«Շիա իսլամ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
Տող 267. Տող 267.
}}
}}
Ներքևում ներկայացված աղյուսակի առաջին երեք սյունակների թվերը հիմնված են 2009 թվականի հոկտեմբեր ամսին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ժողովրդագրական զեկույցի՝ ''Աշխարհում մուսուլման բնակչության քարտեզագրման'' վրա<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>։
Ներքևում ներկայացված աղյուսակի առաջին երեք սյունակների թվերը հիմնված են 2009 թվականի հոկտեմբեր ամսին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ժողովրդագրական զեկույցի՝ ''Աշխարհում մուսուլման բնակչության քարտեզագրման'' վրա<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>։

{| class="wikitable sortable" style="width:100%; float:left;"
|+100.000-ից ավելի շիաներ ունեցող ազգություններ<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>
|-
! style="width:20%;"|Պետություն
! style="width:20%;"|Շիա բնակչություն<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>
! style="width:10%;"|Շիա բնակչության տոկոսը<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>
! style="width:10%;"|Աշխարհում շիա բնակչության տոկոսը<ref name="PRC"/><ref name="mgmpPRC"/>
! style="width:20%;" class="unsortable"|Նվազագույն հաշվարկ
! style="width:20%;" class="unsortable"|Առավելագույն հաշվարկ
|-
| Իրան
| align=right | {{ntsh|66000}}74,000,000–78,000,000
| align=right | {{ntsh|90}}90–95
| align=right | {{ntsh|37}}37–40
| align=right |
| align=right | 78,661,551<ref name="CDN">{{cite web|last1=Husain|first1=Rahat|title=Analysis indicates Shia populations are being underreported|url=http://www.commdiginews.com/world-news/analysis-indicates-shia-populations-are-being-underreported-50702/|website=Communities Digital News|accessdate=30 August 2016|date=26 October 2015|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160916202640/http://www.commdiginews.com/world-news/analysis-indicates-shia-populations-are-being-underreported-50702/|archivedate=16 September 2016|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|title=The World Factbook&nbsp;– Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|archivedate=3 February 2012|df=dmy-all}}</ref>
|-
| Պակիստան
| align=right | {{ntsh|17000}}17,000,000–26,000,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right |
| align=right | 43,250,000<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pk.html |title=CIA – The World Factbook |publisher=Cia.gov |accessdate=2011-05-04 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150703220143/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/pk.html |archivedate=3 July 2015 |df=dmy-all }}</ref>–57,666,666<ref>{{cite web |url=http://www.islamicinsights.com/news/international-news/violence-against-pakistani-shias-continues-unnoticed.html |title=Violence Against Pakistani Shias Continues Unnoticed &#124; International News |publisher=Islamic Insights |accessdate=2011-05-04 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110512094531/http://www.islamicinsights.com/news/international-news/violence-against-pakistani-shias-continues-unnoticed.html |archivedate=12 May 2011 |df=dmy-all |date=2009-03-30 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=86937&sectionid=351020401|title=Taliban kills Shia school children in Pakistan|publisher=|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110512094524/http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=86937&sectionid=351020401|archivedate=12 May 2011|df=dmy-all}}</ref>
|-
| Հնդկաստան
| align=right | {{ntsh|16000}}17,000,000–26,000,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|9}}9–14
| align=right |
| align=right | 40,000,000<ref>{{cite news |url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Shia-women-too-can-initiate-divorce/articleshow/334804.cms |title=Shia women too can initiate divorce |publisher=[[The Times of India]] |date=6 November 2006 |accessdate=2010-06-21 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140325171109/http://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Shia-women-too-can-initiate-divorce/articleshow/334804.cms |archivedate=25 March 2014 |df=dmy-all }}</ref>–50,000,000.<ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/30000-indian-muslims-ready-fight-isis-bare-handed-iraq-1454415|title=30,000 Indian Shia Muslims Ready to Fight Isis 'Bare Handed' in Iraq|work=International Business Times UK|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150116220955/http://www.ibtimes.co.uk/30000-indian-muslims-ready-fight-isis-bare-handed-iraq-1454415|archivedate=16 January 2015|df=dmy-all|date=2014-06-27}}</ref>

|-
| Իրաք
| align=right | {{ntsh|19000}}19,000,000–22,000,000
| align=right | {{ntsh|65}}65–70
| align=right | {{ntsh|11}}11–12
| align=right |
| align=right |
|-
| Եմեն
| align=right | {{ntsh|8000}}8,000,000–10,000,000
| align=right | {{ntsh|35}}35–40
| align=right | {{ntsh|5}}~5
| align=right |
| align=right |
|-
| Թուրքիա
| align=right | {{ntsh|7000}}7,000,000–11,000,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|4}}4–6
| align=right |
| align=right | 22 միլիոն<ref name="CDN"/>
|-
| Ադրբեջան
| align=right | {{ntsh|5000}}5,000,000–7,000,000
| align=right | {{ntsh|65}}65–75
| align=right | {{ntsh|3}}3–4
| align=right |
| align=right | 8.16 միլիոն<ref name="CDN"/>, ընդհանուր բնակչության 85%<ref name="files.preslib.az">{{cite web|url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf|title=Religion|publisher=Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library|accessdate=22 February 2015|deadurl=no|archiveurl=https://www.webcitation.org/616xyRI4u?url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf|archivedate=21 August 2011|df=dmy-all}}</ref>
|-
| Աֆղանստան
| align=right | {{ntsh|3000}}3,000,000–4,000,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|1}}~2
| align=right |
| align=right | 6.1 միլիոն<ref name="CDN"/>, ընդհանուր բնակչության 15–19%<ref name="lcweb2.loc.gov"/>
|-
| Սիրիա
| align=right | {{ntsh|3000}}3,000,000–4,000,000
| align=right | {{ntsh|12}}15–20
| align=right | {{ntsh|1}}~2
| align=right |
| align=right |
|-
| Սաուդյան Արաբիա
| align=right | {{ntsh|2000}}2,000,000–4,000,000
| align=right | {{ntsh|15}}10–15
| align=right | {{ntsh|1}}1–2
| align=right |
| align=right |

|-
| Նիգերիա
| align=right | {{ntsh|3999}}<4,000,000
| align=right | {{ntsh|4}}<5
| align=right | {{ntsh|1}}<2
| align=right |
| align=right | 22–25 միլիոն<ref>{{cite news |url=http://www.thisdaylive.com/articles/-no-settlement-with-iran-yet-/74044/ |title='No Settlement with Iran Yet' |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130528050955/http://www.thisdaylive.com/articles/-no-settlement-with-iran-yet-/74044/|archivedate=2013-05-28|publisher=This Day |date=16 November 2010}}</ref>
|-
|Բանգլադեշ
|align=right |40,000–50,000
| align=right | <1
|align=right |<1
|
| align=right |10,840,000<ref>{{Cite web|url=http://bn.abna24.com/service/important/archive/2011/11/01/275702/story.html|title=Shia Population in Bangladesh|last=|first=|date=November 2011|website=World Shia Muslims Population|access-date=2018-06-11|df=dmy-all}}</ref>
|-
| Լիբանան
| align=right | {{ntsh|1000}}1,000,000–2,000,000
| align=right | {{ntsh|50}} 45–55
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |Մոտավոր հաշվարկ, մարդահամարի տվյալներ չկան<ref>Growth of the world's urban and rural population: 1920–2000, p. 81. United Nations. Dept. of Economic and Social Affairs</ref>։ 50–55%<ref>[[Farzana Hassan|Hassan, Farzana]]. ''Prophecy and the Fundamentalist Quest'', p. 158</ref><ref>Corstange, Daniel M. ''Institutions and Ethnic politics in Lebanon and Yemen'', p. 53</ref><ref>Dagher, Carole H. ''Bring Down the Walls: Lebanon's Post-War Challenge'', p. 70</ref>
|-
| Տանզանիա
| align=right | {{ntsh|1999}}<2,000,000
| align=right | {{ntsh|9}}<10
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |

|-
| Քուվեյթ
| align=right | {{ntsh|0500}}500,000–700,000
| align=right | {{ntsh|30}}20–25
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right | 1,2 միլիոն մուսուլմանների 30–35% (միայն քաղաքացիներ)<ref name=irfr2012 /><ref name=ssi />
|-
| Գերմանիա
| align=right | {{ntsh|400}}400,000–600,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |
|-
| Բահրեյն
| align=right | {{ntsh|400}}400,000–500,000
| align=right | {{ntsh|66}}65–70
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |100,000 (քաղաքացի բնակչության 66%<ref name="FCO">{{cite web|url=http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/travel-advice-by-country/country-profile/middle-east-north-africa/bahrain/ |title=Archived copy |accessdate=2012-03-03 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120202020810/http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/travel-advice-by-country/country-profile/middle-east-north-africa/bahrain |archivedate=2 February 2012 |df= }}</ref>)
| align=right |200,000 (քաղաքացի բնակչության 70%<ref name="Amir Taheri">{{cite web |url=http://www.nypost.com/p/news/opinion/opedcolumnists/why_bahrain_blew_up_NkYx4h4E1m80WGe2tXfsrI |title=Why Bahrain blew up |publisher=New York Post |date=2011-02-17 |accessdate=2011-02-22 |deadurl=no |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BA6ukktF?url=http://www.nypost.com/p/news/opinion/opedcolumnists/why_bahrain_blew_up_NkYx4h4E1m80WGe2tXfsrI |archivedate=4 October 2012 |df=dmy-all }}</ref>)
|-
| Տաջիկստան
| align=right | {{ntsh|400}}~400,000
| align=right | {{ntsh|7}}~7
| align=right | {{ntsh|0}}~1
| align=right |
|
|-
| Միացյալ Արաբական Էմիրություններ
| align=right | {{ntsh|300}}300,000–400,000
| align=right | {{ntsh|10}}10
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |
|-
| ԱՄՆ
| align=right | {{ntsh|200}}200,000–400,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |
|-
| Օման
| align=right | {{ntsh|100}}100,000–300,000
| align=right | {{ntsh|5}}5–10
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right | 948,750<ref>[http://www.adherents.com/largecom/com_shiite.html Top 15 Countries with Highest Proportion of Shiites in the Population] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100707163846/http://www.adherents.com/largecom/com_shiite.html |date=7 July 2010 }}, ''7 July 1999''</ref>
|-
| Միացյալ Թագավորություն
| align=right | {{ntsh|0100}}100,000–300,000
| align=right | {{ntsh|11}}10–15
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |

|-
| Կատար
| align=right | {{ntsh|100}}~100,000
| align=right | {{ntsh|10}}~10
| align=right | {{ntsh|0}}<1
| align=right |
| align=right |
|}


== Տես նաև ==
== Տես նաև ==

19:16, 3 Մարտի 2019-ի տարբերակ


Իսլամ

Իսլամ

Հավատի հիմքեր

Միաստվածություն
Աստվածային արդարություն
Մարգարե · Ահեղ դատաստան · Իմամաթ

Իսլամի հիմնասյուներ

Վկայություն · Աղոթք · Նվիրաբերություն
Պահք  · Ուխտագնացություն
Ջիհադ  · Թազիե

Պատմություն և ներկայացուցիչներ

Մուհամմադ մարգարե
Մարգարեներ · Խալիֆներ
Սուննիներ · Շիաներ
Մուսուլման

Գրքեր և օրենքներ

Ղուրան · Սուննա · Հադիսներ
Շարիաթ · Ֆիկհ
Հանաֆիականություն ·Մալիքիականություն
Շաֆիականություն ·Հանբալիականություն
Ջաֆարիականություն

Արաբամուսուլմանական փիլիսոփայություն

Իսլամական փիլիսոփայություն
Մութազիլիականություն
Աշարիականություն
Սուֆիզմ

Մշակույթ և հանրություն

Արվեստ · Տոներ
Տոմար
Մզկիթներ

Պորտալ:Իսլամ

п · о · р

Շիա (/ˈʃə/; արաբ․՝ شيعة‎‎ Shīʿah, from Shīʿatu ʿAlī, «Ալիի համախոհներ»), իսլամի ճյուղ, որի համաձայն Մուհամմադ մարգարեն Ղադիր Խումում տեղի ունեցած հավաքի ժամանակ իր իրավահաջորդ և իմամ (առաջնորդ) է նշանակել Ալի իբն Աբի Տալիբին[1]։ Սակայն Մուհամմադի մահից հետո Սաքիֆայում տեղի ունեցած հավաքի արդյունքում խալիֆ է դարձել Աբու Բաքրը։ Հենց սրանով էլ սկսվել է սուննի իսլամի հետ առաջին հակադրությունը․ սուննիները կարծում են, որ Մուհամմադը իրավահաջորդ չի նշանակել։ Նրանք նաև պնդում են, որ Աբու Բաքրը խալիֆ է նշանակվել շուրայի միջոցով (համայնքային համաձայնությամբ), և նրան համարում են մարգարեից հետո առաջին օրինական խալիֆը[2]։

Ի տարբերություն առաջին երեք Ռաշիդուն խալիֆների՝ Ալին Մուհամմադի տոհմից էր։ Իսկ Բանու Հաշիմը, ով նաև մարգարեի զարմիկն էր, համարվում է առաջին տղամարդը, ով դարձել է մուսուլման[3]։

Շիա իսլամի կողմնակիցները կոչվում են Ալիի շիաներ կամ շիա (հավաքական), շիի կամ շիիթ (անհատապես)[4]։ Շիականությունը իսլամի երկրորդ խոշոր ճյուղն է․ 2000-ական թվականների տվյալներով շիա մուսուլմանները կազմել են աշխարհի բնակչության 10-15%[5]։ Շիա իսլամի ամենամեծ ճյուղը տասներկուականներն են (իսնաշարիներ)[6]․ 2012 թվականի տվյալներով կազմում են շիա մուսուլմանների 85%-ը[7]։

Շիա իսլամը հիմնված է Ղուրանի և հադիսներում Մուհամմադի թողած հաղորդումների վրա, ինչպես նաև հիմնված է իմամների ուսուցանած հադիսների վրա[8][9]։ Շիաները համարում են, որ Ալին Մուհամմադի իրավահաջորդ է նշանակվել աստվածային կամքով և նա նաև առաջին իմամն է։ Շիաները իմամաթի դոկտրինան տարածում են Մուհամմադի ընտանիքի անդամների վրա՝ Ահլ ալ-Բայթ (Տան մարդիկ)[10]։ Նրանց կարծիքով Մուհամմադի ժառանգորդների մեջ որոշ մարդիկ, ովքեր հայտնի են իբրև իմամներ, ունեն որոշակի հոգևոր և քաղաքական իշխանություն համայնքի նկատմամբ, անսխալական են և օժտված են այլ աստվածային հատկանիշներով[11]։ Չնայած կան բավականին շատ շիական դպրոցներ և ճյուղեր՝ ժամանակակից շիա իսլամը բաժանվում է երեք հիմնական խմբի՝ տասներկուականներ, իսմայիլականներ և զեյդիականներ, որոնցից ամենամեծ խումբը և ամենաազդեցիկը տասներկուականներն են[12][13][14]։

Ալի իբն Աբի Տալիբ

Ծագումնաբանություն

Շիա բառը (արաբ․՝ شيعة‎‎ shīʻah /ˈʃiːʕa/) նշանակում է հետևորդներ[15] և պատմական Շիաթու Ալի (شيعة علي /ˈʃiːʕatu ˈʕaliː/) ձևի կրճատ տարբերակն է, որը նշանակում է «Ալիի հետևորդներ», «Ալիի կուսակցություն» կամ «Ալիի խմբակցություն»[16]։ Շիա (Shi'a) և շիիզմ (Shiism) տերմինները օգտագործվում են անգլերենում, իսկ շիիթ (Shi'ite կամ Shiite) և շիա (Shia) կոչվում են այս ուղղության հետևորդները։

Տերմինաբանություն

Շիա տերմինը առաջին անգամ օգտագործվել է Մուհամմադի ժամանակներում[17]։ Այժմ այս տերմինն օգտագործվում է այն մուսուլմանների համար, ովքեր կարծում են, որ մուսուլմանական համայնքի ղեկավարությունը պատկանում է Ալիին և նրա ժառանգներին։ Նավբախթին նշում է, որ շիա եզրը վերաբերում է մուսուլմանների այն խմբին, որը Մուհամմադի ժամանակ և նրա մահից հետո Ալիին համարել է իմամ և խալիֆ[18]։ Ալ-Շահրասթանին իր տեսակետն է հայտնել, որ տերմինը վերաբերում է այն մարդկանց, ովքեր հավատում են, որ Մուհամմադը Ալիին նախորոշվել է իբրև ժառանգ, իմամ և խալիֆ[19], և այս իշխանությունը մշտապես պատկանելու է Ալիի ժառանգներին[20]։ Շիաների համար ապացույցը թաքնված է Ղուրանի և իսլամի պատմության մեջ։ Շիա գիտնականները շեշտում են, որ իշխանության գաղափարը սերտորեն կապված է մարգարեի ընտանիքի հետ, ինչպես դա երևում է 3։33,34 տողերում․ «Իսկապես, Աստված ընտրեց Ադամին և Նոյին և Աբրահամի ընտանիքին և Իմրանի ընտանիքին աշխարհի վրա (33)։ Սերունդները, նրանցից մի քանիսը ուրիշներից։ Եվ Աստված լսում է և գիտի (34)»[21]։ Շիաները փնտրում են հայտնության իրական իմաստը, որպեսզի գտնեն կյանքի և մարդկային ճակատագրի նպատակը[22]։

Համոզմունքներ

Իմամաթ

Ալիի իրավահաջորդություն

Շիա մուսուլմանները հավատում են, որ ինչպես միայն Ալլահը իրավունք ունի որոշելու իր մարգարեին, այնպես էլ միայն նա ունի բացառիկ իրավունք նշանակելու վերջինիս իրավահաջորդին։ Նրանք կարծում են, որ Ալլահն է ընտրել Ալիին՝ իբրև Մուհամմադի ժառանագորդ և իսլամի առաջին խալիֆ (khalifah, պետության ղեկավար)։ Շիաները կարծում են, որ Մուհամմադը Ալիին նշանակել է իր ժառանգորդ հենց Ալլահի հրամանով (Ղադիր Խումում)[23][24]։

Ալին Մուհամմադի առաջին զարմիկն էր և ամենամոտ բարեկամը, նա միևնույն ժամանակ նաև Մուհամմադի փեսան էր, քանզի ամուսնացել էր Մուհամմադի դստեր՝ Ֆաթիմայի հետ[25][26]։

Զուլ Աշիրայի իրադարձություն

Մուհամմադը երեք տարի շարունակ գաղտնի է քարոզել իսլամը։ Միայն 4-րդ տարում Մուհամմադը առաջարկել է իր հարազատներին ընդունել իսլամ[27] և բանու հաշիմը ցեղին հավաքել է մի հանդիսավոր արարողության ժամանակ։ Խնջույքի ժամանակ երբ Մուհամմադը փորձել է հրավիրել նրանց՝ ընդունելու իսլամ, Աբու Լահաբը նրան ընդհատել է, որից հետո բոլորը հեռացել են։ Մարգարեն հանձնարարել է Ալիին կրկին 40 հոգու հավաքել։ Երկրորդ անգամ արդեն Մուհամմադը քարոզել է իսլամը և հրավիրել նրանց միանալ իրեն[28]։ Նա ասել է՝

Ես շնորհակալ եմ Ալլահին իր ողորմածության համար։ Ես գովաբանում եմ Նրան և փնտրում Նրա առաջնորդությունը։ Ես հավատում եմ Նրան և վստահում։ Ես վկայում եմ, որ չկա ուրիշ աստված Ալլահից բացի։ Նա չունի որևէ գործընկեր, իսկ ես նրա մարգարեն եմ։ Ալլահը հրամայել է ինձ հրավիրել ձեզ՝ միանալու Իր կրոնին՝ ասելով՝ և զգուշացրու քո ազգակիցներին։ Ուստի ես էլ զգուշացնում եմ ձեզ և վկայում, որ չկա ուրիշ աստված Ալլահից բացի, և ես նրա մարգարեն եմ։ Օ՜ դուք՝ Աբդուլ Մութալիբի որդիներ, ոչ ոք չի եկել ձեր մոտ ավելի լավ բանով, քան ես եմ բերել։ Ընդունելով այն՝ դուք կապահովեք ձեր բարեկեցությունը այս աշխարհում և նաև ապագայում։ Ձեր միջից ո՞վ կաջակցի ինձ ի կատար ածել այս կարևոր առաքելությունը։ Ո՞վ կկիսի այս աշխատանքի բեռն ինձ հետ։ Ո՞վ կարձագանքի իմ կանչին։ Ո՞վ կդառնա իմ փոխանորդը, տեղակալն ու վեզիրը[29]։

Ալին միակն էր, ով արձագանքել է Մուհամմադի կոչին։ Մուհամադը ասել է նրան նստել և «Սպասի՛ր։ Գուցե քեզնից ավելի մեծ մեկը արձագանքի իմ կոչին»։ Մուհամմադը երկրորդ անգամ է հարցրել բանու հաշիմ ցեղի անդամներին։ Կրկին միայն Ալին է արձագանքել, և կրկին Մուհամմադը ասել է նրան սպասել։ Ի վերջո Մուհամմադը երրորդ անգամ է դիմել ցեղին։ Ալին միակ կամավորն է եղել։ Այս անգամ Մուհամմադը ընդունել է Ալիին։ Մուհամմադը «Ալիին իր մոտ է տարել, սեղմել իր սրտին և ասել հավաքվածներին՝ նա է իմ վեզիրը, ժառանգորդն ու փոխանորդը։ Լսե՛ք և ենթարկվե՛ք նրա հրամաններին»[30]։ Մեկ այլ պատմության համաձայն երբ Մուհամմադը ի վերջո ընդունել է Ալիի առաջարկը, նա «գրկել է երիտասարդին, սեղմել իր կրծքին» և ասել է․ «Ահա իմ եղբայրը, վեզիրն ու փոխանորդը․․․ Թող բոլորը լսեն նրա խոսքը և ենթարկվեն նրան»[31]։ Ռիչարդ Բերթոնը 1898 թվականի իր գրքում խնջույքի մասին գրել է․ «Ի դեմս Ալիի՝ Աբու Տալիբի որդու, Մուհամմադը ձեռք է բերել մի հավատացյալի, ով հազար սուր արժի»[32]։

Ղադիր Խումի իրադարձություն

Ղադիր Խումի իրադարձությունը տեղի է ունեցել 632 թվականի մարտին։ Հաջից վերադառնալուց հետո Մուհամմադ մարգարեն հավաքել է բոլոր մուսուլմաններին և երկար մի քարոզ կարդացել։ Այս քարոզում Մուհամմադը հայտարարել է․ «ում համար ես հովանավոր եմ, նրա համար Ալին էլ է հովանավոր»։ Քարոզից հետո Մուհամմադը հրամայել է բոլորին հավատարիմ լինել Ալիին։ Շիա մուսուլմանները համարում են, որ այս իրադարձությամբ Ալին պաշտոնապես նշանակվել է Մուհամմադի իրավահաջորդ[33]։

Մուհամմադի քարոզից մի հատված՝

Օ՜հ մարդիկ։ Մտածեք Ղուրանի մասին և հասկացեք դրա այաները։ Նայեք պարզ այաներին և մի հետևեք երկիմաստներին, քանզի ոչ ոք չի կարող բացատրել ձեզ դրանց նախազգուշացումներն ու գաղտնիքները, ոչ ոք չի կարող պարզաբանել նրա մեկնաբանությունը բացի նրանից, ում ձեռքը ես բռնել եմ, բերել իմ մոտ, [և բարձրացրել նրա թևը,] նա, ում համար ես ձեզ ասում եմ՝ «նա, ով ինձ համարում է իր տերը (Mawla[Ն 1]), ապա Ալիին ևս իր տերը պետք է համարի»․ և նա Ալի Իբն Աբի Տալիբն է՝ իմ եղբայրը, իմ կամքի կատարողը։ Նրա նշանակումը՝ իբրև ձեր հովանավոր և առաջնորդ, ուղարկվել է ինձ Ալլահի կողմից՝ հզոր և փառահեղ։
- Մուհամմադ, «Հրաժեշտի քարոզից»[36]

։

Մուհամմադի քարոզի ավարտից հետո մուսուլմաններին հրամայվել է իրենց հավատարմությունը հայտնել Ալիին։ Ասում են, թե Օմարը առաջինն է եղել, որ իր հավատարմությունը հայտնել է Ալիին։

Շիա մուսուլմանները հավատում են, որ հենց այս իրադարձությամբ էլ Ալին դարձել է իրավահաջորդ։

Ալիի խալիֆայության շրջան

Երբ 632 թվականին Մուհամմադը մահացել է, Ալիի և Մուհամմադի մոտ բարեկամները թաղման պատրաստություն են տեսել։ Մինչ նրանք զբաղված են եղել մարգարեի մարմինը պատրաստելով Աբու Բաքրը, Ումարը և Աբու Ուբայդահ իբն ալ Ջարահը հանդիպել են Մադինայի առաջնորդներին և Աբու Բաքրին ընտրել խալիֆ։ Ալին չի ընդունել Աբու Բաքրի խալիֆայությունը և հրաժարվել է հավատարմության խոստում տալ նրան։ Սա նշվում է ինչպես սուննիների, այնպես էլ շիաների իսկական Հադիսում։

Ալիի նշանակումը Ղադիր Խումում (1308/1309 Իլխանության շրջանի ձեռագիր)

9-րդ դարի սուննի մուսուլման գիտնական Իբն Քութայբահը Ալիի մասին պատմում է՝

Ես Ալլահի ծառան եմ և նրա մարգարեի եղբայրը։ Ուստի ես ավելի արժանավոր եմ այս պաշտոնում, քան դու։ Ես հավատարմության երդում չեմ տալու ձեզ [Աբու Բաքր և Ումար], քանզի շատ ավելի ճիշտ կլինի, որ դուք բայա (հավատարմության երդում) տաք ինձ։ Դու խլել ես այս պաշտոնը անսարներից՝ իբրև փաստարկ օգտագործելով մարգարեի հետ ունեցած ցեղային կապդ։ Դու ուժով խլելու± ես այդ պաշտոնը մեր՝ ահլ ալ-բայթի ձեռքից։ Մի±թե դու չես հայտարարել անսարների առջև, որ դու ավելի արժանավոր ես խալիֆի պաշտոնի համար, քանի որ Մուհամմադը ձեր միջից է եղել (սակայն Մուհամմադը երբեք Աբու Բաքրի ընտանիքից չի եղել), այդպիսով էլ նրանք քեզ են տվել առաջնորդությունը և ենթարկվել հրամանիդ։ Այժմ ես դեմ եմ հանդես գալիս քեզ՝ օգտագործելով նույն փաստարկը․․․ Հենց մենք ենք ավելի արժանավոր Ալլահի մարգարեն լինելուն՝ ողջ, թե մեռած։ Տվեք մեր իրավունքը մեզ, եթե իսկապես հավատում եք Ալլահին, հակառակ դեպքում պատասխան կտաք սխալ գործելու համար․․․ Ումա՛ր, ես չեմ ենթարկվելու քո հրամաններին․ ես հավատարմության երդում չեմ տալու նրան։ Ի վերջո Աբու Բաքրը ասել է․ «Օ՜ Ալի։ Եթե դու չես ցանկանում քո բայան տալ ինձ, ապա ես չեմ պատրաստվում քեզ ստիպել»։

Ալիի կինը՝ Մուհամմադի դուստր Ֆաթիման, հրաժարվել է հավատարամության երդում տալ Աբու Բաքրին և շարունակել է անհաշտ մնալ նրա հետ մինչև իր մահը․ նա մահացել է Ֆադաքի և հոր կողմից թողված ժառանգության հարցերի, ինչպես նաև իր տանը տեղի ունեցած հավաքի հետևանքների պատճառով։ Սա հիշատակված է սահիհ սուննի Հադիսում, Սահիհ Բուխարիում և Սահիհ Մուսուլմանում։ Ֆաթիման հավատարմության երդում չի տվել Աբու Բաքրի խալիֆայությանը[37]։ Բանու հաշիմ ցեղի գրեթե բոլոր անդամները, Մուհամմադի տոհմը և սահամայի մեծամասնությունը աջակցել են Ալիին մարգարեի մահից հետո, մինչդեռ ուրիշները աջակցում էին Աբու Բաքրին[38][39][40][41][42][43][44][45][46]։

Միայն 657 թվականին 3-րդ խալիֆի՝ Օսմանի սպանությունից հետո Մադինայի մուսուլամանները հուսալքության մեջ որոշում են 4-րդ խալիֆ հռչակել Ալիին[25], և նա իր խալիֆայությունը հիմնել է Քուֆայում՝ ներկայիս Իրաքում[16]։

Մուսուլմանական համայքնի նկատմամբ Ալիի իշխանությունը շատ վիճարկելի է եղել և նրա դեմ պատերազմներ են սկսվել։ Արդյունքում նա պայքարել է այն խմբերի դեմ, որոնք դավաճանել էին Ալիին նրա իրավահաջորդությանը հավատարմության երդում տալուց հետո, կամ էլ նրանց դեմ, ովքեր ցանկանում էին գրավել նրա պաշտոնը։ Այս հակասությունները ի վերջո հանգեցրել են Առաջին Ֆիթնային, որը առաջին խոշոր քաղաքացիական պատերազմն էր Իսլամական խալիֆայության ներսում։ Ֆիթնան սկսվել է ապստամբությունների տեսքով, որոնք ուղղված էին Ալի իբն Աբի Տալիբի դեմ, որը պայմանավորված էր նրա քաղաքական նախորդ՝ Օսման իբն Աֆֆանի սպանությամբ։ Ապստամբները, ովքեր մեղադրել են Օսմանին նախապաշարմունքի մեջ, հաստատել են Ալիի խալիֆայությունը, սակայն հետո սկսել են կռվել հենց նրա դեմ[25]։ Ալին իշխել է 656 թվականից մինչև 661 թվականը[25], երբ նրան սպանել են[26] գետնատարած աղոթելիս (սուջուդ)։ Այնուհետև Ալիի հիմնական հակառակորդ Մուավիան հավակնություններ է ներկայացրել խալիֆայության նկատմամբ։[47]

Հասան իբն Ալի

Ալիի մահից հետո նրա ավագ որդի Հասանը դարձել է Քուֆայի մուսուլմանների ղեկավար, և Քուֆայի մուսուլմանների և Մուավիայի զորքի միջև տեղի ունեցած բախումից հետո Հասանը համաձայնվել է խալիֆայությունը տալ Մուավիային և որոշ պայմաններով խաղաղություն հաստատել մուսուլմանների միջև[48][49]։

  1. Ալիին հանրայնորեն անիծելու հարկադրանքը վերացվելու էր, օրինակ՝ աղոթքների ժամանակ
  2. Մուավիան չէր օգտագործելու հարկերից ստացված գումարը անձնական կարիքների համար
  3. Պետք է խաղաղություն հաստատվեր, պետք է ապահովվեր Հասանի հետևորդների անվտանգությունը և նրանց իրավունքները
  4. Մուավիան երբեք չէր ընդունելու Ամիր ալ-Մումին (Հավատացյալների առաջնորդ) տիտղոսը
  5. Մուավիան որևէ իրավահաջորդի չէր կարող նշանակել

Այնուհետև Հասանը տեղափոխվել է Մադինա, որտեղ 670 թվականին թունավորվել է իր կնոջ՝ Ջադա բինթ ալ-Աշաթ իբն Քայսի կողմից․ այս սպանությունը կատարվել էր Մուավիայի կամքով, ով նախապես կապ էր հաստատել Հասանի կնոջ հետ։ Նրա նպատակն էր խալիֆայությունը փոխանցել իր որդուն՝ Յազիդին, իսկ Հասանը խոչընդոտ էր այդ ճանապարհին։

Հուսեյն իբն Ալի

Իմամ Հուսեյնի տաճարը Քերբելայում, Իրաքը, որը սրբավայր է համարվում շիա մուսուլմանների համար։

Հուսեյնը, ով Ալիի կրտսեր որդին էր և Հասանի եղբայրը, սկզբում ընդդիմացել է Մուավիայի դեմ մուսուլմաններին առաջնորդելու կոչերին։ 680 թվականին Մուավիան մահացել է և խալիֆայությունը փոխանցվել է նրա որդի Յազիդին՝ սրանով խզելով Հասան իբն Ալիի հետ պայմանագիրը։ Յազիդը Հուսեյնից պահանջել է հավատարմության երդում (բայա) տալ իրեն։ Ալիի համախոհները, ովքեր կարծում էին, թե Մուավիայի մահից հետո խալիֆայությունը վերադարձվելու է Ալիի ժառանգներին, այս քայլը համարել են խաղաղության պայմանագրի խախտում, ուստի Հուսեյնը մերժել է հավատաևմության երդում տալու Յազիդի պահանջը։ Քուֆայում Հուսեյնին աջակցողների մեծ զանգված էր հավաքվել, ովքեր սպասում էին, որ նա պետք է վերադառնա և ստանձնի խալիֆի և իմամի պաշտոնը, ուստի Հուսեյնը հավաքել է իր ընտանիքին և հետևորդներին և Մադինայից տեղափոխվել Քուֆա։ Քուֆայի ճանապարհին՝ Քերբելայի մոտակայքում (ներկայիս Իրաք), նրա դեմ դուրս է եկել Յազիդի զորքը։ Հուսեյնը․ նրա ընտանիքը և հետևորդները՝ շուրջ 72 հոգի, սպանվել են Քերբելայի ճակատամարտում։

Քերբելայի ճակատամարտ, Բրուքլինի թանգարան

Շիաները Հուսեյնին համարում են մարտիրոս (shahid) և իմամ Ահլ ալ-Բայթից։ Նրանք Հուսեյնին համարում են իսլամի պաշտպան, ով թույլ չտվեց Յազիդ I-ին ոչնչացնել իսլամը։ Հուսեյնը Ալիից հետո վերջին իմամն է, ում շիական բոլոր ուղղությունները և ճյուղերը ճանաչում են[50]։ Քերբելայի ճակատամարտը հաճախ համարվում է իսլամում շիաների և սուննիների միջև վերջնական պառակտման պատճառ և ամեն տարի Աշուրիայի օրը հիշատակվում է շիա մուսուլմանների կողմից։

Իմամաթի հայեցակարգ

Քաղաքական առաջնորդության հարցում վաղ շրջանի շիաների հայացքները շատ քիչ էին տարբերվում սուննիներից, սակայն հնարավոր է շիական հայեցակարգում տեսնել որոշակի զտում։ Վաղ շրջանի սուննիները ևս կարծում էին, որ քաղաքական առաջնորդը պիտի լինի Մուհամմադի ցեղից՝ կուրայշ ցեղից։ Զեյդիականները ավելի են նեղացնում քաղաքական առաջնորդի պահանջները՝ պնդելով, որ Ալիի ցանկացած ժառանգորդ չի կարող լինել մուսուլմանական համայնքի (ումմա) ղեկավար, այլ միայն այն տղամարդիկ, ովքեր ծագում են Ալիից և Ֆաթիմայից։ Աբբասյան ապստամբությունների շրջանում, սակայն, որոշ շիաներ, ովքեր հայտնի էին իմամիյա անունով (իմամների հետևորդներ), հետևել են իմամ Ջաֆար աս-Սադիկի՝ Մուհամմադի փեսա իմամ Ալիի թոռան թոռան աստվածաբանական դպրոցին։ Նրանք ավելի էին մեծացնում իմամների կրոնական դերակատարում և պնդում էին, որ ցանկացած ժամանակ՝ իշխանության ղեկին կամ դրանից հեռու, Ալիի և Ֆաթիմայի արու ժառանգը աստվածային կամքով իմամ է համարվում և նա միակ հեղինակությունն է հավատքի և օրենքի բոլոր հարցերում։ Շիաների համար իմամների նկատմամբ սերը նույնքան կարևոր է դարձել, որքան հավատը Ալլահի միակը լինելուն և Մուհամմադի առաքելությանը։

Զուլֆիկարը վահանով և առանց վահանի։ Ալիի թրի ֆաթիմյան շրջանի պատկերը ճիշտ այնպես, ինչպես արված է Հին Կահիրեի դարպասների՝ Բաբ ան-Նասրի վրա։ Երկու թրերը վերցվել են հեթանոսական աստված Մանաթի տաճարից Սադ իբն Զեյդ ալ-Աշհալիի արշավանքի ժամանակ։ Մուհամմադը դրանք տվել է Ալիին՝ ասելով, որ դրանցից մեկը Զուֆիկար է, որն էլ դարձել է Ալիի հայտնի թուրը, իսկ ավելի ուշ շիիզմի խորհրդանիշը[51]։

Ավելի ուշ շիաները մեծ մասը, այդ թվում նաև տասներկուականներն ու իսմայիլականները, դարձել են իմամական։ Իմամական շիաները հավատում են, որ իմամները Մուհամմադի հոգևոր և քաղաքական իրավահաջորդներն են։ Իմամները մարդիկ են, ովքեր ոչ միայն ղեկավարում են մուսուլմանական համայնքը արդարությամբ, այլև պահպանում և մեկնաբանում են աստվածային օրենքն ու դրա գաղտնի իմաստը։ Մուհամմադի խոսքերն ու արարքները և իմամները համայնքի համար ուղեցույց և օրինակ են, ուստի նրանք պետք է հեռու լինել սխալներից և մեղքերից և պետք է ընտրված լինեն Մուհամմադի միջոցով աստվածային հրամանով կամ նասսով[52][53]։

Ալիի սրի և վահանի պատկերը Բաբ ան-Նասր դարպասի վրա, Կահիրե

Այս տեսակետի համաձայն միշտ կա իմամ, ով մուսուլմանական համայնքի հավատի և օրենքի բոլոր հարցերը լուծող աստվածային կամքով ընտրված հեղինակությունն է։ Ալին եղել է առաջին իմամը՝ Մուհամմադի օրինական իրավահաջորդը, որին հաջորդել են Մուհամմադի ժառանգորդները նրա դուստր Ֆաթիմայի գծով։

Ահլ ալ-Բայթին (Մուհամմադի ընտանիքը և նրա ժառանգորդները) կամ խալիֆ Աբու Բաքրին հետևելու տարբերությունը ձևավորել է շիա և ոչ շիա տեսակետները՝ հիմնված Ղուրանի այաթների, Հադիսի և իսլամի այլ աղբյուրների վրա։ Օրինակ՝ հադիսի հավաքածուն, որը հարգված է շիա մուսուլմանների կողմից, կենտրոնացած է Ահլ ալ-Բայթի անդամների և նրանց համախոհների պատմությունների վրա, մինչդեռ այն պատմությունները, որոնք չեն պատկանում կամ չեն ընդունվում Ահլ ալ-Բայթի կողմից, ներառված չեն։ Օրինակ՝ Իբն Ասաքիրը իր Թարիհ Քաբիր և Մութթաքին իր Քանզուլ Ումմա աշխատությունների մեջ նշում են, որ խալիֆ Ումարը մտրակել է Աբու Հուրայրային, կշտամբել է և արգելել պատմել Մուհամմադի հադիսները։ Ումարը ասել է․ «Այն պատճառով, որ դու մեծաքանակ հադիսներ ես պատմում, դու կարող ես ստեր վերագրել Սուրբ մարգարեին։ (Այսինքն՝ քո նման չար մարդը կարող է միայն ստեր պատմել Սուրբ մարգարեի մասին)։ Ուստի դու պետք է դադարես մարգարեի հադիսները պատմել, հակառակ դեպքում ես քեզ կուղարկեմ Դուսի երկիր (Տոհմ Եմենում, որին պատկանում էր Աբու Հուրայրան)»։ Սուննիների տեսակետի համաձայն Ալին Աբու Բաքրից հետո 4-րդ խալիֆն էր, մինչդեռ շիաները հավատում են, որ Ալին աստվածային կամքով կանխորոշված իմամն է եղել կամ Մուհամմադի ժառանգորդը։ Շիական պատմության մեջ շրջադարձային իրադարձությունը 680 թվականին Քերբելայի ճակատամարտում Ալիի որդի Հուսեյն իբն Ալիի սպանությունն է եղել, ով շարժում էր սկսել հանդուգն խալիֆ Մուավիայի դեմ (Հուսեյնի 71 հետևորդները ևս սպանվել են)։ Հուսեյնը բռնապետության դեմ դիմադրության խորհրդանիշ է։

Տասներկուական և իսմայիլական շիա իսլամում հավատում են, որ աքլը՝ աստվածային իմաստությունը, մարգարեների և իմամների հոգիների աղբյուրն է, որը նրանց տալիս է գաղտնի գիտելիք, որը կոչվում է հիքմահ, իսկ նրանց տառապանքները իրենց նվիրյալների համար աստվածային ողորմածության միջոց են եղել[54][55]։ Չնայած իմամ չէր ստանում աստվածային հայտնություն՝ նա սերտ հարաբերությունների մեջ էր Ալլահի հետ, ով ուղղորդում էր նրան, իսկ նա էլ իր հերթին ուղղորդում էր մարդկանց։ Իմամաթը կամ աստվածային ուղղորդման հավատը տասներկուական և իսմայիլական ճյուղերի հիմնային հավատն է և հիմնված է այն հայեցակարգի վրա, որ Ալլահը երբեք չի թողնի մարդկությանը առանց իր աստվածային առաջնորդության[56]։

Ժամանակի իմամ, շիաների վերջին իմամ

Իսլամում մահդին մարգարեացած այն փրկիչն է, ով ղեկավարելու է 7, 9 կամ 19 (տարբերությունները պայմանավորված են մեկնաբանությամբ) տարի մինչև Ահեղ դատաստանի օրը և աշխարհը ազատելու է չարից։ Իսլամական ավանդույթի համաձայն մահդիի ի հայտ գալը համընկնելու է Հիսուս Քրիստոսի երկրորդ գալստյան հետ, ով օգնելու է մահդիին ընդդեմ ադ-Դաջալի (բառացի՝ «կեղծ մեսիա» կամ հակաքրիստոս)։ Հիսուսը, ով իսլամում համարվում է մասիհ կամ մեսիա, իջնելու է սպիտակ կամարակապ սրահում՝ Դամասկոսի արևելքում՝ դեղին հագուստով և գլուխն օծված։ Այնուհետև նա միանալու է մահդիին Դաջալի դեմ պատերազմում և սպանելու է Դաջալին ու միավորելու մարդկությանը։

Աստվածաբանություն

Շիա իսլամը իր մեջ ներառում է բավականին շատ տարբեր խմբեր[16]։ Շիական աստվածաբանական հավատալիքները և կրոնական պրակտիկան, օրինակ՝ աղոթքները, փոքր-ինչ տարբերվում են սուննիականից։ Եթե սուննիները իրականացնում են մուսուլմանական աղոթքը (սալաթ) օրական 5 անգամ, ապա շիաները ունեն տարբերակ միավորելու ազ-Զուհրը (կեսօրի աղոթք) ալ-Ասրի (երեկոյան աղոթք) հետ, իսկ ալ-Մաղրիբը (մայրամուտի աղոթք) ալ-Իշայի (գիշերային աղոթք) հետ, քանի որ Ղուրանում երեք կոնկրետ ժամանակահատվածներ են նշված։ Սուննիները միայն որոշակի հանգամանքների դեպքում են միավորում աղոթքները[57][58]։ Շիա իսլամը մուսուլմանական աշխարհում ներկայացնում է կրոնական մեկնաբանության և քաղաքական իշխանության լրիվ առաձին մի համակարգ[59][60]։ Շիական ինքնությունը սկզբում վերագրվել է Իմամ Ալիի հետևորդներին[61], իսկ շիական աստվածաբանությունը ձևավորվել է իսլամական օրացույցով 2-րդ դարում (719-816 թվականներ) կամ Հիջրայից հետո (8-րդ դար)[62]։ Շիական հասարակությունն ու կառավարությունը ձևավորվել է 9-րդ դարի վերջին։ 10-րդ դարը Լուի Մասիգոնը կոչում է «իսլամի պատմության մեջ շիա իսմայիլական դար»[63]։

Հադիս

Շիաները հավատում են, որ Ալիի կարգավիճակը՝ իբրև Մուհամմադի իրավահաջորդ, պաշտպանված է մի շարք հադիսներում՝ Խումի լճակի հադիս, Երկու ծանրակշիռ բաների հադիս, Գրչի և թղթի հադիս, Մոտ ընտանիքների հրավերի հադիս և 12 ժառանգների հադիս։ Հատկապես Թիկնոցի հադիսը հաճախ է մեջբերվում շիա և սուննի գիտնականների կողմից, որում ներկայացված է Ալիի և նրա ընտանիքի նկատմամբ Մուհամմադ մարգարեի ունեցած զգացմունքները։ Շիաները նախընտրում են Ահլ ալ-Բայթին և նրանց հետ առնչվող մարդկանց վերաբերող հադիսները, ուստիև նրանք ունեն իրենց հադիսների առանձին հավաքածուն[64][65]։

Շիական վկայություն

Կահիրեի Իբն Թուլունի մզկիթի քիբլայի գրությունը «Ալի ուն-Վալիուլլահ» արտահայտությամբ։

Շահադայի (վկայություն, որ Ալլահը միակն է, իսկ Մուհամմադը նրա առաքյալն է) շիական տարբերակը տարբերվում է սուննիականից։ Սուննիական շահադայում ասվում է՝ «Ալլահից բացի ուրիշ աստված չկա, Մուհամմադը Ալլահի առաքյալն է», սակայն շիաները սրան ավելացնում են «Ալին Ալլահի վալին է (պահապան)» (علي ولي الله)։ Այս տողով շիաները ընդգծում են իշխանության ժառանագակությունը Մուհամմադի գծով։ Շահադայի երեք դրույթները վերաբերում են թաուհիդին (Ալլահի միակ լինելու գաղափար), նուբուուահ (Մուհամմադի մարգարեություն) և իմամաթ (ղեկավարություն, առաջնորդություն)։

Ալիի վալիության հիմքը վերցված է Ղուրանի որոշակի այաթից[66]։ Այս այաթը առավել մանրամասն քննարկման համար հասանելի է[67]։

Անսխալականություն

Իսլամում Իսմահը անսխալականության հայեցակարգն է կամ «սխալներից և մեղքերից ազատված լինելու աստվածային շնորհը»[68]։ Մուսուլմանները հավատում են, որ Մուհամմադը և այլ մարգարեներ օժտված են իսմահով։ Տասներկուականներն ու իսմայիլիականները այս հատկանիշը վերագրում են նաև իմամներին ու Մուհամմադի դստերը՝ Ֆաթիմային, զեյդիականները, սակայն, այս հատկանիշը չեն վերագրում իմամներին[69]։ Չնայած սկզբնապես այն սկսվել է իբրև քաղաքական շարժում՝ ավելի ուշ իմամների անսխալականությունն ու անմեղությունը զարգացել են իբրև շիականության (ոչ զեյդիական) որոշակի համոզմունք։

Ալին համարվում է առաջին տղամարդը, ով ընդունել է իսլամը։

Ըստ շիա աստվածաբանների անսխալականությունը համարվում է հոգևոր և կրոնական առաջնորդության ռացիոնալ նախապայման։ Նրանք պնդում են, որ քանի որ Ալլահը պահանջել է այս ներկայացուցիչներից բացարձակ հնազանդություն, հետևաբար նրանք կպահանջեն միայն այն, ինչ ճիշտ է։ Անսխալականության հայեցակարգը հիմնված է մաքրման այաթի շիական մեկնաբանության վրա[70][71]։ Նրանք միակ մաքուր էակներն են, միակ անբասիր մարդիկ, ովքեր պաշտպանված են անմաքրությունից[72]։ Դա չի նշանակում, որ գերբնական ուժերը նրանց հետ են պահում մեղք գործելուց, սակայն Ալլահի նկատմամբ բացարձակ հավատը հետ է պահում նրանց մեղք գործելուց[73]։

Նրանք ունեն նաև աստվածային կամքի մասին ամբողջական գիտելիքներ։ Նրանք տիրապետում են հրեշտակների կողմից մարգարեներին (nabi) և առաքյալներին (rasul) փոխանցված տեղեկատվությանը։ Նրանց գիտելիքը ներառում է բոլոր ժամանակների ամբողջությունը։ Սակայն նրանք կրոնական հարցերում սխալ չեն գործում[74]։ Շիաները Ալիին համարում են ոչ միայն մուսուլմանական համայնքի արդար ղեկավար, այլև իսլամական պրակտիկայի և դրա թաքնված իմաստի մեկնաբան։ Ուստի համարում են, որ նա սխալ և մեղք գործելուց ազատված էր և աստվածային կարգադրությամբ (nass) նշանակված էր առաջին իմամ[75]։ Շիական տեսակետի համաձայն Ալին հայտնի է որպես «կատարյալ մարդ» այնպես, ինչպես Մուհամմադն է եղել[76]։

Թաքնված շրջան

Թաքնված շրջանը որոշ շիական ուղղություններում այն հավատն է, թե մի մեսիա, թաքնված իմամ, ով հայտնի է որպես Մահդի, մի օր վերադառնալու է և աշխարհը լցնի արդարությամբ։ Ըստ տասներկուական շիաների Մահդիի հիմնական նպատակն է ստեղծել իսլամական պետություն և կիրառել իսլամական այն օրենքները, որոնք տարածել է Մուհամմադը[77]։

Որոշ շիաներ, օրինակ՝ զեյդիականներն ու նիզարի իսմայիլականները, չեն հավատում թաքնված Մահդիի գոյությանը։ Այն խմբերը, ովքեր հավատում են, տարբերվում են իմամաթի հայեցակարգում, արդյոք ովքեր են մտել թաքնված շրջան։ Նրանք հավատում են, որ կլինեն շատ նշաններ, որոնք ցույց կտան Մահդիի վերադարձը։

Տասներկուական շիաները կարծում են, որ Մահդին (12-րդ իմամը՝ Մուհամմադ ալ-Մահդի) արդեն Երկրի վրա է, թաքնված է և կհայտնվի, երբ ժամանակը գա։ Ֆաթիմյան Դավուդի Բոհրան հավատում է նույն տեսակետն ունի, սակայն իրենց 21-րդ խալիֆ Թայիբի վերաբերյալ, մինչդեռ սուննիները հավատում են, որ Մահդին դեռևս չի հայտնվել Երկրի վրա[78]։

Ժառանգություն

Կարծիք կա, որ բոլոր մարգարեների, այդ թվում նաև Մուհամմադի, սպառազինությունն ու սուրբ իրերը ժառանգաբար փոխանցվել են Ահլ ալ-Բայթի իմամներին։ Ջաֆար աս-Սադիկը իր Քիթաբ ալ-Քաֆի գրքում նշում է՝ «Ալլահի առաքյալի զենքերն ինձ հետ են։ Դա անվիճելի է»[79]։ Ավելի ուշ նա հայտարարել է, որ իր հետ է Մուհամմադ մարգարեի սուրը, նրա զինանշանը, դրոշը (լամամ) և սաղավարտը։ Նա հետագայում ավելացրել է, որ իր մոտ է գտնվում Մուհամմադի հաղթական դրոշը, Մովսեսի իրերը, Սողոմոնի՝ Դավիթի որդու մատանին, և այն սկուտեղը, որի վրա Մովսեսը մատուցել է իր ընծաները։ Նրա մոտ է նաև այն անունը, որը երբ Ալլահի առաքյալը դնի մուսուլմանների և հեթանոսների միջև, ապա ոչ մի հեթանոսական նետ չի կարող հասնել մուսուլմաններին։ Նրա մոտ է նաև մի առարկա, որը բերել են հրեշտակները[79]։ Աս-Սադիկը նաև նշում է, որ սպառազինության փոխանցումը հավասար է իմամաթը (առաջնորդություն) ստանալուն[79]։

Իմամ Ալի առ-Ռիդան ասել է, որ ում որ փոխանցվում են սպառազինությունները, նրանց էլ փոխանցվում է գիտելիքը, այսպիսով՝ գիտելիքը (իմամաթ) սպառազինությունից երբեք չի անջատվում[79]։

Պատմություն

Գազանը և նրա եղբայր Օլժայթուն հանդուրժող են եղել միայն իլսմական տարբեր սեկտաների նկատմամբ՝ ի տարբերություն Չինգիզ խանի ավանդույթների։

Պատմաբանները վիճում են շիա իսլամի ծագման շուրջ․ արևմտյան շատ գիտնականներ պնդում են, որ շիականությունը սկսվել է որպես քաղաքական ուղղություն և ոչ թե որպես կրոնական շարժում[80][81]։ Այլ գիտնականներ չեն համաձայնվում՝ համարելով, որ կրոնի ու քաղաքականության տարանջատման այս գաղափարը արևմտյան անախրոնիզմի արդյունք է[82]։ Քերբելայի ճակատամարտից (680 թվական) հետո շիական տարբեր խմբեր տարածվել են իսլամական աշխարհում, արդյունքում ստեղծվել են շիական առաջնորդությամբ կամ բնակչությամբ տարբեր ազգություններ։

  • Իդրիսներ (788-985)՝ ներկայիս Մարոկկոյի տարածքում զեյդիական դինաստիա։
  • Ուքայլիներ (990-1096)՝ շիա արաբական դինաստիա, որի տարբեր ճյուղերը ղեկավարել են ալ-Ջեզիրեի տարբեր հատվածներում, հյուսիսային Սիրիայում և Իրաքում։
  • Բույիդներ (934-1055)՝ իր հզորության գագաթնակետին զբաղեցրել է ներկայիս Իրաքի և Իրանի բավականին տարածքներ։
  • Իլխանություն (1256-1335)՝ մոնղոլական խանությունը, որը ստեղծվել է 13-րդ դարում Պարսկաստանում և համարվել է Մոնղոլական կայսրության մասը։ Իլխանությունը հիմնվել է 1219-1124 թվականներին Խորեզմի կայսրությունում Չինգիզ խանի արշավանքների արդյունքում։ Հիմնադիրը Չինգիզ խանի թոռ Հուլաղուն է։ Այս խանությունը ստեղծվել է ներկայիս Իրանի, Իրաքի, Պակիստանի, Հայաստանի, Աֆղանստանի, Թուրքմենստանի, Վրաստանի և Թուրքիայի տարածքներում։ Սկզբնական շրջանում Իլխանությունում տարածված են եղել տարբեր կրոններ։ Ավելի ուշ Իլխանության ղեկավարները՝ սկսաշ 1295 թվականին Գազանի ժամանակներից, ընդունել են իսլամը, իսկ Գազանի եղբայր Օլժայթուն խթանել է շիա իսլամի տարածումը։
  • Նայուբաթ խանը ընդունել է իսլամը Մեծ Մոնղոլների խանության հրամանատար Բայրամ խանի որդի Աբդուլ Ռահիմ Խան-ի-Խանայի առաջնորդությամբ։
  • Բահմանիս (1347-1527)՝ Դեկանի սարահարթում՝ Հնդկաստանի հյուսիսում, շիա մուսուլմանական պետություն, որը համարվում է միջնադարյան հնդկական խոշոր թագավորություններից մեկը[83]։ Բահմանների սուլթանությունը Հարավային Հնդկաստանում առաջին անկախ Իսլամական թագավորությունն է եղել[84]։

Հյուսիսային Աֆրիկա

Իրան և Կովկաս

Արաբական թերակղզի

  • Բանու Ուխայդիր (865–1066)՝ զեյդիականություն

Բահրեյն

  • Քարմաթիներ (900–1073)՝ քարմաթիներ
  • Ույունիդների դինաստիա (1073-1253)՝ տասներկուականներ[90]
  • Ուսֆուրներ (1253–1320)՝ տասներկուականներ[90]
  • Ջարվանների դինաստիա (1305–1487)[91]՝ իսմայիլականներ և տասներկուականներ[92]
  • Ջաբրիդներ (15/16-րդ դար)՝ տասներկուականներ[93]

Եմեն

  • Ռասիդներ (893–1970)՝ զեյդիականություն
  • Սուլեյհիների դինաստիա (1047–1138)՝ իսմայիլականություն[94]
  • Համդանիդներ (1099-1174)՝ իսմայիլականություն
  • Զուրայիդներ (1083–1174)՝ իսմայիլականություն
  • Եմենի Մութավաքիլի թագավորություն (1918–1970)՝ զեյդիականություն

Եվրոպա

  • Քալբիներ (948–1053)
  • Համուդիների դինաստիա (1016–1073)՝ զեյդիականություն[95]

Սիրիա և Իրաք

  • Համդանիդների դինաստիա (890–1004)
  • Ալ-Մազեդի (961–1163) (կենտրոնական և հարավային Իրաք)
  • Նումայրիդներ (990–1081) (արևելյան Սիրիա և հարավարևելյան Թուրքիա)
  • Մրվանիներ (990–1085)
  • Ուկայլիդների դինաստիա (990–1169)
  • Միրդասիդներ (1024–1080)

Փոքր Ասիա (ժամանակակից Թուրքիա)

Հնդկաստան

  • Բահմանի սուլթանություն (1347–1527)
  • Ջանուպուրի սուլթանություն (1394–1479)
  • Բիդարի սուլթանություն (1489–1619)
  • Բերարի սուլթանություն (1490–1572)
  • Ահմադնագարի սուլթանություն (1490–1636)
  • Քութբ շահի դինաստիա (1512–1687)
  • Ադիլ շահի դինաստիա (1490–1686)
  • Նաջմ ի-Սանի դինաստիա (1658–?)
  • Ռամպուրի պետություն (1719–1949)
  • Աուդայի Նավաբ (1722–1858)
  • Բենգալի Նավաբներ (1757–1880)
  • Տալպուրի դինաստիա (1783–1843)[96]
  • Հունզա (1500-ական–1974)
  • Նագար (14-րդ դար–1974)

Հարավարևելյան Ասիա

  • Դայա փասայի (1128–1285).[97]
  • Բանդար Քալիբահ[98]
  • Մոյիրա Մալայա[99]
  • Քանթո Քամբար[100]
  • Ռոբարոմուն[101]

Արևելյան Աֆրիկա

  • Քիլվայի սուլթանություն (957–1506)[102]

Ֆաթիմյան խալիֆայություն

  • Ֆաթիմյաններ (909–1171)՝ ղեկավարել են Հյուսիսային Աֆրիկայում, Լևանտում, Արաբիայի որոշ մասերում և Մեքքայում ու Մադինայում։ Խմբի անունը ծագում է Ֆաթիմայի՝ Մուհամմադի դստեր անունից, ում էլ նրանք համարում են ժառանգորդ։
  • 909 թվականին շիաների ռազմական առաջնորդ Աբու Աբդալլահ աշ-Շիան տապալել է Հյուսիսային Աֆրիկայում սուննի ղեկավարին․ դրանով էլ սկսվել է Ֆաթիմյանների իշխանությունը[103]։
  • Ջավահարը (արաբ․՝ جوهر‎‎, 966–992) Ֆաթիմյան գեներալ է եղել։ Խալիֆ Ալ-Մուիզի հրամանատարությամբ նա իրականացրել է Հյուսիսային Աֆրիկայի, ապա նաև Եգիպտոսի գրավումը[104], հիմնել է Կահիրե քաղաքը[105] և մեծ ալ-Ազհար մզկիթը։ Ջավահարը ծագումով ստրուկ էր, ով ազատ էր արձակվել Ալ-Մուիզի կողմից[106]։

Համայնքներ

Ժողովրդագրություն

Իսլամն ըստ պետությունների՝             սուննի             շիա     իբադիական

Ըստ շիա մուսուլմանների՝ շիա բնակչության հաշվարկման մեծագույն խնդիրներից մեկն այն է, որ եթե նույնիսկ մուսուլմանական պետությունում շիաները կազմում են զգալի փոքրամասնություն, այնուամենայնիվ, ամբողջ բնակչություն գրանցվում է իբրև սուննի։ Հակառակը, սակայն, չի հաստատվել, որի պատճառով ոչ ճշգրիտ տվյալներ են տարածվել յուրաքանչյուր ուղղության իրական թվաքանակի վերաբերյալ։ Օրինակ՝ 1926 թվականին Արաբիայում Սաուդների վերելքի արդյունքում սկսվել է շիաների նկատմամբ ընդհանուր խտրականություն[107]։ Հարավային Ասիայում շիաները մուսուլման բնակչության 21% են կազմում, սակայն հենց այս պատճառով ընդհանուր թիվը դժվար է հաշվարկել[108]։ Որոշ հաշվարկներով շիաները կազմում են մուսուլման բնակչության 15%-ը[109][110][111][112]։ 2009 թվականի տվյալներով նրանք պետք է որ 200 միլիոն լինեն[111]։

Իսլամի երկու ուղղությունների՝ շիիզմի և սուննիզմի բաշխվածությունն աշխարհում

Շիաները մեծամասնություն են կազմում Իրանում, Իրաքում, Ադրբեջանում և Բահրեյնում[113][114]։ Նրանք բավականին շատ են նաև Լիբանանում (մեծամասնություն չեն, սակայն ամենամեծ խումբն են)։ Շիաները կազմում են տեղական բնակչության 36,3%-ը, իսկ Միջին Արևելքի (այդ թվում նաև Իրանը) ամբողջ մուսուլման բնակչության 38,6%-ը[115]։

Շիաները Լիբանանի բնակչության 27-35% են, Եմենի բնակչության 35%-ը, այլ տվյալներով՝ 35-40%-ը[116], Քուվեյթի բնակչության 30-35%-ը (տվյալներ չկան քաղաքացիություն չունեցողների համար)[117][118], Թուրքիայի բնակչության ավելի քան 20%-ը[111][119], Պակիստանի բնակչության 5-20%-ը[120][111], իսկ Աֆղանստանի բնակչության 10-19%-ը[121][122]։

Սաուդյան Արաբիայում կան շիական տարբեր համայնքներ, այդ թվում՝ Արևելյան նահանգում տասներկուական բահրեյնցիներ և Մադինաում Նախավիլաներ, իսմայիլական սուլեյմանիյա և զեյդիականներ Նաջրանում։ Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ շիա քաղաքացիների թիվը 2-4 միլիոն է կամ կոպիտ հաշվարկով տեղական բնակչության 15%-ը[123]։

Բավականին շատ շիական համայնքներ կան Ինդոնեզիայում՝ Արևմտյան Սումատրայի և Աչեի ափամերձ շրջաններում[124]։ Հարավարևելյան Ասիայի մնացած շրջաններում շիաները աննշան թիվ են կազմում․ այստեղ բնակչությունը հիմնականում սուննիական ուղղություններից շաֆիական մազհաբի հետևորդ է։

Նիգերիայում շիական զգալի փոքրամասնություն է առկա, որը կազմված է Քանո և Սոքոթո պետությունների շուրջ կենտրոնացած Շիական շարժման ներկայացուցիչներից[111][112][125]։ Մի շարք աֆրիկյան քաղաքներում, օրինակէ Քենիա[126], Հարավային Աֆրիկա[127], Սոմալի[128], կան շիական տարբեր ուղղությունների փոքրամասնություններ, որոնք գաղութային շրջանում Հարավային Ասիայից, օրինակ՝ Խոջա, գաղթածների ժառանգորդներն են[129]։

Աշխարհում շիական բնակչություն ունեցող երկրներ






Շիա մուսուլմանների բաշխվածությունն ըստ մայրցամաքների      Ասիա (93.3%)     Աֆրիկա (4.4%)     Եվրոպա (1.5%)     Ամերիկա (0.7%)     Ավստրալիա (0.1%)

Ներքևում ներկայացված աղյուսակի առաջին երեք սյունակների թվերը հիմնված են 2009 թվականի հոկտեմբեր ամսին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ժողովրդագրական զեկույցի՝ Աշխարհում մուսուլման բնակչության քարտեզագրման վրա[111][112]։

100.000-ից ավելի շիաներ ունեցող ազգություններ[111][112]
Պետություն Շիա բնակչություն[111][112] Շիա բնակչության տոկոսը[111][112] Աշխարհում շիա բնակչության տոկոսը[111][112] Նվազագույն հաշվարկ Առավելագույն հաշվարկ
Իրան 74,000,000–78,000,000 90–95 37–40 78,661,551[130][131]
Պակիստան 17,000,000–26,000,000 10–15 10–15 43,250,000[132]–57,666,666[133][134]
Հնդկաստան 17,000,000–26,000,000 10–15 9–14 40,000,000[135]–50,000,000.[136]
Իրաք 19,000,000–22,000,000 65–70 11–12
Եմեն 8,000,000–10,000,000 35–40 ~5
Թուրքիա 7,000,000–11,000,000 10–15 4–6 22 միլիոն[130]
Ադրբեջան 5,000,000–7,000,000 65–75 3–4 8.16 միլիոն[130], ընդհանուր բնակչության 85%[137]
Աֆղանստան 3,000,000–4,000,000 10–15 ~2 6.1 միլիոն[130], ընդհանուր բնակչության 15–19%[121]
Սիրիա 3,000,000–4,000,000 15–20 ~2
Սաուդյան Արաբիա 2,000,000–4,000,000 10–15 1–2
Նիգերիա <4,000,000 <5 <2 22–25 միլիոն[138]
Բանգլադեշ 40,000–50,000 <1 <1 10,840,000[139]
Լիբանան 1,000,000–2,000,000 45–55 <1 Մոտավոր հաշվարկ, մարդահամարի տվյալներ չկան[140]։ 50–55%[141][142][143]
Տանզանիա <2,000,000 <10 <1
Քուվեյթ 500,000–700,000 20–25 <1 1,2 միլիոն մուսուլմանների 30–35% (միայն քաղաքացիներ)[117][118]
Գերմանիա 400,000–600,000 10–15 <1
Բահրեյն 400,000–500,000 65–70 <1 100,000 (քաղաքացի բնակչության 66%[144]) 200,000 (քաղաքացի բնակչության 70%[145])
Տաջիկստան ~400,000 ~7 ~1
Միացյալ Արաբական Էմիրություններ 300,000–400,000 10 <1
ԱՄՆ 200,000–400,000 10–15 <1
Օման 100,000–300,000 5–10 <1 948,750[146]
Միացյալ Թագավորություն 100,000–300,000 10–15 <1
Կատար ~100,000 ~10 <1

Տես նաև

Աղբյուրներ

  • Ислам; Энциклопедический словарь, Москва 1990։
  • Ահմեդ, Մուկարամ (2005)։ Encyclopedia of Islam։ Anmol Publications PVT. LTD, 234։

Արտաքին հղումներ

Ծանոթագրություններ

  1. Olawuyi, Toyib (2014). On the Khilafah of Ali over Abu Bakr. էջ 3. ISBN 978-1-4928-5884-3. Արխիվացված է օրիգինալից 22 April 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  2. «The Shura Principle in Islam – by Sadek Sulaiman». www.alhewar.com. Արխիվացված է օրիգինալից 27 July 2016-ին. Վերցված է 2016-06-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  3. Triana, María (2017). Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective (անգլերեն). Taylor & Francis. էջ 159. ISBN 978-1-317-42368-3. Արխիվացված է օրիգինալից 8 September 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  4. Shi'a is an alternative spelling of Shia, and Shi'ite of Shiite. In subsequent sections, the spellings Shia and Shiite are adopted for consistency, except where the alternative spelling is in the title of a reference.
  5. «Mapping the Global Muslim Population». 2009-10-07. Արխիվացված է օրիգինալից 14 December 2015-ին. Վերցված է 10 December 2014-ին. «The Pew Forum's estimate of the Shia population (10-13%) is in keeping with previous estimates, which generally have been in the range of 10-15%.» {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  6. Newman, Andrew J. (2013). «Introduction». Twelver Shiism: Unity and Diversity in the Life of Islam, 632 to 1722. Edinburgh University Press. էջ 2. ISBN 978-0-7486-7833-4. {{cite book}}: External link in |chapterurl= (օգնություն); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (օգնություն)
  7. Guidère, Mathieu (2012). Historical Dictionary of Islamic Fundamentalism. Scarecrow Press. էջ 319. ISBN 978-0-8108-7965-2.
  8. Esposito, John. "What Everyone Needs to Know about Islam". Oxford University Press, 2002 | 978-0-19-515713-0. p. 40
  9. «From the article on Shii Islam in Oxford Islamic Studies Online». Oxfordislamicstudies.com. Արխիվացված է օրիգինալից 28 May 2012-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  10. «Ahl al- Bayt». Encyclopaedia of Islam (2nd ed.). Brill. 2012. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_0378. {{cite encyclopedia}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն); Unknown parameter |editors= ignored (|editor= suggested) (օգնություն)
  11. «Lesson 13: Imam's Traits». Al-Islam.org. 2015-01-13. Արխիվացված է օրիգինալից 9 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  12. Tabataba'i (1979), p. 76
  13. God's rule: the politics of world religions, p. 146, Jacob Neusner, 2003
  14. Esposito, John. What Everyone Needs to Know about Islam, Oxford University Press, 2002. 978-0-19-515713-0. p. 40
  15. Duncan S. Ferguson (2010). Exploring the Spirituality of the World Religions: The Quest for Personal, Spiritual and Social Transformation. Bloomsbury Academic. էջ 192. ISBN 978-1-4411-4645-8.
  16. 16,0 16,1 16,2 The New Encyclopædia Britannica, Jacob E. Safra, Chairman of the Board, 15th Edition, Encyclopædia Britannica, Inc., 1998, 0-85229-663-0, Vol 10, p. 738
  17. Tabataba'i 1977, էջ. 34
  18. Sobhani & Shah-Kazemi 2001, էջ. 97
  19. Sobhani & Shah-Kazemi 2001, էջ. 98
  20. Vaezi 2004, էջ. 54Կաղապար:Cnf
  21. Cornell 2007, էջ. 218
  22. Cornell 2007, էջ. 236
  23. Ehsan Yarshater (ed.). «Shi'ite Doctrine». Iranicaonline.org. Արխիվացված է օրիգինալից 17 May 2015-ին. Վերցված է 2019-01-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  24. Momen 1985, էջ. 15
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions, Wendy Doniger, Consulting Editor, Merriam-Webster, Incorporated, Springfield, MA 1999, 0-87779-044-2, LoC: BL31.M47 1999, p. 525
  26. 26,0 26,1 "Esposito, John. "What Everyone Needs to Know about Islam" Oxford University Press, 2002. 978-0-19-515713-0. p. 46
  27. Կաղապար:Cite quran.
  28. Razwy, Sayed Ali Asgher. A Restatement of the History of Islam & Muslims. էջ 54.
  29. Razwy, Sayed Ali Asgher. A Restatement of the History of Islam & Muslims. էջեր 54–55.
  30. Razwy, Sayed Ali Asgher. A Restatement of the History of Islam & Muslims. էջ 55.
  31. Irving, Washington. The Life of Mohammed.
  32. Burton, Sir Richard (1898). (The Jew the Gypsy and El Islam. San Francisco.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  33. Razwy, Sayed Ali Asgher. A Restatement of the History of Islam & Muslims. էջ 276.
  34. Zakee Kazmee (2011-04-24), "Misconceptions of Shi'a" – Ammar Nakhshwani Lecture at MIT, Արխիվացված է օրիգինալից 2017-04-11-ին, Վերցված է 2017-04-10-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  35. Majd, Vahid. The Sermon of Prophet Muhammad (saww) at Ghadir Khum. էջեր 17–18.
  36. The Last Sermon of Muhammad by Shia Accounts
  37. «After the death of Allah 's Apostle Fatima the daughter of Allah's Apostle asked Abu Bakr As-Siddiq to give her, her share of inheritance from what Allah's Apostle had (p. 1) – Sunnah.com – Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلى الله عليه و سلم)». Արխիվացված է օրիգինալից 10 October 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  38. «Lesson 8: The Shi'ah among the Companions {sahabah}». Al-Islam.org. February 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 29 July 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  39. «Chapter 3: State of Affairs in Saqifah after the Death of the Prophet». Al-Islam.org. 2016-04-21. Արխիվացված է օրիգինալից 29 July 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  40. «Did Imam Ali Give Allegiance to Abu Bakr?». Islamic Insights. 8 December 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 28 June 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  41. Riz̤vī, Sayyid Sa'eed Ak̲h̲tar. Slavery: From Islamic & Christian Perspectives. Richmond, British Columbia: Vancouver Islamic Educational Foundation, 1988. Print. 0-920675-07-7 pp. 35–36
  42. «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 30 July 2017-ին. Վերցված է 2017-06-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  43. Shaikh, Asif. Sahaba: The Companion. n.p., n.d. Print. pp. 42–45
  44. Peshawar Nights
  45. A list composed of sources such as Ibn Hajar Asqalani and Baladhuri, each in his Ta'rikh, Muhammad Bin Khawind Shah in his Rauzatu's-Safa, Ibn Abdu'l-Birr in his Isti'ab
  46. Muhammad ibn Jarir al-Tabari, vol. 3, p. 208; Ayoub, 2003, 21
  47. The New Encyclopædia Britannica, Jacob E. Safra, Chairman of the Board, 15th Edition, Encyclopædia Britannica, Inc., 1998, 0-85229-663-0, Vol 10, p. tid738
  48. «"Solhe Emam Hassan"-Imam Hassan Sets Peace». Արխիվացված է օրիգինալից 11 March 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  49. تهذیب التهذیب. էջ 271.
  50. Discovering Islam: making sense of Muslim history and society (2002) Akbar S. Ahmed
  51. Religious trends in pre-Islamic Arabic poetry, By Ghulam Mustafa (Hafiz.), p. 11, Author writes: Similarly, swords were also placed on the Idols, as it is related that Harith b. Abi Shamir, the Ghassanid king, had presented his two swords, called Mikhdham and Rasub, to the image of the goddess, Manat....to note that the famous sword of Ali, the fourth caliph, called Dhu-al-Fiqar, was one of these two swords
  52. Nasr (1979), p. 10
  53. Momen 1985, էջ. 174
  54. Corbin 1993, pp. 45–51
  55. Nasr (1979), p. 15
  56. Gleave, Robert (2004). «Imamate». Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1. MacMillan. ISBN 978-0-02-865604-5.
  57. «Learn to do Shia Prayer – Islamic Prayer – Shia Salat». Revertmuslims.com. Արխիվացված է օրիգինալից 11 May 2011-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  58. «Joining Prayers and Other Related Issues». Al-islam.org. Արխիվացված է օրիգինալից 22 July 2012-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  59. «Druze and Islam». americandruze.com. Արխիվացված է օրիգինալից 14 May 2011-ին. Վերցված է 2010-08-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  60. «Ijtihad in Islam». AlQazwini.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2 January 2005-ին. Վերցված է 2010-08-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  61. "Shi'ite Islam," by Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i, translated by Sayyid Husayn Nasr, State University of New York Press, 1975, p. 24
  62. Dakake (2008), pp. 1–2
  63. In his "Mutanabbi devant le siècle ismaëlien de l'Islam", in Mém. de l'Inst Français de Damas, 1935, p.
  64. "The Complete Idiot's Guide to World Religions," Brandon Toropov, Father Luke Buckles, Alpha; 3rd edition, 2004, 978-1-59257-222-9, p. 135
  65. "Shi'ite Islam" by Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i (1979), pp. 41–44
  66. quran 5:55
  67. «Verse of Wilayah».
  68. Dabashi, Theology of Discontent, p. 463
  69. Francis Robinson, Atlas of the Muslim World, p. 47.
  70. Կաղապար:Cite quran
  71. Momen 1985, էջ. 155
  72. Corbin (1993), pp. 48 and 49
  73. Dabashi (2006), p. 463
  74. Corbin (1993), p. 48
  75. «Part 1: The Perfect Man». Al-Islam.org. 2013-01-27. Արխիվացված է օրիգինալից 17 July 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  76. How do Sunnis and Shias differ theologically? Արխիվացված 17 Ապրիլ 2014 Wayback Machine Last updated 2009-08-19, BBC religions
  77. Nasr, Sayyed Hossein. "Expectation of the Millennium : Shiìsm in History,", State University of New York Press, 1989, p. 19, 978-0-88706-843-0
  78. «Comparison of Shias and Sunnis». Religionfacts.com. Արխիվացված է օրիգինալից 29 April 2011-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  79. 79,0 79,1 79,2 79,3 Al-Kulayni, Abu Ja’far Muhammad ibn Ya’qub (2015). Kitab al-Kafi. South Huntington, NY: The Islamic Seminary Inc. ISBN 9780991430864.
  80. See: Lapidus p. 47, Holt p. 72
  81. Francis Robinson, Atlas of the Islamic World, p. 23.
  82. Jafri, S.H. Mohammad. "The Origin and Early Development of Shi'a Islam,", Oxford University Press, 2002, p. 6, 978-0-19-579387-1
  83. «The Five Kingdoms of the Bahmani Sultanate». orbat.com. Արխիվացված է օրիգինալից 23 February 2007-ին. Վերցված է 2007-01-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  84. Ansari, N.H. "Bahmanid Dynasty" Արխիվացված 19 Հոկտեմբեր 2006 Wayback Machine Encyclopædia Iranica
  85. According to:
  86. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الأول, (دار العلم للملايين: 1993), p. 420
  87. Berkey, Jonathan (2003). The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600-1800. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-58813-3. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); More than one of |author= and |last= specified (օգնություն), p. 135
  88. 88,0 88,1 Newman, Andrew J. Twelver Shiism: Unity and Diversity in the Life of Islam, 632 to 1722. Edinburgh University Press, Nov 20, 2013.
  89. RM Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd ed.
  90. 90,0 90,1 Yitzhak Nakash, Reaching for Power:The Shi'a in the Modern Arab World, (Princeton University Press, 2006), 22.
  91. http://www.alwasatnews.com/data/2009/2379/pdf/fdt5.pdf
  92. Juan R.I. Cole, "Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800", International Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 2. (May, 1987), pp. 177-203, at p. 179, through JSTOR. [1]
  93. Antiquity to Institutionalization of al-Khalifa Rule. Fanack. Retrieved May 21, 2018.
  94. Contemporary Yemen: politics and historical background, By B.R. Pridham, p. 14
  95. "Al-Humaydi and Peter Scales (1994: 94-95) seem to be ignorant of the Zaydiyya, whose outward practice appears Sunni. Possibly, Al-Humaydi and Scales have conflated Shi'ite with Imamiyyah and are in fact refuting their projection of the Hammudids." Article by Sayyid 'Ali ibn 'Ali Al-Zaidi, At-tarikh as-saghir 'an ash-shia al-yamaniyeen (Arabic: التاريخ الصغير عن الشيعة اليمنيين, A short History of the Yemenite Shi‘ites). 2005
  96. «The Royal Talpurs of Sindh».
  97. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987
  98. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987
  99. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987
  100. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987
  101. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987
  102. شاكر مصطفى, موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث, (دار العلم للملايين: 1993), p. 1360
  103. Pollard, Elizabeth (2015). Worlds Together Worlds Apart. 500 Fifth Ave, NY: W.W. Norton Company Inc. էջ 313. ISBN 978-0-393-91847-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location (link)
  104. Chodorow, Stanley; Knox, MacGregor; Shirokauer, Conrad; Strayer, Joseph R.; Gatzke, Hans W. (1994). The Mainstream of Civilization. Harcourt Press. էջ 209. ISBN 978-0155011977. «The architect of his military system was a general named Jawhar, an islamicized Greek slave who had led the conquest of North Africa and then of Egypt»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  105. Fossier, Robert – Sondheimer, Janet – Airlie, Stuart – Marsack, Robyn (1997). The Cambridge illustrated history of the Middle Ages. Cambridge University Press. էջ 170. ISBN 978-0521266451. «When the Sicilian Jawhar finally entered Fustat in 969 and the following year founded the new dynastic capital, Cairo, 'The Victorious', the Fatimids ...»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  106. Saunders, John Joseph (1990). A History of Medieval Islam. Routledge. էջ 133. ISBN 978-0415059145. «Under Mu'izz (955-975) the Fatimids reached the height of their glory, and the universal triumph of isma 'ilism appeared not far distant. The fourth Fatimid Caliph is an attractive character: humane and generous, simple and just, he was a good administrator, tolerant and conciliatory. Served by one of the greatest generals of the age, Jawhar al-Rumi, a former Greek slave, he took fullest advantage of the growing confusion in the Sunnite world.»
  107. «Discrimination towards Shia in Saudi Arabia». Wsws.org. 2001-10-08. Արխիվացված է օրիգինալից 12 May 2011-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  108. Momen 1985, էջ. 277
  109. «Religions». CIA. The World Factbook. 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 4 June 2011-ին. Վերցված է 2010-08-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  110. «Shīʿite». Encyclopædia Britannica Online. 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 9 August 2010-ին. Վերցված է 2010-08-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  111. 111,00 111,01 111,02 111,03 111,04 111,05 111,06 111,07 111,08 111,09 «Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population». Pew Research Center. 7 October 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 14 December 2015-ին. Վերցված է 2010-08-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  112. 112,0 112,1 112,2 112,3 112,4 112,5 112,6 Miller, Tracy, ed. (October 2009). Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population (PDF). Pew Research Center. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 17 January 2010-ին. Վերցված է 2009-10-08-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  113. «Foreign Affairs – When the Shiites Rise – Vali Nasr». Mafhoum.com. Արխիվացված է օրիգինալից 15 January 2014-ին. Վերցված է 2014-01-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  114. «Quick guide: Sunnis and Shias». BBC News. 2006-12-11. Արխիվացված է օրիգինալից 28 December 2008-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  115. Atlas of the Middle East (Second ed.). Washington, DC: National Geographic. 2008. էջեր 80–81. ISBN 978-1-4262-0221-6.
  116. «How many Shia?». Islamicweb.com. Արխիվացված է օրիգինալից 25 May 2011-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  117. 117,0 117,1 «International Religious Freedom Report for 2012». US State Department. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 27 June 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  118. 118,0 118,1 «The New Middle East, Turkey, and the Search for Regional Stability» (PDF). Strategic Studies Institute. April 2008. էջ 87. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 18 March 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  119. Shankland, David (2003). The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition. Routledge. ISBN 978-0-7007-1606-7.
  120. «Country Profile: Pakistan» (PDF). Library of Congress Country Studies on Pakistan. Library of Congress. February 2005. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 17 July 2005-ին. Վերցված է 2010-09-01-ին. «Religion: The overwhelming majority of the population (96.3 percent) is Muslim, of whom approximately 95 percent are Sunni and 5 percent Shia.» {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  121. 121,0 121,1 «Shia women too can initiate divorce» (PDF). Library of Congress Country Studies on Afghanistan. August 2008. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 8 April 2014-ին. Վերցված է 2010-08-27-ին. «Religion: Virtually the entire population is Muslim. Between 80 and 85 percent of Muslims are Sunni and 15 to 19 percent, Shia.» {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  122. «Afghanistan». Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook on Afghanistan. Արխիվացված է օրիգինալից 28 May 2010-ին. Վերցված է 2010-08-27-ին. «Religions: Sunni Muslim 80%, Shia Muslim 19%, other 1%» {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  123. al-Qudaihi, Anees (2009-03-24). «Saudi Arabia's Shia press for rights». BBC Arabic Service. Արխիվացված է օրիգինալից 7 April 2010-ին. Վերցված է 24 March 2009-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  124. Leonard Leo. International Religious Freedom (2010): Annual Report to Congress. Diane Publishing. էջեր 261–. ISBN 978-1-4379-4439-6. Վերցված է 24 October 2012-ին.
  125. Paul Ohia (16 November 2010). «Nigeria: 'No Settlement With Iran Yet'». This Day. Արխիվացված է օրիգինալից 18 October 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  126. Helene Charton-Bigot, Deyssi Rodriguez-Torres. Nairobi Today. the Paradox of a Fragmented City. African Books Collective, 2010. 9987-08-093-6. p. 239
  127. Heinrich Matthée (2008). Muslim Identities and Political Strategies: A Case Study of Muslims in the Greater Cape Town Area of South Africa, 1994–2000. kassel university press GmbH. էջեր 136–. ISBN 978-3-89958-406-6. Վերցված է 14 August 2012-ին.
  128. Mohamed Diriye Abdullahi. Culture and customs of Somalia. Greenwood Publishing Group, 2001. 0-313-31333-4. p. 55
  129. Yasurō Hase; Hiroyuki Miyake; Fumiko Oshikawa (2002). South Asian migration in comparative perspective, movement, settlement and diaspora. Japan Center for Area Studies, National Museum of Ethnology.
  130. 130,0 130,1 130,2 130,3 Husain, Rahat (26 October 2015). «Analysis indicates Shia populations are being underreported». Communities Digital News. Արխիվացված է օրիգինալից 16 September 2016-ին. Վերցված է 30 August 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  131. «The World Factbook – Central Intelligence Agency». www.cia.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 3 February 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  132. «CIA – The World Factbook». Cia.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 3 July 2015-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  133. «Violence Against Pakistani Shias Continues Unnoticed | International News». Islamic Insights. 2009-03-30. Արխիվացված է օրիգինալից 12 May 2011-ին. Վերցված է 2011-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  134. «Taliban kills Shia school children in Pakistan». Արխիվացված է օրիգինալից 12 May 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  135. «Shia women too can initiate divorce». The Times of India. 6 November 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 25 March 2014-ին. Վերցված է 2010-06-21-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  136. «30,000 Indian Shia Muslims Ready to Fight Isis 'Bare Handed' in Iraq». International Business Times UK. 2014-06-27. Արխիվացված է օրիգինալից 16 January 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  137. «Religion» (PDF). Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 21 August 2011-ին. Վերցված է 22 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  138. «'No Settlement with Iran Yet'». This Day. 16 November 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-28-ին.
  139. «Shia Population in Bangladesh». World Shia Muslims Population. November 2011. Վերցված է 2018-06-11-ին.
  140. Growth of the world's urban and rural population: 1920–2000, p. 81. United Nations. Dept. of Economic and Social Affairs
  141. Hassan, Farzana. Prophecy and the Fundamentalist Quest, p. 158
  142. Corstange, Daniel M. Institutions and Ethnic politics in Lebanon and Yemen, p. 53
  143. Dagher, Carole H. Bring Down the Walls: Lebanon's Post-War Challenge, p. 70
  144. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2012-ին. Վերցված է 2012-03-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  145. «Why Bahrain blew up». New York Post. 2011-02-17. Արխիվացված է օրիգինալից 4 October 2012-ին. Վերցված է 2011-02-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  146. Top 15 Countries with Highest Proportion of Shiites in the Population Արխիվացված 7 Հուլիս 2010 Wayback Machine, 7 July 1999


  1. Mawla բառը արաբերենում տարբեր իմաստներ ունի, այնուամենայնիվ, շիաները վիճում են, որ քարոզների բովանդակության մեջ այս տերմինը նշանակում է առաջնորդ[34]։ Սակայն «մաուլան» միակ բառը չի եղել, որ Մուհամմադը օգտագործել է Ալիին կոչելու համար, նա նաև օգտագործել է «վալի», «իմամ» և «խալիֆ» տերմինները։ Այս ամենը փաստում է, որ Ալին Մուհամմադի իրավահաջորդն է նշանակվել հենց նրա քարոզներում։ Շիաների կարծիքով այս բառերի միությունը, որոնք ապացուցում են Ալիի առաջնորդությունը, ունեն ինչպես կրոնական առաջնորդության, այնպես էլ քաղաքական առաջնորդության իմաստ, ինչպես ցույց են տալիս տվյալ բառերը.[35]