էին կազմակերպում: Տարվա վերջին հեղափոխականները որդեգրեցին [[գործադուլ]]ների մարտավարությունը, որը կատվածահար արեց տնտեսությունը: Այլևս չկարողանալով պահել իշխանությունը իր ձեռքին, շահը այն հանձնեց չափավոր ընդդիմադիրներից վարչապետ Բախտիարին և փախավ երկրից:
[[Պատկեր:Shapourbakhtiar.gif|մինի|Շապուր Բախտիար]]
[[Պատկեր:Shapourbakhtiar.gif|մինի|Շապուր Բախտիար]]


1979 թվականի փետրվարի 1-ին Իրան վերադարձավ [[այաթոլլա]] [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Խոմեինին]], ով իր ձեռքում կենտրոնացրեց իշխանությունը: Նշանակվեց նոր անցումային կառավարություն: Մարտին նոր քաղաքական համակարգի անցնելու համար հանրաքվե անցկացվեց և [[1979|1979 թվականի]] [[Ապրիլի 1|ապրիլի 1-ին]] Իրանը հռչակվեց [[Իսլամական հանրապետություն]]: Իսլամական հեղափոխությունը Իրանում դարձավ 20-րդ դարի կարևորագույն իրադարձություններից մեկը որն ունի համաշխարհային կարևորության նշանակություն: Օգտակար հանածոներով հարուստ Իրանում իսլամական ուժեղ հանրապետության ստեղծումով իսլամական աշխարհում հարցականի տակ էր դրվում [[Սուննի իսլամ|սուննիական]] [[Սաուդյան Արաբիա|Սաուդյան Արաբիայի]] առաջնորդությանը:
1979 թվականի փետրվարի 1-ին Իրան վերադարձավ [[այաթոլլա]] [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Խոմեինին]], ով իր ձեռքում կենտրոնացրեց իշխանությունը: Նշանակվեց նոր անցումային կառավարություն: Մարտին նոր քաղաքական համակարգի անցնելու համար հանրաքվե անցկացվեց և [[1979|1979 թվականի]] [[Ապրիլի 1|ապրիլի 1-ին]] Իրանը հռչակվեց [[Իսլամական հանրապետություն]]: Իսլամական հեղափոխությունը Իրանում դարձավ 20-րդ դարի կարևորագույն իրադարձություններից մեկը որն ունի համաշխարհային կարևորության նշանակություն: Օգտակար հանածոներով հարուստ Իրանում իսլամական ուժեղ հանրապետության ստեղծումով իսլամական աշխարհում հարցականի տակ էր դրվում [[Սուննի իսլամ|սուննիական]] [[Սաուդյան Արաբիա]]յի առաջնորդությանը:


== Հեղափոխության նախադրյալները ==
== Հեղափոխության նախադրյալները ==
Տող 22. Տող 22.
Իրանի վերջին [[շահ]] [[Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի|Մոհամմեդ Ռեզա Փահլևին]] իշխանության եկավ [[1941|1941 թվականին]]՝ երկիր [[Բրիտանական կայսրություն|բրիտանական]] և [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|սովետական]] [[Իրանական օպերացիա|զորքերի մուտքից]] և հոր՝ [[Ռեզե-Շահ Փահլավի|Ռեզա Փահլևիի]] հեռացումից հետո: Նրա կառավարումը իրանում ընդհատվեց [[1953|1953 թվականին]] երբ սրվեցին Ժողովրդական ճակատի (քաղաքական կազմակերպությունների միավորում, որը ներկայացնում էր իրանցի ձեռնարկատերերի և հոգևորականության հետաքրքրությունները) հետ հարաբերությունները:
Իրանի վերջին [[շահ]] [[Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի|Մոհամմեդ Ռեզա Փահլևին]] իշխանության եկավ [[1941|1941 թվականին]]՝ երկիր [[Բրիտանական կայսրություն|բրիտանական]] և [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|սովետական]] [[Իրանական օպերացիա|զորքերի մուտքից]] և հոր՝ [[Ռեզե-Շահ Փահլավի|Ռեզա Փահլևիի]] հեռացումից հետո: Նրա կառավարումը իրանում ընդհատվեց [[1953|1953 թվականին]] երբ սրվեցին Ժողովրդական ճակատի (քաղաքական կազմակերպությունների միավորում, որը ներկայացնում էր իրանցի ձեռնարկատերերի և հոգևորականության հետաքրքրությունները) հետ հարաբերությունները:


Շարժումը ղեկավարում էր վարչապետ [[Մոհամմադ Մոսադեղ|Մոհամմադ Մոսադեղը]], ով ազգայնացրեց մասնավոր կազմակերպությունների (հիմնականում անգլիական) ձեռքում գտնվող [[Նավթ|նավթահանող]] ընկերությունները: Սրան ի պատասխան [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ը]] և [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիան]] բոյկոտեցին իրանական նավթը, իսկ [[1953|1953 թվականի]] [[Օգոստոսի 19|օգոստոսի 19-ին]] [[1953 թվականի իրանյան հեղափոխություն|արևմտյան ուժերի հովանավորությամբ]] իշխանության եկան պրոեվրոպական ուժերը<ref>Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.am/books?id=NQnpQNKeKKAC&pg=PA775 775] of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.</ref><ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}</ref>: Մոսադեղը հեռացվեց իշխանությունից և ձերբակալվեց: Շահը վերադարձավ Իրան և վերադարձրեց նավթարդյունաբերությունը նախկին տերերին:
Շարժումը ղեկավարում էր վարչապետ [[Մոհամմադ Մոսադեղ]]ը, ով ազգայնացրեց մասնավոր կազմակերպությունների (հիմնականում անգլիական) ձեռքում գտնվող [[նավթ]]ահանող ընկերությունները: Սրան ի պատասխան [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ը]] և [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիան]] բոյկոտեցին իրանական նավթը, իսկ [[1953|1953 թվականի]] [[Օգոստոսի 19|օգոստոսի 19-ին]] [[1953 թվականի իրանյան հեղափոխություն|արևմտյան ուժերի հովանավորությամբ]] իշխանության եկան պրոեվրոպական ուժերը<ref>Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.am/books?id=NQnpQNKeKKAC&pg=PA775 775] of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.</ref><ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}</ref>: Մոսադեղը հեռացվեց իշխանությունից և ձերբակալվեց: Շահը վերադարձավ Իրան և վերադարձրեց նավթարդյունաբերությունը նախկին տերերին:
[[Պատկեր:Mossadeghmohammad.jpg|մինի|'''Մոհամմադ Մոսադեղ''']]
[[Պատկեր:Mossadeghmohammad.jpg|մինի|'''Մոհամմադ Մոսադեղ''']]
Հետագայում շահը սկսեց վարել ծայրահեղ [[Արևմտականացում|արևմտականացման]] քաղաքականություն: Արտաքին քաղականությունը փոխվեց ԱՄՆ-ի կողմ: Այսպիսով, Իրանը միակ իսլամական հանրապետությունն էր, որը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Իսրայելի հետ: Շահը սատարում էր Չադի, Սոմալիի և Օմանի պրոամերիկյան կառավարություններին: Միապետությունում [[Ընդդիմություն|ընդդիմությունը]] արգելվեց և դաժնան ճնշումների էր ենթարկվում [[Իրանի պետական անվտանգության նախարարության]] (سازمان اطلاعات و امنیت کشور‎ — Sazman-e Ettela’at va Amniyat-e Keshvar») կողմից: Սրա արդյունքում Ազգային ճակատի շատ գործիչներ կամ սպանվել էին կամ փախել էին երկրից, միակ շահին ընդդիմադիր ուժը երկրում մնացել էր հոգևորականությունը, որի վառ ներկայացուցիչն էր Ղոմ քաղաքի հոգևորականներից [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Ռուհոլլա Խոմեինին:]] Հոգևորականությունը հենվում էր հասարակության ամենաչքավոր խավի վրա, որտեղ շահը հեղինակություն չուներ:
Հետագայում շահը սկսեց վարել ծայրահեղ [[Արևմտականացում|արևմտականացման]] քաղաքականություն: Արտաքին քաղականությունը փոխվեց ԱՄՆ-ի կողմ: Այսպիսով, Իրանը միակ իսլամական հանրապետությունն էր, որը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Իսրայելի հետ: Շահը սատարում էր Չադի, Սոմալիի և Օմանի պրոամերիկյան կառավարություններին: Միապետությունում [[ընդդիմություն]]ը արգելվեց և դաժնան ճնշումների էր ենթարկվում [[Իրանի պետական անվտանգության նախարարության]] (سازمان اطلاعات و امنیت کشور‎ — Sazman-e Ettela’at va Amniyat-e Keshvar») կողմից: Սրա արդյունքում Ազգային ճակատի շատ գործիչներ կամ սպանվել էին կամ փախել էին երկրից, միակ շահին ընդդիմադիր ուժը երկրում մնացել էր հոգևորականությունը, որի վառ ներկայացուցիչն էր Ղոմ քաղաքի հոգևորականներից [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Ռուհոլլա Խոմեինին:]] Հոգևորականությունը հենվում էր հասարակության ամենաչքավոր խավի վրա, որտեղ շահը հեղինակություն չուներ:


Խոմեինին դատապարտեց շահի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: [[1963|1963 թվականի]] [[Հունիսի 5|հունիսի 5-ին]] Իրանում տեղի ունեցան ընդվզումներ և բողոքի երթեր: Ուժի կիրառումից հետո տարբեր տվյալներով մահացավ 86-ից (պաշտոնական տվյալներով) մինչև 15 հազար (ցուցարարների տվյալներով) մարդ: Խոմեինին տնային կալանքի ենթարկվեց, սակայն 8 ամիս անց ազատ արձակվեց և շարունակեց հակաշահական գործունեությունը: [[1964|1964 թվականի]] [[Նոյեմբեր|նոյեմբերին]] Խոմեինին ձերբակալվեց և արտաքսվեց երկրից:
Խոմեինին դատապարտեց շահի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: [[1963|1963 թվականի]] [[Հունիսի 5|հունիսի 5-ին]] Իրանում տեղի ունեցան ընդվզումներ և բողոքի երթեր: Ուժի կիրառումից հետո տարբեր տվյալներով մահացավ 86-ից (պաշտոնական տվյալներով) մինչև 15 հազար (ցուցարարների տվյալներով) մարդ: Խոմեինին տնային կալանքի ենթարկվեց, սակայն 8 ամիս անց ազատ արձակվեց և շարունակեց հակաշահական գործունեությունը: [[1964|1964 թվականի]] [[նոյեմբեր]]ին Խոմեինին ձերբակալվեց և արտաքսվեց երկրից:


Արտաքսման մեջ նույնպես Խոմեինին շարունակում էր հակաշահական գործունեությունը: Իր հիմնարար աշխատությունում՝ «Իսլամական հանրապետություն», նա շարադրել է հանրապետական համակարգի հիմնական սկզբունքները, որը հետագայում կոչվեց [[Իսլամական հանրապետություն|իսլամական հանրապետութուն]]: Նրա գրքերը և ձայնագրությունները ծածուկ տարածվում էին Իրանում և կարդացվում էին մզկիթներում:
Արտաքսման մեջ նույնպես Խոմեինին շարունակում էր հակաշահական գործունեությունը: Իր հիմնարար աշխատությունում՝ «Իսլամական հանրապետություն», նա շարադրել է հանրապետական համակարգի հիմնական սկզբունքները, որը հետագայում կոչվեց [[Իսլամական հանրապետություն|իսլամական հանրապետութուն]]: Նրա գրքերը և ձայնագրությունները ծածուկ տարածվում էին Իրանում և կարդացվում էին մզկիթներում:
Տող 42. Տող 42.
|год = 2000
|год = 2000
|страницы = 220
|страницы = 220
}}</ref>: Պետական կառավարման ապարատը կոռումպացված էր: [[1976|1976 թվականին]] շահը որոշեց փոխել ավանդական [[Իրանական օրացույց|իրանական օրացույցը]]: Համբերության վերջին կաթիլը լցվեց, երբ մահացավ Խոմեինու որդի Մուստաֆան: Մահվան պաշտոնական վարկածը սրտի կաթվածն էր, բայց առավել տարածված էր սպանության վարկածը:
}}</ref>: Պետական կառավարման ապարատը կոռումպացված էր: [[1976|1976 թվականին]] շահը որոշեց փոխել ավանդական [[իրանական օրացույց]]ը: Համբերության վերջին կաթիլը լցվեց, երբ մահացավ Խոմեինու որդի Մուստաֆան: Մահվան պաշտոնական վարկածը սրտի կաթվածն էր, բայց առավել տարածված էր սպանության վարկածը:


=== Տնտեսական ճգնաժամը ===
=== Տնտեսական ճգնաժամը ===
XX դարի 70-ական թվականներին իրանական հասարակությունը մխրճված էր խորը ճգնաժամի մեջ: Խորանում էին երկրի ֆինանսատնտեսական դժվարությունները, որում կառավարող շրջանակները մեղադրեցին միջազգային նավթային ընկերություններին, որոնք խոստացված չափով նավթ չէին արտահանել: 1977 թվականի մարտին սաճը գերազանցեց նախորդ տարվա մակարդակը 30 %-ով, իսկ գներն աճեցին 40 %:<ref>Modern Iran: Roots and Results of Revolution By Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 137</ref> Շինարարության ոլորտը՝ որտեղ աշխատում էր գրեթե մեկ միլիոն բանվոր, կատվածահար եղավ: Ավելի մեծ չափերի հասավ կոռուպցիան, գանձագողությունը, պետական միջոցների հափշտակումը:<ref>میلانی، ''معمای هویدا''، 349.</ref>
XX դարի 70-ական թվականներին իրանական հասարակությունը մխրճված էր խորը ճգնաժամի մեջ: Խորանում էին երկրի ֆինանսատնտեսական դժվարությունները, որում կառավարող շրջանակները մեղադրեցին միջազգային նավթային ընկերություններին, որոնք խոստացված չափով նավթ չէին արտահանել: 1977 թվականի մարտին սաճը գերազանցեց նախորդ տարվա մակարդակը 30 %-ով, իսկ գներն աճեցին 40 %<ref>Modern Iran: Roots and Results of Revolution By Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 137</ref>։ Շինարարության ոլորտը՝ որտեղ աշխատում էր գրեթե մեկ միլիոն բանվոր, կատվածահար եղավ: Ավելի մեծ չափերի հասավ կոռուպցիան, գանձագողությունը, պետական միջոցների հափշտակումը<ref>میلانی، ''معمای هویدا''، 349.</ref>։


Շահական վարչակարգը անզոր գտնվեց հաղթահարելու երկրի առջև ծառացած տնտեսական և սոցիալական պրոբլեմները, իսկ դժգոհողները հետապնդվում էին: Շահը լայնորեն օգտագործում էր գաղտնի ոստիկանության ՍԱՎԱԿ-ի հզոր ու ծավալուն ապարատը:<ref>Kapuscinski, ''Shah of Shahs'' (1985).</ref>
Շահական վարչակարգը անզոր գտնվեց հաղթահարելու երկրի առջև ծառացած տնտեսական և սոցիալական պրոբլեմները, իսկ դժգոհողները հետապնդվում էին: Շահը լայնորեն օգտագործում էր գաղտնի ոստիկանության ՍԱՎԱԿ-ի հզոր ու ծավալուն ապարատը<ref>Kapuscinski, ''Shah of Shahs'' (1985).</ref>։


Ի վերջո, Ռասթախիզ (վերածնունդ,հարություն) պետական կուսակցության վարած կրոնական և շուկայական լարված քաղաքականությունը հանգեցրեց նրան, որ ընդդիմության շարքերը համալրվեցին վաճառականների և պահպանողական ու ոչ քաղաքական  հոգևորականների կողմից։
Ի վերջո, Ռասթախիզ (վերածնունդ,հարություն) պետական կուսակցության վարած կրոնական և շուկայական լարված քաղաքականությունը հանգեցրեց նրան, որ ընդդիմության շարքերը համալրվեցին վաճառականների և պահպանողական ու ոչ քաղաքական  հոգևորականների կողմից։


Վերոնշյալ տնտեսական ճգնաժամը, քաղաքական լարվածությունը, դժգոհությունները և 1978 թ.-ին ԱՄՆ կառավարության և մարդու իրավունքների պաշտպանության ճնշումների ներքո քաղաքական մթնոլորտի ավելի բաց դառնալու հետ մեկտեղ, նույն տարվա աշնան ու ձմռան ամիսներին դրսևորվեցին փողոցային զանգվածային բողոքի ցույցերի տեսքով:<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۳۴</ref>
Վերոնշյալ տնտեսական ճգնաժամը, քաղաքական լարվածությունը, դժգոհությունները և 1978 թ.-ին ԱՄՆ կառավարության և մարդու իրավունքների պաշտպանության ճնշումների ներքո քաղաքական մթնոլորտի ավելի բաց դառնալու հետ մեկտեղ, նույն տարվա աշնան ու ձմռան ամիսներին դրսևորվեցին փողոցային զանգվածային բողոքի ցույցերի տեսքով<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۳۴</ref>։


Տնտեսական անկումն ու ճգնաժամը, համընդհանուր գործադուլները և աշխատավոր բանվոր դասի միացումը բողոքի ակցիաներին վերջիվերջո կաթվածահար արեց երկրի տնտեսությունը: Բողոքի ակցիաներին աշխատավոր բանվոր դասի և քաղաքային աղքատների միացումով բողոքի ցույցերի մասնակիցների շրջանակը հազարավոր մարդկանցից հասավ հարյուր հազարավոր, անգամ միլոնավոր մարդկանց: Այս ամենը, ի վերջո, հանգեցրեց նրան, որ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հեղափոխությունն առաջնորդելու նպատակով 1979թ.-ի փետրվարի 10-ին հիմնի Իրանի Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհուրդը, իսկ հաջորդ օրն էլ Շահը դուրս եկավ երկրից:
Տնտեսական անկումն ու ճգնաժամը, համընդհանուր գործադուլները և աշխատավոր բանվոր դասի միացումը բողոքի ակցիաներին վերջիվերջո կաթվածահար արեց երկրի տնտեսությունը: Բողոքի ակցիաներին աշխատավոր բանվոր դասի և քաղաքային աղքատների միացումով բողոքի ցույցերի մասնակիցների շրջանակը հազարավոր մարդկանցից հասավ հարյուր հազարավոր, անգամ միլոնավոր մարդկանց: Այս ամենը, ի վերջո, հանգեցրեց նրան, որ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հեղափոխությունն առաջնորդելու նպատակով 1979թ.-ի փետրվարի 10-ին հիմնի Իրանի Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհուրդը, իսկ հաջորդ օրն էլ Շահը դուրս եկավ երկրից:


=== Ընդդիմության ծնունդը ===
=== Ընդդիմության ծնունդը ===
[[1977|1977 թվականին]] [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պատմություն|ԱՄՆի նախագահ]] [[Ջիմի Քարթեր|Ջիմի Քարթերի]] ճնշմամբ շահը թուլացրեց միապետությանն ընդիմադիր ուժերի հալածանքը և ազատ արձակեց հարյուրավոր քաղբանտարկյալների: Իրանում սկսվեց քաղաքական ընդդիմության ձևավորման գործընթաց հանձին սահմանադրականների, մարքսիստների և իսլամիստների: Ընդդիմադիրների հիմնական մասը հոգևորականությունն ու մտավորականությունն էր, ովքեր վայելում էին ժողովրդի վստահությունը: Ընդդիմությունը միավորվում էր «իսլամական սոցիալիզմի» գաղափարների շուրջ:
[[1977|1977 թվականին]] [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պատմություն|ԱՄՆի նախագահ]] [[Ջիմի Քարթեր]]ի ճնշմամբ շահը թուլացրեց միապետությանն ընդիմադիր ուժերի հալածանքը և ազատ արձակեց հարյուրավոր քաղբանտարկյալների: Իրանում սկսվեց քաղաքական ընդդիմության ձևավորման գործընթաց հանձին սահմանադրականների, մարքսիստների և իսլամիստների: Ընդդիմադիրների հիմնական մասը հոգևորականությունն ու մտավորականությունն էր, ովքեր վայելում էին ժողովրդի վստահությունը: Ընդդիմությունը միավորվում էր «իսլամական սոցիալիզմի» գաղափարների շուրջ:


Սահմանադրականները, որոնց կորիզը [[Իրանի ազգային ճակատ|Իրանի ազգային ճակատի]] անդամներն էին, սահմանադրական միապետության ստեղծման կողմնակիցներն էին, որտեղ պառլամենտը պետք է ձևավորվեր ժողովրդավարական ընտրություններով:
Սահմանադրականները, որոնց կորիզը [[Իրանի ազգային ճակատ]]ի անդամներն էին, սահմանադրական միապետության ստեղծման կողմնակիցներն էին, որտեղ պառլամենտը պետք է ձևավորվեր ժողովրդավարական ընտրություններով:


Մարքսիստները թույլ կազմակերպվածության պատճառով չկարողացան պահել իրենց դիրքերը: Մարքսիստական խոշոր կազմակերպությունը «Իրանի ժողովուրդական զանգվածներ կուսակցությունն» էր, որին աջակցում էր [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային միությունը]]: Ձախերը առաջարկում էին իշխանության փոփոխություն ուժի միջոցով: Նրանք իրենց ավանդը ունեցան հեղափոխության հաղթանակում, սակայն հակակրոնական հայացքների համար չընտրվեցին առաջին խորհրդարանի կազմում:<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۵۵–۵۵۷</ref>
Մարքսիստները թույլ կազմակերպվածության պատճառով չկարողացան պահել իրենց դիրքերը: Մարքսիստական խոշոր կազմակերպությունը «Իրանի ժողովուրդական զանգվածներ կուսակցությունն» էր, որին աջակցում էր [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային միությունը]]: Ձախերը առաջարկում էին իշխանության փոփոխություն ուժի միջոցով: Նրանք իրենց ավանդը ունեցան հեղափոխության հաղթանակում, սակայն հակակրոնական հայացքների համար չընտրվեցին առաջին խորհրդարանի կազմում<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۵۵–۵۵۷</ref>։


Իսլամիստների մեջ առանձնանում էր Հանուն ազատ Իրանի շարժումը, որի շարքերում էր հետհեղափոխական Իրանի առաջին վարչապետ [[Մեհդի Բազարգանը]]: Շարժումը կողմնակից էր առանց արյան և օրենքի շրջանակներում իշխանափոխությանը:
Իսլամիստների մեջ առանձնանում էր Հանուն ազատ Իրանի շարժումը, որի շարքերում էր հետհեղափոխական Իրանի առաջին վարչապետ [[Մեհդի Բազարգանը]]: Շարժումը կողմնակից էր առանց արյան և օրենքի շրջանակներում իշխանափոխությանը:


Խոմեինիի կողմնակիցները ստեղծեցին Պայքարող հոգևորականների միությունը, որի կազմի մեջ էին [[Մուրթազա Մութահհարին]], [[Մոհամմադ Բախեշթի|Մոհամմադ Բախեշթին]] և [[Ալի Ակբար Հաշեմի Ռաֆսանջանի|Ալի Ակբար Հաշեմի Ռաֆսանջանին]], որոնք հեղափոխության հաղթանակից հետո զբաղեցրեցին պետական բարձր պաշտոններ:<ref>مصدق، محمد. ''نامه‌های دکتر مصدق''. 1377. -
Խոմեինիի կողմնակիցները ստեղծեցին Պայքարող հոգևորականների միությունը, որի կազմի մեջ էին [[Մուրթազա Մութահհարին]], [[Մոհամմադ Բախեշթի]]ն և [[Ալի Ակբար Հաշեմի Ռաֆսանջանի]]ն, որոնք հեղափոխության հաղթանակից հետո զբաղեցրեցին պետական բարձր պաշտոններ:<ref>مصدق، محمد. ''نامه‌های دکتر مصدق''. 1377. -


տես՝ نامه محمد مصدق به مهدی بازرگان دربارهٔ تأسیس نهضت آزادی </ref>
տես՝ نامه محمد مصدق به مهدی بازرگان دربارهٔ تأسیس نهضت آزادی</ref>


== Հեղափոխության սկիզբը ==
== Հեղափոխության սկիզբը ==
Իրանի իսլամական հեղափոխության սկիզբ ընդունված է համարել [[1978|1978 թվականի]] [[Հունվար|հունվարը]], երբ [[Ղոմ]] քաղաքում Խոմեինիի դեմ գրված զրպարտիչ հոդվածը փողոց դուրս բերեց ուսանողներին: Տեղի ունեցավ բախում նրանց և ոստիկանների միջև, որի արդյունքում սպանվեց 2 ուսանող, իսկ ցուցարանների տվյալներով զոհվածների թիվը 70 մարդ էր կազմում: 40 օր հետո՝ փետրվարի 18-ին նոր ընդվզում տեղի ունեցավ [[Թավրիզ|Թավրիզում]] (այստեղ նույնպես բախման արդյունքում զոհեր եղան): Սրանից հետո ընդվզումների ալիքը տարածվեց ամբողջ հանրապետությունով:
Իրանի իսլամական հեղափոխության սկիզբ ընդունված է համարել [[1978|1978 թվականի]] [[հունվար]]ը, երբ [[Ղոմ]] քաղաքում Խոմեինիի դեմ գրված զրպարտիչ հոդվածը փողոց դուրս բերեց ուսանողներին: Տեղի ունեցավ բախում նրանց և ոստիկանների միջև, որի արդյունքում սպանվեց 2 ուսանող, իսկ ցուցարանների տվյալներով զոհվածների թիվը 70 մարդ էր կազմում: 40 օր հետո՝ փետրվարի 18-ին նոր ընդվզում տեղի ունեցավ [[Թավրիզ]]ում (այստեղ նույնպես բախման արդյունքում զոհեր եղան): Սրանից հետո ընդվզումների ալիքը տարածվեց ամբողջ հանրապետությունով:


Շահը խոստացավ ընտրություններ անցկացնել [[Հունիս|հունիսին]]: Մյուս կողմից ձեռնարկեց փողի արժևորման քաղաքականություն, որը հանգեցրեց զանգվածային գործազրկության՝ բազմաթիվ մարդիկ ազատվեցին աշխատանքից: [[1978|1978 թվականի]] [[Նոյեմբեր|նոյեմբերին]] [[Իրանի տնտեսություն|Իրանի տնտեսությունը]] զանգվածային գործադուլերի արդյունքում ամբողջովին կաթվածահար եղավ:
Շահը խոստացավ ընտրություններ անցկացնել [[հունիս]]ին: Մյուս կողմից ձեռնարկեց փողի արժևորման քաղաքականություն, որը հանգեցրեց զանգվածային գործազրկության՝ բազմաթիվ մարդիկ ազատվեցին աշխատանքից: [[1978|1978 թվականի]] [[նոյեմբեր]]ին [[Իրանի տնտեսություն]]ը զանգվածային գործադուլերի արդյունքում ամբողջովին կաթվածահար եղավ:


=== ԱՄՆ-ի արձագանքը ===
=== ԱՄՆ-ի արձագանքը ===
Անզորությունից շահը դիմեց ԱՄՆ-ի օգնությանը: ԱՄՆ-ի նախագահ [[Ջիմի Քարթեր|Ջ. Քարթերը]] չհամաձայնեց ռազմական միջամտություն իրականացնել Իրանում ( շահի քաղաքականությունը կոշտ քննադատության էր ենթարկել նաև արևմտյան մամուլը): Ամերիկյան կառավարող շրջանակներում Իրան զորքեր մտցնելու հարցում գոյություն ուներ երկու կարծիք: Ազգային անվտանգության գծով օգնական [[Զբիգնև Բժեզինսկի|Զբիգնև Բժեզինսկին]] կողմ արտահայտվեց ինտերվենցիային, այն դեպքում երբ ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտի աշխատակազմի շատ անդամներ կարծում էին, որ հեղափոխությունը անհնարին է կանգնեցնել: ԱՄՆ պատվիրակները 1977-1978 թվականների ընթացքում մի քանի անգամ հանդիպեցին շահի հետ, սակայն այս հարցում միասնական հանգրվանի չհասան:
Անզորությունից շահը դիմեց ԱՄՆ-ի օգնությանը: ԱՄՆ-ի նախագահ [[Ջիմի Քարթեր|Ջ. Քարթերը]] չհամաձայնեց ռազմական միջամտություն իրականացնել Իրանում ( շահի քաղաքականությունը կոշտ քննադատության էր ենթարկել նաև արևմտյան մամուլը): Ամերիկյան կառավարող շրջանակներում Իրան զորքեր մտցնելու հարցում գոյություն ուներ երկու կարծիք: Ազգային անվտանգության գծով օգնական [[Զբիգնև Բժեզինսկի]]ն կողմ արտահայտվեց ինտերվենցիային, այն դեպքում երբ ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտի աշխատակազմի շատ անդամներ կարծում էին, որ հեղափոխությունը անհնարին է կանգնեցնել: ԱՄՆ պատվիրակները 1977-1978 թվականների ընթացքում մի քանի անգամ հանդիպեցին շահի հետ, սակայն այս հարցում միասնական հանգրվանի չհասան:


=== Ռազմական դրությունը ===
=== Ռազմական դրությունը ===
[[1978|1978 թվականի]] [[Օգոստոսի 20|օգոստոսի 20-ին]] [[Աբադան (Իրան)|Աբադանի]] [[Ռեքս կինոթատրոնի հրդեհ|Ռեքս կինոթատրոնի հրդեհից]] հետո մահացավ ավելի քան 500 մարդ: Խոմեինին կատարվածում մեղադրեց շահին: Հեղափոխական մթնոլորտը ավելի շիկացավ, հազարավոր մարդիկ դուրս եկան փողոց՝ վանկարկելով «Այրել շահին», «Շահն է մեղավոր»: Սրան հետևեց երկրում [[ռազմական դրություն]] մտցնելու շահի որոշումը՝ արգելելով ցանկացած ցույց: Չնայած արգելքին խոշոր ցույց տեղի ունեցավ [[Թեհրան|Թեհրանում]], որի արդյունքում կյանքից հեռացավ 87 մարդ, որոնցից երեքը կին:
[[1978|1978 թվականի]] [[Օգոստոսի 20|օգոստոսի 20-ին]] [[Աբադան (Իրան)|Աբադանի]] [[Ռեքս կինոթատրոնի հրդեհ]]ից հետո մահացավ ավելի քան 500 մարդ: Խոմեինին կատարվածում մեղադրեց շահին: Հեղափոխական մթնոլորտը ավելի շիկացավ, հազարավոր մարդիկ դուրս եկան փողոց՝ վանկարկելով «Այրել շահին», «Շահն է մեղավոր»: Սրան հետևեց երկրում [[ռազմական դրություն]] մտցնելու շահի որոշումը՝ արգելելով ցանկացած ցույց: Չնայած արգելքին խոշոր ցույց տեղի ունեցավ [[Թեհրան]]ում, որի արդյունքում կյանքից հեռացավ 87 մարդ, որոնցից երեքը կին:


Թեհրանի իրադարձությունները պատճառ հանդիսացան, որպեսզի նավթարդյունաբերության ոլորտում համըդհանուր գործադուլ սկսվի: Հոկտեմբերին գրեթե բոլոր նավթ արդյունահանող կետերի աշխատանքը դադարել էր: Սրան հետևեցին ծանր արդյունաբերության, մեքենաշինության և մետալուրգիայի ոլորտների աշխատողները: [[Դեկտեմբերի 2|Դեկտեմբերի 2-ին]] Թեհրանում տեղի ունեցավ երկու միլիոնանոց հանրահավաք՝ շահին փոխելու պահանջով:
Թեհրանի իրադարձությունները պատճառ հանդիսացան, որպեսզի նավթարդյունաբերության ոլորտում համըդհանուր գործադուլ սկսվի: Հոկտեմբերին գրեթե բոլոր նավթ արդյունահանող կետերի աշխատանքը դադարել էր: Սրան հետևեցին ծանր արդյունաբերության, մեքենաշինության և մետալուրգիայի ոլորտների աշխատողները: [[Դեկտեմբերի 2|Դեկտեմբերի 2-ին]] Թեհրանում տեղի ունեցավ երկու միլիոնանոց հանրահավաք՝ շահին փոխելու պահանջով:
Տող 88. Տող 88.


== Հեղափոխության հաղթանակը ==
== Հեղափոխության հաղթանակը ==
[[1979|1979 թվականի]] [[Փետրվարի 1|փետրվարի 1-ին]] այաթոլլա Խոմեյնին 15 տարվա աքսորից հետո վերադարձավ Իրան: [[Թեհրան|Թեհրանի]] [[Մեհրաբադ]] օդանավակայանում արժանացավ ճոխ հյուրընկալության: Խոմեյնիի նկարներով փողոցներ էին դուրս եկել միլիոնավոր թեհրանցիներ՝ վանկարկելով «Շահը գնաց, Իմամը եկավ»:
[[1979|1979 թվականի]] [[Փետրվարի 1|փետրվարի 1-ին]] այաթոլլա Խոմեյնին 15 տարվա աքսորից հետո վերադարձավ Իրան: [[Թեհրան]]ի [[Մեհրաբադ]] օդանավակայանում արժանացավ ճոխ հյուրընկալության: Խոմեյնիի նկարներով փողոցներ էին դուրս եկել միլիոնավոր թեհրանցիներ՝ վանկարկելով «Շահը գնաց, Իմամը եկավ»:
[[Պատկեր:Khomeini motahari tabatabaei ghotbzadeh Lahouti banisadr.jpg|մինի|Ռուհոլլահ Խոմեյնիի վերադարձը Իրան]]
[[Պատկեր:Khomeini motahari tabatabaei ghotbzadeh Lahouti banisadr.jpg|մինի|Ռուհոլլահ Խոմեյնիի վերադարձը Իրան]]
Նույն օրը Խոմեյնին մերժեց վարչապետ [[Շափուր Բախտիար|Շափուր Բախտիարի]] առաջարկը ստեղծել «ազգային միասնության» կառավարություն և ուղևորվեց [[Բեհեշտե-Զախրա]]: Այստեղ նա իր ելույթում Բախտիարի կառավարությունը անվանեց անօրինական<ref>[http://taghrib.ir/russian/?pgid=63&scid=108&dcid=39564 Речь Хомейни в Бехеште Захра]</ref>:
Նույն օրը Խոմեյնին մերժեց վարչապետ [[Շափուր Բախտիար]]ի առաջարկը ստեղծել «ազգային միասնության» կառավարություն և ուղևորվեց [[Բեհեշտե-Զախրա]]: Այստեղ նա իր ելույթում Բախտիարի կառավարությունը անվանեց անօրինական<ref>[http://taghrib.ir/russian/?pgid=63&scid=108&dcid=39564 Речь Хомейни в Бехеште Захра]</ref>:
[[Պատկեր:Ruhollah Khomeini and Mehdi Bazargan.jpg|մինի|Մհեդի Բազարգանի ելույթի վարչապետ նշանակվելուց անմիջապես հետո]]Ի վերջո, Շահի հեռանալով և ազգայնամետ վարչապետ՝ Շապուր Բախտիարին կառավարության անհամաձայնության ու բողոքի արտահայտմամբ՝ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հայրենիք վերադարձավ և փետրվարի 1-ին (բահմանի 12-ին) նշանակեց հեղափոխության ժամանակավոր կառավարություն:
[[Պատկեր:Ruhollah Khomeini and Mehdi Bazargan.jpg|մինի|Մհեդի Բազարգանի ելույթի վարչապետ նշանակվելուց անմիջապես հետո]]Ի վերջո, Շահի հեռանալով և ազգայնամետ վարչապետ՝ Շապուր Բախտիարին կառավարության անհամաձայնության ու բողոքի արտահայտմամբ՝ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հայրենիք վերադարձավ և փետրվարի 1-ին (բահմանի 12-ին) նշանակեց հեղափոխության ժամանակավոր կառավարություն:
Ճարտարապետ Մհեդի Բազարգանը, ով հայտնի և ընդունված էր հասարակության շրջանում և մեծ փորձ ուներ նավթարդյունաբերության ազգայնացման պայքարի պատմության մեջ, Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհրդի կողմից ներկայացվեց և առաջարկվեց իբրև վարչապետի թեկնածու և Իմամ Խոմեյնիի վճռով փետրվարի 4-ին նշանակվեց այդ պաշտոնում: Իմամ Խոմեյնիի՝ Մհեդի Բազարգանին վարչապետ նշանակելու տեքստում հստակեցրել է, որ առանց հաշվի առնելու կառավարություն ձևավորող կուսակցական հարաբերությունները՝ նրան նշանակել է այդ պաշտոնին, որպեսզի նա նախապատրաստի հանրաքվեի և ընտրությունների անցկացումը: Վերջում, Իմամ Խոմեյնին Իրանի ժողովրդին  կոչ արեց արտահայտել իրենց կարծիքը այս ընտրության վերաբերյալ, ինչին էլ հաջորդեց երկրի ողջ տարածքում զանգվածային ցույցերի անցկացումը ի աջակցություն Իմամի որոշման:
Ճարտարապետ Մհեդի Բազարգանը, ով հայտնի և ընդունված էր հասարակության շրջանում և մեծ փորձ ուներ նավթարդյունաբերության ազգայնացման պայքարի պատմության մեջ, Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհրդի կողմից ներկայացվեց և առաջարկվեց իբրև վարչապետի թեկնածու և Իմամ Խոմեյնիի վճռով փետրվարի 4-ին նշանակվեց այդ պաշտոնում: Իմամ Խոմեյնիի՝ Մհեդի Բազարգանին վարչապետ նշանակելու տեքստում հստակեցրել է, որ առանց հաշվի առնելու կառավարություն ձևավորող կուսակցական հարաբերությունները՝ նրան նշանակել է այդ պաշտոնին, որպեսզի նա նախապատրաստի հանրաքվեի և ընտրությունների անցկացումը: Վերջում, Իմամ Խոմեյնին Իրանի ժողովրդին  կոչ արեց արտահայտել իրենց կարծիքը այս ընտրության վերաբերյալ, ինչին էլ հաջորդեց երկրի ողջ տարածքում զանգվածային ցույցերի անցկացումը ի աջակցություն Իմամի որոշման:


Իրանի օդուժի անձնակազմը 1979թ.-ի փետրվարի 3-ին Իման Խոմեյնիի նստավայրում (Թեհրանի Ալեվի դպրոցում) նրան հավատարմության խոստում տվեցին: Քանի որ մինչ այդ բազմաթիվ զինվորներ և բարձրաստիճան սպաներ, Իմամ Խոմեյնիին [[Ֆաթվա]] տալով, լքելով պետական զորանոցները, միացան ժողովրդի շարքերին, արքունական բանակը փլուզման եզրին հայտնվեց:
Իրանի օդուժի անձնակազմը 1979թ.-ի փետրվարի 3-ին Իման Խոմեյնիի նստավայրում (Թեհրանի Ալեվի դպրոցում) նրան հավատարմության խոստում տվեցին: Քանի որ մինչ այդ բազմաթիվ զինվորներ և բարձրաստիճան սպաներ, Իմամ Խոմեյնիին [[Ֆաթվա]] տալով, լքելով պետական զորանոցները, միացան ժողովրդի շարքերին, արքունական բանակը փլուզման եզրին հայտնվեց:


1979թ.-ի փետրվարի 7-ին [[Հոմաֆեր]]<ref>Արքունական օդային ներուժի խումբ, որը լրջորեն ազդեց հեղափոխության ելքի վրա՝ միանալով ժողովրդին․ զինանոցների դռներ բացեցին մարդկանց առջև և մարդիկ, ձեռք բերելով զինամթերք, կարողացան դիմագրավել Իմպերիալ գվարդիային:</ref> օդուժը Թեհրանի ամենակարևոր օդային բազայում ապստամբություն ձեռնարկեց, ինչին հաջորդեց այն, որ Իրանի Իմպերիալների գվարդիան նրանց գործողությունները ճնշելու ուղարկվեց, բայց հասարակ ժողովուրդը հեղափոխական ուժերին սատարելու համար ասպարեզ մտավ:
1979թ.-ի փետրվարի 7-ին [[Հոմաֆեր]]<ref>Արքունական օդային ներուժի խումբ, որը լրջորեն ազդեց հեղափոխության ելքի վրա՝ միանալով ժողովրդին․ զինանոցների դռներ բացեցին մարդկանց առջև և մարդիկ, ձեռք բերելով զինամթերք, կարողացան դիմագրավել Իմպերիալ գվարդիային:</ref> օդուժը Թեհրանի ամենակարևոր օդային բազայում ապստամբություն ձեռնարկեց, ինչին հաջորդեց այն, որ Իրանի Իմպերիալների գվարդիան նրանց գործողությունները ճնշելու ուղարկվեց, բայց հասարակ ժողովուրդը հեղափոխական ուժերին սատարելու համար ասպարեզ մտավ:
Տող 100. Տող 100.
Այս ընթացքում ուժային կառույցները, ոստիկանական կայանները և պետական կենտրոնները մեկը մյուսի ետևից մարդկանց միջամտությամբ ընկան և անցան հեղափոխականների կողմը: Թեհրանի ռազմական ղեկավարը պաշտոնական հայտարարություն տարածեց, որի համաձայն երկրում պարետային ժամերի քանակը ավելացվեց մինչև ժամը 4-ը: Միևնույն ժամանակ, Բախտիարը ձևավորեց Անվտանգության խորհրդի արտակարգ նիստ և Հայզերի կողմից ծրագրավորված հեղաշրջում իրականացնելու հրամանագիր ստորագրեց: Մյուս կողմից էլ, Իմամ Խոմեյնին  ուղերձով դիմեց Թեհրանի բնակիչներին՝ կոչ անելով նրանց մոտալուտ դավադրությունը կանխելու համար դուրս գալ փողոց և իրենց ներկայությամբ պարետային ժամն ու ռազմական իշխանությունը գործնականորեն չեղյալ հայտարարել:
Այս ընթացքում ուժային կառույցները, ոստիկանական կայանները և պետական կենտրոնները մեկը մյուսի ետևից մարդկանց միջամտությամբ ընկան և անցան հեղափոխականների կողմը: Թեհրանի ռազմական ղեկավարը պաշտոնական հայտարարություն տարածեց, որի համաձայն երկրում պարետային ժամերի քանակը ավելացվեց մինչև ժամը 4-ը: Միևնույն ժամանակ, Բախտիարը ձևավորեց Անվտանգության խորհրդի արտակարգ նիստ և Հայզերի կողմից ծրագրավորված հեղաշրջում իրականացնելու հրամանագիր ստորագրեց: Մյուս կողմից էլ, Իմամ Խոմեյնին  ուղերձով դիմեց Թեհրանի բնակիչներին՝ կոչ անելով նրանց մոտալուտ դավադրությունը կանխելու համար դուրս գալ փողոց և իրենց ներկայությամբ պարետային ժամն ու ռազմական իշխանությունը գործնականորեն չեղյալ հայտարարել:


[[Փետրվարի 9|Փետրվարի 9-ին]] Մեհրաբադի օդանավակայանում ընդհարում տեղի ունեցավ «խոմեյնիականների» և Բախտիարին հավատարիմների միջև: Կռիվը շուտով ընդգրկեց ամբողջ քաղաքը և վերածվեց փողոցային մարտերի: Խոմեյնիի կողմնակիցները իրենց վերահսկողության տակ վերցրեցին ոստիկանական բաժինները, ռազմական և սկսեցին զենք բաժանել բնակչությանը: Քաղաքացիական պատերազմի շեմին Բարձրագույն զինվորական խորհուրդը հայտարարեց իր չեզոքության մասին: [[Շափուր Բախտիար|Շափուր Բախտիարը]] փախավ Ֆրանսիա, որտեղ հիմնեց Խոմեյնիին ընդդմիադիր Ազգային դիմադրական շարժումը: Բախտիարը սպանվեց [[1991|1991 թվականին]]:
[[Փետրվարի 9|Փետրվարի 9-ին]] Մեհրաբադի օդանավակայանում ընդհարում տեղի ունեցավ «խոմեյնիականների» և Բախտիարին հավատարիմների միջև: Կռիվը շուտով ընդգրկեց ամբողջ քաղաքը և վերածվեց փողոցային մարտերի: Խոմեյնիի կողմնակիցները իրենց վերահսկողության տակ վերցրեցին ոստիկանական բաժինները, ռազմական և սկսեցին զենք բաժանել բնակչությանը: Քաղաքացիական պատերազմի շեմին Բարձրագույն զինվորական խորհուրդը հայտարարեց իր չեզոքության մասին: [[Շափուր Բախտիար]]ը փախավ Ֆրանսիա, որտեղ հիմնեց Խոմեյնիին ընդդմիադիր Ազգային դիմադրական շարժումը: Բախտիարը սպանվեց [[1991|1991 թվականին]]:


Կանանց, երեխաների և տղամարդկանց՝ ջրհեղեղի նմանվող մեծ հոսքը, ողողեց բոլոր փողոցներն ու սկսեցին բարիկադներ պատրաստել:
Կանանց, երեխաների և տղամարդկանց՝ ջրհեղեղի նմանվող մեծ հոսքը, ողողեց բոլոր փողոցներն ու սկսեցին բարիկադներ պատրաստել:
Տող 106. Տող 106.
Հեղաշրջական առաջին տանկերը և զրահապատ բրիգադները իրենց կայաններից դեռ նոր էին շարժվել, երբ վնասազերծվեցին ժողովրդի կողմից, և նրանց հեղաշրջումը, դեռ չսկսված, հենց սկզբից ձախողման մատնվեց: Այսպիսով, Շահի վարչակարգի վերջին դիմադրությունը կոտրվեց։
Հեղաշրջական առաջին տանկերը և զրահապատ բրիգադները իրենց կայաններից դեռ նոր էին շարժվել, երբ վնասազերծվեցին ժողովրդի կողմից, և նրանց հեղաշրջումը, դեռ չսկսված, հենց սկզբից ձախողման մատնվեց: Այսպիսով, Շահի վարչակարգի վերջին դիմադրությունը կոտրվեց։


1979թ.-ի փետրվարի 11-ի արևածագին Իրանում ծագեց Իմամ Խոմեյնու շարժման և Իսլամական հեղափոխության հաղթական արևը՝ ազդարարելով Իրանում բռնակալ թագավորների երկարատև իշխանության ավարտը:<ref>عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران، ص۱۵۳-۱۵۵.</ref>
1979թ.-ի փետրվարի 11-ի արևածագին Իրանում ծագեց Իմամ Խոմեյնու շարժման և Իսլամական հեղափոխության հաղթական արևը՝ ազդարարելով Իրանում բռնակալ թագավորների երկարատև իշխանության ավարտը<ref>عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران، ص۱۵۳-۱۵۵.</ref>։


== Պետական վերակառուցումը ==
== Պետական վերակառուցումը ==
Երկրում անցկացվեց [[հանրաքվե]], որի արդյունքում [[1979|1979 թվականի]] [[Ապրիլի 1|ապրիլի 1-ին]] [[Իրան|Իրանը]] հռչակվեց իսլամական հանրապետություն: Նույն դվականի դեկտեմբերին ընդունվեց [[Իրանի սահամանադրություն|նոր սահմանադրություն]], որով ամրագրվում էր, որ երկրում բարձրագույն իշխանությունը պատկանում է հոգևորականությանը՝ հանձինս իմամ Խոմեյնու (վերջինի մահից հետո՝ նրա իրավահաջորդին), իսկ քաղաքացիական իշխանությունը իրականացնում էին նախագահը, մեջլիսը և վարչապետը<ref name=autogenerated1>''Васильев Л. С.'' История Востока. — М.: Высш. шк., 1994. Т.2. С.355.</ref>:
Երկրում անցկացվեց [[հանրաքվե]], որի արդյունքում [[1979|1979 թվականի]] [[Ապրիլի 1|ապրիլի 1-ին]] [[Իրան]]ը հռչակվեց իսլամական հանրապետություն: Նույն դվականի դեկտեմբերին ընդունվեց [[Իրանի սահամանադրություն|նոր սահմանադրություն]], որով ամրագրվում էր, որ երկրում բարձրագույն իշխանությունը պատկանում է հոգևորականությանը՝ հանձինս իմամ Խոմեյնու (վերջինի մահից հետո՝ նրա իրավահաջորդին), իսկ քաղաքացիական իշխանությունը իրականացնում էին նախագահը, մեջլիսը և վարչապետը<ref name=autogenerated1>''Васильев Л. С.'' История Востока. — М.: Высш. шк., 1994. Т.2. С.355.</ref>:


== Հետևանքները ==
== Հետևանքները ==


=== Ներքաղաքական հետևանքները ===
=== Ներքաղաքական հետևանքները ===
Նոր հանրապետության տնտեսությունը բաժանված էր երեք՝ պետական, կոոպերատիվ և մասնավոր սեկտորների միջև: Արևմուտքի ազդեցությունը Իրանի տնտեսությանը զրոյացվեց: Երկիրը սկզբունքորեն մերժեց [[Կապիտալիզմ|կապիտալիզմը]] և [[Կոմունիզմ|կոմունիզմը]], փոխարենը առաջնորդվեց սեփական՝ «իսլամական» զարգացման ուղով: Չնայած սրան, շուկայական ազատ հարաբերությունները շարունակում էին գործել, ինչպես նաև գործում էր Շահի ջանքերով զարգացած տնտեսության պետական սեկտորը: Իրանի՝ գրեթե ողջ աշխարհի հետ սրվող հարաբերությունների պայմաններում, առևտրական կապերը զարգանում էին զգուշորեն և վերապահումներով: Եթե դրանք շարունակում էին գոյություն ունենալ և կամ զարգանալ, ապա միայն երկրի համար կենսական նշանակություն ունեցող ոլորտներում: Վառ օրինակ էր իրանական նավթի վաճառքը և զենքի ներկրումը, որը հարկավոր էր [[Իրան-իրաքյան պատերազմ|Իրան-իրաքյան պատերազմի]] համար<ref name=autogenerated1 />:
Նոր հանրապետության տնտեսությունը բաժանված էր երեք՝ պետական, կոոպերատիվ և մասնավոր սեկտորների միջև: Արևմուտքի ազդեցությունը Իրանի տնտեսությանը զրոյացվեց: Երկիրը սկզբունքորեն մերժեց [[կապիտալիզմ]]ը և [[կոմունիզմ]]ը, փոխարենը առաջնորդվեց սեփական՝ «իսլամական» զարգացման ուղով: Չնայած սրան, շուկայական ազատ հարաբերությունները շարունակում էին գործել, ինչպես նաև գործում էր Շահի ջանքերով զարգացած տնտեսության պետական սեկտորը: Իրանի՝ գրեթե ողջ աշխարհի հետ սրվող հարաբերությունների պայմաններում, առևտրական կապերը զարգանում էին զգուշորեն և վերապահումներով: Եթե դրանք շարունակում էին գոյություն ունենալ և կամ զարգանալ, ապա միայն երկրի համար կենսական նշանակություն ունեցող ոլորտներում: Վառ օրինակ էր իրանական նավթի վաճառքը և զենքի ներկրումը, որը հարկավոր էր [[Իրան-իրաքյան պատերազմ]]ի համար<ref name=autogenerated1 />:


=== Արտաքին հետևանքները ===
=== Արտաքին հետևանքները ===
Հեղափոխությունը անհանգստացնում էր հարևան սունի բնակչությամբ երկրներին, որոնց ղեկավարությունը անհանգստացած էր հեղափոխության արտահանումից: 1979 թվականի դեկտեմբերին [[Շախսեյ-վախսեյ|Շախսեյ-վախսեյի]] օրը Սաուդյան Արաբիայի շիաները բողոքի ցույց կազմակերպեցին<ref name=autogenerated5>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 25</ref>: Թեհրանը երբեմն աջակցում էր հեղափոխության արտահանմանը, այդ պատճառով ստեղծվեց «Բահրեյնի ազատագրման իսլամական ճակատ», որի անդամները իրենց հայրենիքում 1979 թվականին բողոքի ցույց կազմակերպեցին<ref name=autogenerated5 />: Նույն թվականին Բահրեյն ուղևորվեցին Հադի ալ-Մուդարիսին և Սադեկ Ռոուհանին, որոնք երկու ամիս քարոզում էին այնտեղ՝ կոչ անելով Բահրեյնի անեքսիային<ref name=autogenerated4>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 26</ref>: Շուտով երկուսն էլ արտաքսվեցին երկրից: Այս ամենով հանդերձ հեղափոխության արտահանմանը Թեհրանը զույշ էր վերաբերում: Երբ 1981 թվականին նույն ճակատի նախաձեռնությամբ զինված հեղաշրջման փորձ արվեց՝ Իրանին միանալու պահանջով, 73 ձերբակալվածների թվում չկար ոչ մի Իրանի քաղաքացի<ref name=autogenerated4 />: Թեհրանը հերքում էր իր մասնակցությունը այդ իրադարձություններին: Չնայած դրան 1981 թվականին Բահրեյնը խզեց կապերը Իրանի հետ<ref name=autogenerated4 />: 1990-ական թվականներին Բահրեյնում կրկին տեղի ունեցան շիաների հուզումներ, որոնց կազմակերպման մեջ Բահրեյնը կրկին մեղադրում էր Իրանին<ref>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 27</ref>:
Հեղափոխությունը անհանգստացնում էր հարևան սունի բնակչությամբ երկրներին, որոնց ղեկավարությունը անհանգստացած էր հեղափոխության արտահանումից: 1979 թվականի դեկտեմբերին [[Շախսեյ-վախսեյ]]ի օրը Սաուդյան Արաբիայի շիաները բողոքի ցույց կազմակերպեցին<ref name=autogenerated5>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 25</ref>: Թեհրանը երբեմն աջակցում էր հեղափոխության արտահանմանը, այդ պատճառով ստեղծվեց «Բահրեյնի ազատագրման իսլամական ճակատ», որի անդամները իրենց հայրենիքում 1979 թվականին բողոքի ցույց կազմակերպեցին<ref name=autogenerated5 />: Նույն թվականին Բահրեյն ուղևորվեցին Հադի ալ-Մուդարիսին և Սադեկ Ռոուհանին, որոնք երկու ամիս քարոզում էին այնտեղ՝ կոչ անելով Բահրեյնի անեքսիային<ref name=autogenerated4>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 26</ref>: Շուտով երկուսն էլ արտաքսվեցին երկրից: Այս ամենով հանդերձ հեղափոխության արտահանմանը Թեհրանը զույշ էր վերաբերում: Երբ 1981 թվականին նույն ճակատի նախաձեռնությամբ զինված հեղաշրջման փորձ արվեց՝ Իրանին միանալու պահանջով, 73 ձերբակալվածների թվում չկար ոչ մի Իրանի քաղաքացի<ref name=autogenerated4 />: Թեհրանը հերքում էր իր մասնակցությունը այդ իրադարձություններին: Չնայած դրան 1981 թվականին Բահրեյնը խզեց կապերը Իրանի հետ<ref name=autogenerated4 />: 1990-ական թվականներին Բահրեյնում կրկին տեղի ունեցան շիաների հուզումներ, որոնց կազմակերպման մեջ Բահրեյնը կրկին մեղադրում էր Իրանին<ref>Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 27</ref>:


== Ծանոթագրություններ ==
== Ծանոթագրություններ ==
Տող 129. Տող 129.
عبدالحسین نوایی، دولت های ایران: از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، ت‍ه‍ران‌: بابک‏‫، ۱۳۵۵
عبدالحسین نوایی، دولت های ایران: از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، ت‍ه‍ران‌: بابک‏‫، ۱۳۵۵


کاتوزیان، محمدعلی (همایون). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمۀ محمدرضا
کاتوزیان، محمدعلی (همایون). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمۀ محمدرضا


مدنی، جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، ۱۳۸۷، چ پانزدهم، ج ۲.
مدنی، جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، ۱۳۸۷، چ پانزدهم، ج ۲.
Տող 138. Տող 138.


کسروی ا، تاریخ مشروطه ایران، تهران. ۱۳۹۰.انتشارات نگاه. شابک =۹۸۷–۹۶۴–۳۵۱–۱۳۸–۸
کسروی ا، تاریخ مشروطه ایران، تهران. ۱۳۹۰.انتشارات نگاه. شابک =۹۸۷–۹۶۴–۳۵۱–۱۳۸–۸

[[Կատեգորիա:Բողոքի ցույցեր Իրանում]]
[[Կատեգորիա:Բողոքի ցույցեր Իրանում]]
[[Կատեգորիա:Իրանական հեղափոխություն]]
[[Կատեգորիա:Իրանական հեղափոխություն]]

06:29, 4 Հունիսի 2019-ի տարբերակ

Իրանի իսլամական հեղափոխություն
ՎայրԻրան
Երկիր Իրան
Թվականհունվար 1978-ից փետրվար 1979-ը 1970-ին
ՄասնակցողՄոհամմադ Ռեզա Փահլավի, Ռուհոլլա Խոմեինի, Shapour Bakhtiar?, Karim Sanjabi?, Dariush Forouhar?, Jafar Sharif-Emami?, Gholam Reza Azhari?, Gholam Ali Oveisi?, Mahmoud Taleghani?, Mehdi Bazargan? և ժողովուրդ
Մահ2781 մարդ

Իրանի իսլամական հեղափոխություն, (պարս.՝ انقلاب ایران, 1979 թվականի հեղափոխություն[1][2][3][4][5][6], իրադարձությունների շղթա Իրանում, որի արդյունքում տապալվեցին Իրանի Պահլավական թագավորական կարգերն, միապետությունը և շահ Մոհամադ Ռեզա Փահլևիի իշխանությունը, հաստատվեց նոր վարչակարգ՝ շիաների մարջաե-թաղլիդ այաթոլլա Խոմեինու գլխավորությամբ:

Քանի որ այս հեղափոխական գործընթացում հակաթագավորական մտքեր արատահայտող իսլամական դեմքերն ակտիվ ներկայություն ցուցաբերեցին, Ռուհոլլահ Խոմեյնիի այս հեղափոխությունն անվանվեց Իսլամական հեղափոխություն:

Հատկանշական է, որ ի լրումն իսլամիզմի, այս հեղափոխության մեջ առկա էին այնպիսի տարբեր գաղափարախոսական տարրեր, ինչպիսիք են՝ սոցիալիզմը, լիբերալիզմը և ազգայնականությունը: Միաժամանակ՝ այս հեղափոխությունն առաջին հեղափոխությունն էր, որը Միջին Արեւելքում իսլամիզմը հաղթանակի հասցրեց:

Այս հեղափոխությունը քսաներորդ դարի դասական հեղափոխության վերջին օրինակն էր, որը բացասական և անհաշտ բանավեճերի մթնոլորտում, հիմնվելով հստակ գաղափարախոսության հիման վրա, կարողացավ հաղթական արդյունքի հասնել[7]։

Իրանում 1963թ.-ի «Շահի և Սպիտակ հեղափոխություն»-ը և հողային բարեփոխումները, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կառավարություններին ցուցաբերած նրա աջակցությունը բախվեցին հոգևորականների և հատկապես Ռուհոլլահ Խոմեյնիի ընդդիմությանն ու անհամաձայնությանը: Այս շրջանում ԻԻՀ մտավոր շրջանակի մի մասը (այդ թվում`Ալի Շարիաթի) շիիզմի վերաբերյալ քաղաքական և հեղափոխական մեկնաբանումով, շիիզմն՝ իբրև ազատագրման գաղափարախոսություն ներկայացնելով, մեծ ազդեցություն գործեցին ժողովրդական և հատկապես երիտասարդների մտածողության վրա[8]։

Հեղափոխության սկիզբը համարվում է 1978 թվականի հունվարի 8-ը, երբ Ղոմում դաժանությամբ ճնշվեց առաջին մեծ հակակառավարական ընդվզումը: Ամբողջ 1978 թվականի ընթացքում Իրանի տարբեր քաղաքներում հոգևորականության ներկայացուցիչները ընդվզումներ էին կազմակերպում: Տարվա վերջին հեղափոխականները որդեգրեցին գործադուլների մարտավարությունը, որը կատվածահար արեց տնտեսությունը: Այլևս չկարողանալով պահել իշխանությունը իր ձեռքին, շահը այն հանձնեց չափավոր ընդդիմադիրներից վարչապետ Բախտիարին և փախավ երկրից:

Շապուր Բախտիար

1979 թվականի փետրվարի 1-ին Իրան վերադարձավ այաթոլլա Խոմեինին, ով իր ձեռքում կենտրոնացրեց իշխանությունը: Նշանակվեց նոր անցումային կառավարություն: Մարտին նոր քաղաքական համակարգի անցնելու համար հանրաքվե անցկացվեց և 1979 թվականի ապրիլի 1-ին Իրանը հռչակվեց Իսլամական հանրապետություն: Իսլամական հեղափոխությունը Իրանում դարձավ 20-րդ դարի կարևորագույն իրադարձություններից մեկը որն ունի համաշխարհային կարևորության նշանակություն: Օգտակար հանածոներով հարուստ Իրանում իսլամական ուժեղ հանրապետության ստեղծումով իսլամական աշխարհում հարցականի տակ էր դրվում սուննիական Սաուդյան Արաբիայի առաջնորդությանը:

Հեղափոխության նախադրյալները

Նախապատմություն

Մոհամմեդ Ռեզա Շահ Փահլևի

Իրանի վերջին շահ Մոհամմեդ Ռեզա Փահլևին իշխանության եկավ 1941 թվականին՝ երկիր բրիտանական և սովետական զորքերի մուտքից և հոր՝ Ռեզա Փահլևիի հեռացումից հետո: Նրա կառավարումը իրանում ընդհատվեց 1953 թվականին երբ սրվեցին Ժողովրդական ճակատի (քաղաքական կազմակերպությունների միավորում, որը ներկայացնում էր իրանցի ձեռնարկատերերի և հոգևորականության հետաքրքրությունները) հետ հարաբերությունները:

Շարժումը ղեկավարում էր վարչապետ Մոհամմադ Մոսադեղը, ով ազգայնացրեց մասնավոր կազմակերպությունների (հիմնականում անգլիական) ձեռքում գտնվող նավթահանող ընկերությունները: Սրան ի պատասխան ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան բոյկոտեցին իրանական նավթը, իսկ 1953 թվականի օգոստոսի 19-ին արևմտյան ուժերի հովանավորությամբ իշխանության եկան պրոեվրոպական ուժերը[9][10]: Մոսադեղը հեռացվեց իշխանությունից և ձերբակալվեց: Շահը վերադարձավ Իրան և վերադարձրեց նավթարդյունաբերությունը նախկին տերերին:

Մոհամմադ Մոսադեղ

Հետագայում շահը սկսեց վարել ծայրահեղ արևմտականացման քաղաքականություն: Արտաքին քաղականությունը փոխվեց ԱՄՆ-ի կողմ: Այսպիսով, Իրանը միակ իսլամական հանրապետությունն էր, որը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Իսրայելի հետ: Շահը սատարում էր Չադի, Սոմալիի և Օմանի պրոամերիկյան կառավարություններին: Միապետությունում ընդդիմությունը արգելվեց և դաժնան ճնշումների էր ենթարկվում Իրանի պետական անվտանգության նախարարության (سازمان اطلاعات و امنیت کشور‎ — Sazman-e Ettela’at va Amniyat-e Keshvar») կողմից: Սրա արդյունքում Ազգային ճակատի շատ գործիչներ կամ սպանվել էին կամ փախել էին երկրից, միակ շահին ընդդիմադիր ուժը երկրում մնացել էր հոգևորականությունը, որի վառ ներկայացուցիչն էր Ղոմ քաղաքի հոգևորականներից Ռուհոլլա Խոմեինին: Հոգևորականությունը հենվում էր հասարակության ամենաչքավոր խավի վրա, որտեղ շահը հեղինակություն չուներ:

Խոմեինին դատապարտեց շահի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: 1963 թվականի հունիսի 5-ին Իրանում տեղի ունեցան ընդվզումներ և բողոքի երթեր: Ուժի կիրառումից հետո տարբեր տվյալներով մահացավ 86-ից (պաշտոնական տվյալներով) մինչև 15 հազար (ցուցարարների տվյալներով) մարդ: Խոմեինին տնային կալանքի ենթարկվեց, սակայն 8 ամիս անց ազատ արձակվեց և շարունակեց հակաշահական գործունեությունը: 1964 թվականի նոյեմբերին Խոմեինին ձերբակալվեց և արտաքսվեց երկրից:

Արտաքսման մեջ նույնպես Խոմեինին շարունակում էր հակաշահական գործունեությունը: Իր հիմնարար աշխատությունում՝ «Իսլամական հանրապետություն», նա շարադրել է հանրապետական համակարգի հիմնական սկզբունքները, որը հետագայում կոչվեց իսլամական հանրապետութուն: Նրա գրքերը և ձայնագրությունները ծածուկ տարածվում էին Իրանում և կարդացվում էին մզկիթներում:

Իմամ Խոմեյնին էլ իր աքսորի տարիներին, ինչքան էլ որ ցանկանում էր միայն կոչ անել ժառանգական միապետության փոխարեն ստեղծել իսլամական պետություն, որը կղեկավարվեր հոգևոր իրավաբանների կողմից (ֆեղ- فقها) , նա ակամայից մատնանշելով իշխող միապետական ռեժիմի թերություններն ու թույլ կողմերը՝ նպաստել էր Իրանի մահմեդականների շրջանում զանգվածային դժգոհությունների առաջացմանը: Ինչպես նաև, այս նույն ժամանակաշրջանում սկսեցին ձևավորվել իսլամական գաղափարախոսության կողմնակից պահպանողական-ձախակողմյան մարքսիստական մի շարք կազմակերպություններ, որոնք այն համոզմունքն ունեին, որ իշխող վարչակարգի դեմ զինված պայքարի պետք է դիմել:

Այս ընթացքում շահի քաղաքականությունը չեր փոփոխվում: 1970-ական թվականներին տեղի ունեցան մի շարք իրդարձություններ,որոնք թուլացրեցին միապետության դիրքերը:

Այսպես, 1971 թվականին Պերսեպոլիսում նշվում էր Պարսկական միապետության 2500 ամյակը: Միջոցառմանը հրավիրված էին բացառապես արտասահմանյան հյուրեր, իշխանությունները նրանց հյուրասիրել էին մեկ տոննայից ավել սև խավիար, այն դեպքում, որ Սիստան և Բելուջիստանում և նույնիսկ Ֆարս երկրամասում (որտեղ տեղի էր ունենում միջոցառումը) երաշտ էր և սովի վտանգ կար[11][12]: Պետական կառավարման ապարատը կոռումպացված էր: 1976 թվականին շահը որոշեց փոխել ավանդական իրանական օրացույցը: Համբերության վերջին կաթիլը լցվեց, երբ մահացավ Խոմեինու որդի Մուստաֆան: Մահվան պաշտոնական վարկածը սրտի կաթվածն էր, բայց առավել տարածված էր սպանության վարկածը:

Տնտեսական ճգնաժամը

XX դարի 70-ական թվականներին իրանական հասարակությունը մխրճված էր խորը ճգնաժամի մեջ: Խորանում էին երկրի ֆինանսատնտեսական դժվարությունները, որում կառավարող շրջանակները մեղադրեցին միջազգային նավթային ընկերություններին, որոնք խոստացված չափով նավթ չէին արտահանել: 1977 թվականի մարտին սաճը գերազանցեց նախորդ տարվա մակարդակը 30 %-ով, իսկ գներն աճեցին 40 %[13]։ Շինարարության ոլորտը՝ որտեղ աշխատում էր գրեթե մեկ միլիոն բանվոր, կատվածահար եղավ: Ավելի մեծ չափերի հասավ կոռուպցիան, գանձագողությունը, պետական միջոցների հափշտակումը[14]։

Շահական վարչակարգը անզոր գտնվեց հաղթահարելու երկրի առջև ծառացած տնտեսական և սոցիալական պրոբլեմները, իսկ դժգոհողները հետապնդվում էին: Շահը լայնորեն օգտագործում էր գաղտնի ոստիկանության ՍԱՎԱԿ-ի հզոր ու ծավալուն ապարատը[15]։

Ի վերջո, Ռասթախիզ (վերածնունդ,հարություն) պետական կուսակցության վարած կրոնական և շուկայական լարված քաղաքականությունը հանգեցրեց նրան, որ ընդդիմության շարքերը համալրվեցին վաճառականների և պահպանողական ու ոչ քաղաքական  հոգևորականների կողմից։

Վերոնշյալ տնտեսական ճգնաժամը, քաղաքական լարվածությունը, դժգոհությունները և 1978 թ.-ին ԱՄՆ կառավարության և մարդու իրավունքների պաշտպանության ճնշումների ներքո քաղաքական մթնոլորտի ավելի բաց դառնալու հետ մեկտեղ, նույն տարվա աշնան ու ձմռան ամիսներին դրսևորվեցին փողոցային զանգվածային բողոքի ցույցերի տեսքով[16]։

Տնտեսական անկումն ու ճգնաժամը, համընդհանուր գործադուլները և աշխատավոր բանվոր դասի միացումը բողոքի ակցիաներին վերջիվերջո կաթվածահար արեց երկրի տնտեսությունը: Բողոքի ակցիաներին աշխատավոր բանվոր դասի և քաղաքային աղքատների միացումով բողոքի ցույցերի մասնակիցների շրջանակը հազարավոր մարդկանցից հասավ հարյուր հազարավոր, անգամ միլոնավոր մարդկանց: Այս ամենը, ի վերջո, հանգեցրեց նրան, որ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հեղափոխությունն առաջնորդելու նպատակով 1979թ.-ի փետրվարի 10-ին հիմնի Իրանի Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհուրդը, իսկ հաջորդ օրն էլ Շահը դուրս եկավ երկրից:

Ընդդիմության ծնունդը

1977 թվականին ԱՄՆի նախագահ Ջիմի Քարթերի ճնշմամբ շահը թուլացրեց միապետությանն ընդիմադիր ուժերի հալածանքը և ազատ արձակեց հարյուրավոր քաղբանտարկյալների: Իրանում սկսվեց քաղաքական ընդդիմության ձևավորման գործընթաց հանձին սահմանադրականների, մարքսիստների և իսլամիստների: Ընդդիմադիրների հիմնական մասը հոգևորականությունն ու մտավորականությունն էր, ովքեր վայելում էին ժողովրդի վստահությունը: Ընդդիմությունը միավորվում էր «իսլամական սոցիալիզմի» գաղափարների շուրջ:

Սահմանադրականները, որոնց կորիզը Իրանի ազգային ճակատի անդամներն էին, սահմանադրական միապետության ստեղծման կողմնակիցներն էին, որտեղ պառլամենտը պետք է ձևավորվեր ժողովրդավարական ընտրություններով:

Մարքսիստները թույլ կազմակերպվածության պատճառով չկարողացան պահել իրենց դիրքերը: Մարքսիստական խոշոր կազմակերպությունը «Իրանի ժողովուրդական զանգվածներ կուսակցությունն» էր, որին աջակցում էր Խորհրդային միությունը: Ձախերը առաջարկում էին իշխանության փոփոխություն ուժի միջոցով: Նրանք իրենց ավանդը ունեցան հեղափոխության հաղթանակում, սակայն հակակրոնական հայացքների համար չընտրվեցին առաջին խորհրդարանի կազմում[17]։

Իսլամիստների մեջ առանձնանում էր Հանուն ազատ Իրանի շարժումը, որի շարքերում էր հետհեղափոխական Իրանի առաջին վարչապետ Մեհդի Բազարգանը: Շարժումը կողմնակից էր առանց արյան և օրենքի շրջանակներում իշխանափոխությանը:

Խոմեինիի կողմնակիցները ստեղծեցին Պայքարող հոգևորականների միությունը, որի կազմի մեջ էին Մուրթազա Մութահհարին, Մոհամմադ Բախեշթին և Ալի Ակբար Հաշեմի Ռաֆսանջանին, որոնք հեղափոխության հաղթանակից հետո զբաղեցրեցին պետական բարձր պաշտոններ:[18]

Հեղափոխության սկիզբը

Իրանի իսլամական հեղափոխության սկիզբ ընդունված է համարել 1978 թվականի հունվարը, երբ Ղոմ քաղաքում Խոմեինիի դեմ գրված զրպարտիչ հոդվածը փողոց դուրս բերեց ուսանողներին: Տեղի ունեցավ բախում նրանց և ոստիկանների միջև, որի արդյունքում սպանվեց 2 ուսանող, իսկ ցուցարանների տվյալներով զոհվածների թիվը 70 մարդ էր կազմում: 40 օր հետո՝ փետրվարի 18-ին նոր ընդվզում տեղի ունեցավ Թավրիզում (այստեղ նույնպես բախման արդյունքում զոհեր եղան): Սրանից հետո ընդվզումների ալիքը տարածվեց ամբողջ հանրապետությունով:

Շահը խոստացավ ընտրություններ անցկացնել հունիսին: Մյուս կողմից ձեռնարկեց փողի արժևորման քաղաքականություն, որը հանգեցրեց զանգվածային գործազրկության՝ բազմաթիվ մարդիկ ազատվեցին աշխատանքից: 1978 թվականի նոյեմբերին Իրանի տնտեսությունը զանգվածային գործադուլերի արդյունքում ամբողջովին կաթվածահար եղավ:

ԱՄՆ-ի արձագանքը

Անզորությունից շահը դիմեց ԱՄՆ-ի օգնությանը: ԱՄՆ-ի նախագահ Ջ. Քարթերը չհամաձայնեց ռազմական միջամտություն իրականացնել Իրանում ( շահի քաղաքականությունը կոշտ քննադատության էր ենթարկել նաև արևմտյան մամուլը): Ամերիկյան կառավարող շրջանակներում Իրան զորքեր մտցնելու հարցում գոյություն ուներ երկու կարծիք: Ազգային անվտանգության գծով օգնական Զբիգնև Բժեզինսկին կողմ արտահայտվեց ինտերվենցիային, այն դեպքում երբ ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտի աշխատակազմի շատ անդամներ կարծում էին, որ հեղափոխությունը անհնարին է կանգնեցնել: ԱՄՆ պատվիրակները 1977-1978 թվականների ընթացքում մի քանի անգամ հանդիպեցին շահի հետ, սակայն այս հարցում միասնական հանգրվանի չհասան:

Ռազմական դրությունը

1978 թվականի օգոստոսի 20-ին Աբադանի Ռեքս կինոթատրոնի հրդեհից հետո մահացավ ավելի քան 500 մարդ: Խոմեինին կատարվածում մեղադրեց շահին: Հեղափոխական մթնոլորտը ավելի շիկացավ, հազարավոր մարդիկ դուրս եկան փողոց՝ վանկարկելով «Այրել շահին», «Շահն է մեղավոր»: Սրան հետևեց երկրում ռազմական դրություն մտցնելու շահի որոշումը՝ արգելելով ցանկացած ցույց: Չնայած արգելքին խոշոր ցույց տեղի ունեցավ Թեհրանում, որի արդյունքում կյանքից հեռացավ 87 մարդ, որոնցից երեքը կին:

Թեհրանի իրադարձությունները պատճառ հանդիսացան, որպեսզի նավթարդյունաբերության ոլորտում համըդհանուր գործադուլ սկսվի: Հոկտեմբերին գրեթե բոլոր նավթ արդյունահանող կետերի աշխատանքը դադարել էր: Սրան հետևեցին ծանր արդյունաբերության, մեքենաշինության և մետալուրգիայի ոլորտների աշխատողները: Դեկտեմբերի 2-ին Թեհրանում տեղի ունեցավ երկու միլիոնանոց հանրահավաք՝ շահին փոխելու պահանջով:

Ցուցարարները, քաղաքական քայլարշավ անցկացնելու համար օգտագործելով շիաների ավանդույթները, բողոքի ցույցերի զոհերի մահվան 40-րդ օրվա արարողությունները վերածեցին բողոքի քաղաքական քայլարշավի:

Այնպիսի իրադարձություններն, ինչպիսիք են՝ Ռոքսաբատ կինոթատրոնի հրդեհային աղետը, ցույցերի ժամանակ մի շարք ցուցարարների կոտորածը (այդ թվում՝ 1978թ.-ի սեպտեմբերի 8-ի սև կամ կատաղի ուրբաթի տված զոհերը), Շահի կողմից ընդդիմությանը արտոնություններ շնորհելու ուշացումը բողոքների ալիքի սաստկացման և հաշտեցման եզրեր գտնելու հնարավորության կորուստ, առիթ հանդիսացավ:

Հասարակական բուռն ընդվզումների պատճառով 1979 թվականի հունվարի 16-ին Մոհհամադ Ռեզա Փահլավին փախուստի դիմեց:

Հեղափոխության հաղթանակը

1979 թվականի փետրվարի 1-ին այաթոլլա Խոմեյնին 15 տարվա աքսորից հետո վերադարձավ Իրան: Թեհրանի Մեհրաբադ օդանավակայանում արժանացավ ճոխ հյուրընկալության: Խոմեյնիի նկարներով փողոցներ էին դուրս եկել միլիոնավոր թեհրանցիներ՝ վանկարկելով «Շահը գնաց, Իմամը եկավ»:

Ռուհոլլահ Խոմեյնիի վերադարձը Իրան

Նույն օրը Խոմեյնին մերժեց վարչապետ Շափուր Բախտիարի առաջարկը ստեղծել «ազգային միասնության» կառավարություն և ուղևորվեց Բեհեշտե-Զախրա: Այստեղ նա իր ելույթում Բախտիարի կառավարությունը անվանեց անօրինական[19]:

Մհեդի Բազարգանի ելույթի վարչապետ նշանակվելուց անմիջապես հետո

Ի վերջո, Շահի հեռանալով և ազգայնամետ վարչապետ՝ Շապուր Բախտիարին կառավարության անհամաձայնության ու բողոքի արտահայտմամբ՝ Ռոհուլլահ Խոմեյնին հայրենիք վերադարձավ և փետրվարի 1-ին (բահմանի 12-ին) նշանակեց հեղափոխության ժամանակավոր կառավարություն:

Ճարտարապետ Մհեդի Բազարգանը, ով հայտնի և ընդունված էր հասարակության շրջանում և մեծ փորձ ուներ նավթարդյունաբերության ազգայնացման պայքարի պատմության մեջ, Իսլամական հեղափոխական խորհրդատվական խորհրդի կողմից ներկայացվեց և առաջարկվեց իբրև վարչապետի թեկնածու և Իմամ Խոմեյնիի վճռով փետրվարի 4-ին նշանակվեց այդ պաշտոնում: Իմամ Խոմեյնիի՝ Մհեդի Բազարգանին վարչապետ նշանակելու տեքստում հստակեցրել է, որ առանց հաշվի առնելու կառավարություն ձևավորող կուսակցական հարաբերությունները՝ նրան նշանակել է այդ պաշտոնին, որպեսզի նա նախապատրաստի հանրաքվեի և ընտրությունների անցկացումը: Վերջում, Իմամ Խոմեյնին Իրանի ժողովրդին  կոչ արեց արտահայտել իրենց կարծիքը այս ընտրության վերաբերյալ, ինչին էլ հաջորդեց երկրի ողջ տարածքում զանգվածային ցույցերի անցկացումը ի աջակցություն Իմամի որոշման:

Իրանի օդուժի անձնակազմը 1979թ.-ի փետրվարի 3-ին Իման Խոմեյնիի նստավայրում (Թեհրանի Ալեվի դպրոցում) նրան հավատարմության խոստում տվեցին: Քանի որ մինչ այդ բազմաթիվ զինվորներ և բարձրաստիճան սպաներ, Իմամ Խոմեյնիին Ֆաթվա տալով, լքելով պետական զորանոցները, միացան ժողովրդի շարքերին, արքունական բանակը փլուզման եզրին հայտնվեց:

1979թ.-ի փետրվարի 7-ին Հոմաֆեր[20] օդուժը Թեհրանի ամենակարևոր օդային բազայում ապստամբություն ձեռնարկեց, ինչին հաջորդեց այն, որ Իրանի Իմպերիալների գվարդիան նրանց գործողությունները ճնշելու ուղարկվեց, բայց հասարակ ժողովուրդը հեղափոխական ուժերին սատարելու համար ասպարեզ մտավ:

Այս ընթացքում ուժային կառույցները, ոստիկանական կայանները և պետական կենտրոնները մեկը մյուսի ետևից մարդկանց միջամտությամբ ընկան և անցան հեղափոխականների կողմը: Թեհրանի ռազմական ղեկավարը պաշտոնական հայտարարություն տարածեց, որի համաձայն երկրում պարետային ժամերի քանակը ավելացվեց մինչև ժամը 4-ը: Միևնույն ժամանակ, Բախտիարը ձևավորեց Անվտանգության խորհրդի արտակարգ նիստ և Հայզերի կողմից ծրագրավորված հեղաշրջում իրականացնելու հրամանագիր ստորագրեց: Մյուս կողմից էլ, Իմամ Խոմեյնին  ուղերձով դիմեց Թեհրանի բնակիչներին՝ կոչ անելով նրանց մոտալուտ դավադրությունը կանխելու համար դուրս գալ փողոց և իրենց ներկայությամբ պարետային ժամն ու ռազմական իշխանությունը գործնականորեն չեղյալ հայտարարել:

Փետրվարի 9-ին Մեհրաբադի օդանավակայանում ընդհարում տեղի ունեցավ «խոմեյնիականների» և Բախտիարին հավատարիմների միջև: Կռիվը շուտով ընդգրկեց ամբողջ քաղաքը և վերածվեց փողոցային մարտերի: Խոմեյնիի կողմնակիցները իրենց վերահսկողության տակ վերցրեցին ոստիկանական բաժինները, ռազմական և սկսեցին զենք բաժանել բնակչությանը: Քաղաքացիական պատերազմի շեմին Բարձրագույն զինվորական խորհուրդը հայտարարեց իր չեզոքության մասին: Շափուր Բախտիարը փախավ Ֆրանսիա, որտեղ հիմնեց Խոմեյնիին ընդդմիադիր Ազգային դիմադրական շարժումը: Բախտիարը սպանվեց 1991 թվականին:

Կանանց, երեխաների և տղամարդկանց՝ ջրհեղեղի նմանվող մեծ հոսքը, ողողեց բոլոր փողոցներն ու սկսեցին բարիկադներ պատրաստել:

Հեղաշրջական առաջին տանկերը և զրահապատ բրիգադները իրենց կայաններից դեռ նոր էին շարժվել, երբ վնասազերծվեցին ժողովրդի կողմից, և նրանց հեղաշրջումը, դեռ չսկսված, հենց սկզբից ձախողման մատնվեց: Այսպիսով, Շահի վարչակարգի վերջին դիմադրությունը կոտրվեց։

1979թ.-ի փետրվարի 11-ի արևածագին Իրանում ծագեց Իմամ Խոմեյնու շարժման և Իսլամական հեղափոխության հաղթական արևը՝ ազդարարելով Իրանում բռնակալ թագավորների երկարատև իշխանության ավարտը[21]։

Պետական վերակառուցումը

Երկրում անցկացվեց հանրաքվե, որի արդյունքում 1979 թվականի ապրիլի 1-ին Իրանը հռչակվեց իսլամական հանրապետություն: Նույն դվականի դեկտեմբերին ընդունվեց նոր սահմանադրություն, որով ամրագրվում էր, որ երկրում բարձրագույն իշխանությունը պատկանում է հոգևորականությանը՝ հանձինս իմամ Խոմեյնու (վերջինի մահից հետո՝ նրա իրավահաջորդին), իսկ քաղաքացիական իշխանությունը իրականացնում էին նախագահը, մեջլիսը և վարչապետը[22]:

Հետևանքները

Ներքաղաքական հետևանքները

Նոր հանրապետության տնտեսությունը բաժանված էր երեք՝ պետական, կոոպերատիվ և մասնավոր սեկտորների միջև: Արևմուտքի ազդեցությունը Իրանի տնտեսությանը զրոյացվեց: Երկիրը սկզբունքորեն մերժեց կապիտալիզմը և կոմունիզմը, փոխարենը առաջնորդվեց սեփական՝ «իսլամական» զարգացման ուղով: Չնայած սրան, շուկայական ազատ հարաբերությունները շարունակում էին գործել, ինչպես նաև գործում էր Շահի ջանքերով զարգացած տնտեսության պետական սեկտորը: Իրանի՝ գրեթե ողջ աշխարհի հետ սրվող հարաբերությունների պայմաններում, առևտրական կապերը զարգանում էին զգուշորեն և վերապահումներով: Եթե դրանք շարունակում էին գոյություն ունենալ և կամ զարգանալ, ապա միայն երկրի համար կենսական նշանակություն ունեցող ոլորտներում: Վառ օրինակ էր իրանական նավթի վաճառքը և զենքի ներկրումը, որը հարկավոր էր Իրան-իրաքյան պատերազմի համար[22]:

Արտաքին հետևանքները

Հեղափոխությունը անհանգստացնում էր հարևան սունի բնակչությամբ երկրներին, որոնց ղեկավարությունը անհանգստացած էր հեղափոխության արտահանումից: 1979 թվականի դեկտեմբերին Շախսեյ-վախսեյի օրը Սաուդյան Արաբիայի շիաները բողոքի ցույց կազմակերպեցին[23]: Թեհրանը երբեմն աջակցում էր հեղափոխության արտահանմանը, այդ պատճառով ստեղծվեց «Բահրեյնի ազատագրման իսլամական ճակատ», որի անդամները իրենց հայրենիքում 1979 թվականին բողոքի ցույց կազմակերպեցին[23]: Նույն թվականին Բահրեյն ուղևորվեցին Հադի ալ-Մուդարիսին և Սադեկ Ռոուհանին, որոնք երկու ամիս քարոզում էին այնտեղ՝ կոչ անելով Բահրեյնի անեքսիային[24]: Շուտով երկուսն էլ արտաքսվեցին երկրից: Այս ամենով հանդերձ հեղափոխության արտահանմանը Թեհրանը զույշ էր վերաբերում: Երբ 1981 թվականին նույն ճակատի նախաձեռնությամբ զինված հեղաշրջման փորձ արվեց՝ Իրանին միանալու պահանջով, 73 ձերբակալվածների թվում չկար ոչ մի Իրանի քաղաքացի[24]: Թեհրանը հերքում էր իր մասնակցությունը այդ իրադարձություններին: Չնայած դրան 1981 թվականին Բահրեյնը խզեց կապերը Իրանի հետ[24]: 1990-ական թվականներին Բահրեյնում կրկին տեղի ունեցան շիաների հուզումներ, որոնց կազմակերպման մեջ Բահրեյնը կրկին մեղադրում էր Իրանին[25]:

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ Islamic Revolution Արխիվացված 29 Հունիս 2011 Wayback Machine, Iran Chamber.
  2. ↑ Islamic Revolution of Iran, MS Encarta. Archived 31 October 2009.
  3. ↑ The Independence and Liberty Revolution Արխիվացված 27 Փետրվար 2009 Wayback Machine, Internews.
  4. ↑ «iranian.com: Revolution». Արխիվացված է օրիգինալից 29 June 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  5. ↑ Iran Profile Արխիվացված 6 Օգոստոս 2006 Wayback Machine, PDF.
  6. ↑ The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution (Hardcover), 0-275-97858-3, by Fereydoun Hoveyda, brother of Amir Abbas Hoveyda.
  7. ↑ امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص75.
  8. ↑ امام خمینی (ره)؛ صحیفه نور،۱۳۶۱، ج ۱، ص۷۷.
  9. ↑ Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. 775 of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.
  10. ↑ «New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-20-ին. Վերցված է 2013-01-13-ին.
  11. ↑ Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge & Kegan Paul. 1985. p. 57.
  12. ↑ Robin Wright The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran. — New York, NY: Vintage, 2000. — С. 220.
  13. ↑ Modern Iran: Roots and Results of Revolution By Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 137
  14. ↑ میلانی، معمای هویدا، 349.
  15. ↑ Kapuscinski, Shah of Shahs (1985).
  16. ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۳۴
  17. ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص۵۵۵–۵۵۷
  18. ↑ مصدق، محمد. نامه‌های دکتر مصدق. 1377. - տես՝ نامه محمد مصدق به مهدی بازرگان دربارهٔ تأسیس نهضت آزادی
  19. ↑ Речь Хомейни в Бехеште Захра
  20. ↑ Արքունական օդային ներուժի խումբ, որը լրջորեն ազդեց հեղափոխության ելքի վրա՝ միանալով ժողովրդին․ զինանոցների դռներ բացեցին մարդկանց առջև և մարդիկ, ձեռք բերելով զինամթերք, կարողացան դիմագրավել Իմպերիալ գվարդիային:
  21. ↑ عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران، ص۱۵۳-۱۵۵.
  22. ↑ 22,0 22,1 Васильев Л. С. История Востока. — М.: Высш. шк., 1994. Т.2. С.355.
  23. ↑ 23,0 23,1 Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 25
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 26
  25. ↑ Чернова А.Ф. Влияние исламской революции на монархические режимы в Персидском заливе // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 27

Գրականություն

آجودانی، ماشاالله. مشروطه ایرانی.

ایران بین دو انقلاب:درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران. ترجمهٔ برگردان احمد گل محمدی/محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۸۴. شابک ‎۹۶۴-۳۱۲-۳۶۳-۴.

عبدالحسین نوایی، دولت های ایران: از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، ت‍ه‍ران‌: بابک‏‫، ۱۳۵۵

کاتوزیان، محمدعلی (همایون). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمۀ محمدرضا

مدنی، جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، ۱۳۸۷، چ پانزدهم، ج ۲.

امام خمینی (ره)؛ صحیفة نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۶۱، ج ۱.

نفیسی/کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز. شابک ‎۹۷۸۹۶۴-۳۰۵-۱۱۲-۹. محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. انتشارات دانشگاه تهران.

کسروی ا، تاریخ مشروطه ایران، تهران. ۱۳۹۰.انتشارات نگاه. شابک =۹۸۷–۹۶۴–۳۵۱–۱۳۸–۸

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իրանի_իսլամական_հեղափոխություն&oldid=6354813» էջից