«Հայագիտություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
Տող 41. Տող 41.
Վաչագան Վահրադյանը (Հայաստան) օգտվելով Պ․Հորունու թեզիսից բնական գիտությունների մասնավորապես մաթեմաթիկայի և աստղագիտության նաև ֆիզիկայի օրինաչափությունների վրա հենվելուվ առաջ է քաշում իր վարկածը․՝« Հայկական Լեռնաշխարհում գիտական միտքը նույնիսկ այսօրվա ընկալումներով եղել է զարգացած և այդ մտքի կրողները Հայոց Աշխարում ունեն 10-14000 տարվա պատմություն» [http://www.anunner.com/vachagan.vahradyan/%C2%AB%D5%94%D4%B1%D5%90%D4%B1%D5%80%D5%88%D5%92%D5%86%D5%8B%C2%BB_%D5%80%D5%88%D5%92%D5%87%D4%B1%D5%90%D5%81%D4%B1%D5%86%D4%BB_%D4%B1%D5%8D%D5%8F%D5%82%D4%B1%D4%B3%D4%BB%D5%8F%D4%B1%D4%BF%D4%B1%D5%86_%D5%86%D5%87 <u>Վ․Վահրադյանը</u>] ։
Վաչագան Վահրադյանը (Հայաստան) օգտվելով Պ․Հորունու թեզիսից բնական գիտությունների մասնավորապես մաթեմաթիկայի և աստղագիտության նաև ֆիզիկայի օրինաչափությունների վրա հենվելուվ առաջ է քաշում իր վարկածը․՝« Հայկական Լեռնաշխարհում գիտական միտքը նույնիսկ այսօրվա ընկալումներով եղել է զարգացած և այդ մտքի կրողները Հայոց Աշխարում ունեն 10-14000 տարվա պատմություն» [http://www.anunner.com/vachagan.vahradyan/%C2%AB%D5%94%D4%B1%D5%90%D4%B1%D5%80%D5%88%D5%92%D5%86%D5%8B%C2%BB_%D5%80%D5%88%D5%92%D5%87%D4%B1%D5%90%D5%81%D4%B1%D5%86%D4%BB_%D4%B1%D5%8D%D5%8F%D5%82%D4%B1%D4%B3%D4%BB%D5%8F%D4%B1%D4%BF%D4%B1%D5%86_%D5%86%D5%87 <u>Վ․Վահրադյանը</u>] ։


Արևի պաշտամունքը ձևավորվել է Հայոց Աշխարհում ապա տարածվել է որպես կենսափիլիսոփայություն աշխարհի չորս կողմերում վեջին 10-12000 տարիների ընթացքում։ Արևապաշության գաղափարախոսության եզակի պահպանված կառույց է Պորտասարը ՝Գյոբեկլի Թեփե ծիսական կենտրոնը։ 1960-2007 թթ. Պորտասարի ծիսական տարածքում հնագիտական աշխատանքների ու հայտնագործությունների մասնակի ամփոփումը տեղի ունեցավ Գերմանիայի Կարլսռուե քաղաքում, 2007 թվականի հունվարի 20-ից մինչև 2007-ի հունիսի 17-ը։ 500-ից ավելի բարձրարժեք նյութերը ներկայացնում էին Պորտաբլրի 12.000 տարվա մշակույթը <ref name="AramMkrtchyan">{{cite web| url=http://www.eutyun.org/S/Y/0806/ArMk_080622_PHVVEMK.htm | title=ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ ՎԵՐԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆ | work= ( հատված մենագրությունից ) | author=Արամ Մկրտչյան, Գերմանիա, ք. Մայնց | date=22 հունիսի 2008 թ.}}</ref>
Արևի պաշտամունքը ձևավորվել է Հայոց Աշխարհում ապա տարածվել է որպես կենսափիլիսոփայություն աշխարհի չորս կողմերում վեջին 10-12000 տարիների ընթացքում։ Արևապաշության գաղափարախոսության եզակի պահպանված կառույց է Պորտասարը ՝Գյոբեկլի Թեփե ծիսական կենտրոնը։ 1960-2007 թթ. Պորտասարի ծիսական տարածքում հնագիտական աշխատանքների ու հայտնագործությունների մասնակի ամփոփումը տեղի ունեցավ Գերմանիայի Կարլսռուե քաղաքում, 2007 թվականի հունվարի 20-ից մինչև 2007-ի հունիսի 17-ը։ 500-ից ավելի բարձրարժեք նյութերը ներկայացնում էին Պորտաբլրի 12.000 տարվա մշակույթը ,Ա․Մկրտչյան <ref name="AramMkrtchyan">{{cite web| url=http://www.eutyun.org/S/Y/0806/ArMk_080622_PHVVEMK.htm | title=ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ ՎԵՐԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆ | work= ( հատված մենագրությունից ) | author=Արամ Մկրտչյան, Գերմանիա, ք. Մայնց | date=22 հունիսի 2008 թ.}}</ref> Ա․Մկրտչյանի թեզիսն է՝ ․«Արևապաշտությունը՝HELIOARIS այս քաղաքակրթության գլխավոր բնապաշտական դրույթն է իսկ դրույթի գերագույն առարկան Արևն է»։

Ա․Մկրտչյանի թեզիսն է՝ ․«Արևապաշտությունը՝HELIOARIS այս քաղաքակրթության գլխավոր բնապաշտական դրույթն է իսկ դրույթի գերագույն առարկան Արևն է»։


== Արտաքին հղումներ ==
== Արտաքին հղումներ ==

13:21, 13 Ապրիլի 2017-ի տարբերակ


Հայագիտություն, ( ռուս․ арменистика, арменология, арменоведение,англ.Armenology) որպես ինքնուրույն գիտություն ձևավորվել է  XVII—XVIII դդ․։ Armenology հայ ժողովրդի պատմությունը, մշակույթը, լեզուն, եկեղեցին ու դավանանքը, աշխարհագրական միջավայրը, քաղաքակրթությունն ու ածանցյալ իրողություններն ուսումնասիրող գիտական համակարգ է։ Հայագիտությունը առանձին պատմական պարբերաշրջանների շարունակական ամբողջություն է։

Ա պարբերաշրջան

Հայալեզու հայագիտության առաջին շրջանը սկվում է Մ․Խորենացու (մոտ 410 թ. - մոտ 490 թ.) Մ․Խորենացին գրում է, իր «Հայոց պատմությունը» գրվել է իշխան Սահակ Բագրատուու պատվերով։Պատմիչը հաճախ է խոսքն ուղղում պատվիրատուին, կարևորում նրանից ստացած առաջարկությունները կամ մերժում այս կամ այն ցանկությունը։ Մի տեղ Խորենացին նույնիսկ անթաքույց խստությամբ հանդիմանում է իշխանին պարսկական «անիմաստ ու անճաշակ» առասպելների նկատմամբ ունեցած հետաքրքրասիրության համար։ «Հայոց պատմությունը» ընդրգկում է հայ ժողովրդի ձևավորումից մինչև 5-րդ դարը ընկած պատմությունը և իրենից ներկայացնում է առաջին հայալեզու հայագիտական աղբյուրը։ 

XVII—XVIII դդ համարվում են հայագիտության որպես առանձին գիտություն կայացման ժամանակաշրջանը։ XVIII դ. սկզբից՝ Մխիթարյան միաբանության հիմնադրմամբ հայագիտությունը դարջավ Արևմուտքի կարևորագույն գիտական ուղություններից մեկը ։ Հայագիտության կարևորագույն շրջանը սկսվում է XIX դ. 80-ական թթ., երբ Վիեննայի Մխիթարյանները սկսեցին հրատարակել «Հանդես ամսօրյա»-ն։ Եթե նախորդ շրջանում հայագիտությունը գտնվում էր ձևավորման փուլում և և ջանացել է տալ եվրոպական արևելագիտությանը հետաքրքրող հարցերին պատասխան, ապա Մխիթար Սեբաստացու և նրա հաջորդների (Ս. Ագոնց, Մ. Չամչյան, Մ. Ավգերյան, Ղ. Ինճիճյան, Գ. Ավետիքյան, Հ. Գաթըրճյան, Ա. Այտընյան, Գ. Մենևիշյան և այլք) աշխատությունները հայագիտությունը դարձրել են օրինաչափություններ, սկզբունքներ ու ազգային ճանաչողական նպատակներ ունեցող ինքնուրույն համակարգ։

Հայգիտության համար հիմնադրույթային են Մխիթար Սեբաստացու «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» (հ. 1-2, 1749-69), Մ. Ավգերյանի, Գ. Ավետիքյանի, Խ. Սյուրմելյանի «Նոր Հայկազեան բառարանը», Մ. Չամչյանի «Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1784» եռահատորը, Մ. Ավգերյանի «Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն Սրբոց...» մատենաշարը, Ս. Ագոնցի և Ղ. Ինճիճյանի «Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի» երկը և այլն։ Հագիտության մեջ ներառվել են տեսական ու գործնական կարևորություն ունեցող նոր՝ դասական մատենագրության մատենաշարային հրատարակության («Մատենագրութիւնք նախնեաց»), բնագրագիտության, համեմատատական բանասիրության, ճարտասանության, աստվածաբանության, ճարտարապետության, արվեստի պատմության, տեսական լեզվաբանության, հնագիտության և հնագրության, վիմագրագիտության, ձեռագրագիտության և այլ ոլորտներ։ Ձևավորվել են հագիտության ազգային նոր կենտրոններ Էջմիածնում, Մոսկվայում, Ս. Պետերբուրգում, Թիֆլիսում։ Հ. Շահխաթունյանի, Մ. Էմինի, Ք. Պատկանյանի, Հ. Ալամդարյանի և այլ հայագետների ջանքերով ուրվագծվել է ազգային և մշակութային միասնականության։ Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցի և Գրիգոր Շղթայակիր պատրիարքների ազգանվեր գործունեությամբ հայագիտական պրպտումներ են սկսվել Կ. Պոլսում և Երուսաղեմում։ Առանձնապես արդյունավետ էին Գևորգ Դպիր Պալատացու, Հակոբ Նալյան Զմարացու ջանքերը։ Եվրոպայում արևելագիտության մաս կազմող հայագիտությունն աստիճանաբար դարձավ ինքնուրույն գիտություն։

Բ պարբերաշրջան

Ընդգրկում է XIX դ. 80-ական թվականներից մինչև Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումը։ Մխիթարյան միաբանությունների ու եվրոպական գիտական կենտրոններում գործող ուսումնասիրողների (Ա. Մեյե, Վ. Լանգլուա, Ֆ.Մակլեր, Հ. Հյուբշման, Ֆ. Կոնիբեր, Յո. Մարկվարտ և այլք) հետազոտությունները լրացրին Մ. Օրմանյանը, Եվրոպայում ուսանած Կ. Տեր-Մկրտչյանը, Գ. Տեր-Մկրտչյանը, Գ. Հովսեփյանը, Ե. Տեր-Մինասյանը։ Էջմիածնում հաստատվեցին լեզվաբան Հ. Աճառյանը, պատմաբան Հ. Մանանդյանը, բանագետ Մ. Աբեղյանը, բանասեր Կ. Կոստանյանը։ 1890-ական թթ. Ն. Մառի գիտական գործունեությամբ վերջնականապես ձևավորվեց ռուսական արևելագիտության մեջ հայագիտության ուղղությունը, որի կարևորագույն նվաճումներից էր հայկական հնագիտության սկզբնավորումը (Անիի, Գառնիի, Դվինի և այլ հնավայրերի պեղումներ)։ Ն. Մառն ու աշակերտները՝ Ն. Ադոնցը, Հ. Օրբելին, Ա. Քալանթարը, Գ. Ղափանցյանը, Ի. Ջավախիշվիլին, Ն. Տոկարսկին, մշակեցին հայոց հին ու միջնադարյան պատմության, մատենագրության, արվեստի, լեզվի պատմության, ճարտարապետության, վիմագրության ու հարակից օժանդակ բնագավառների հետազոտության քննական մեթոդ, հայագիտության ավանդական շրջանակն ընդլայնեցին կովկասյան մշակույթի՝ աշխարհի հետ ունեցած ընդհանրությունների բացահայտումով, կենդանի բարբառների ու խոսվածքների քննությամբ, լայն հետաքրքրություն ներկայացնող բնագրերի հայտնաբերմամբ ու գիտական հրատարակությամբ։ Էջմիածնի ու Ս.Պետերբուրգի գիտնականների միջև հաստատվեց սերտ համագործակցություն։ Անիի հնագիտության թանգարանի հիմնումով Հայաստանում սկիզբ դրվեց ակադեմիական գիտությանը։ Հայագիտական հետաքրքրություններ ցուցաբերեցին ռուսական արևելագիտության այլ ճյուղերի ներկայացուցիչներ (Մ. Նիկոլսկի, Յու. Սմիռնով, Բ. Տուրաև, Վ. Բարտոլդ, Վ. Բոլոտով)։ Կարևորագույն նվաճում էր հայկական ձեռագրերի հավաքածուների գիտական նկարագրության սկզբնավորումը (Հ. Տաշյան, Բ. Սարգիսյան, Ն. Մառ, Մ. Մովսիսյան, Բ. Կյուլեսերյան), ինչպես նաև Ս. Մալխասյանցի գլխավորած «Պատմագիրք հայոց» մատենաշարի հիմնումը։ Հնագիտության առաջընթացին էապես նպաստեցին Ղ. Ալիշանի տեղագրական, Ն. Բյուզանդացու բնագրագիտական, Ա. Գարագաշյանի և Գ. Խալաթյանցի պատմագրական, Գ. Զարբհանալյանի գրապատմական, Գ. Գալեմքյարյանի ձեռագրագիտական, Ա. Ղազիկյանի մատենագիտական, Հ. Տաշյանի աղբյուրագիտական, Մ. Էմինի և Ե. Լալայանի ազգագրական, Յո. Ստրժիգովսկու և Թ. Թորամանյանի ճարտարապետական, Ա. Ղլտճյանի իրավագիտական, Ա. Այտընյանի ու Ղ. Հովնանյանի լեզվաբանական աշխատությունները։ Շրջափուլը ներկայացնող պարբերական հրատություններից առանձնապես նշանակալի են «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Արարատ», «Տարազ», «Բանասեր», «Ազգագրական հանդես», «Էմինյան ազգագրական ժողովածու», «Լումա», «Արևելյան մամուլ», «Սիոն», «Արձագանք», «Մշակ», «Արմենիա» (“Armenia”), «Խրիստիանսկի Վոստոկ» («Քրիստոնյա Արևելք», «Կավկազսկի վեստնիկ» («Կովկասյան Լրաբեր») և այլ թերթեր, ժողովածուներ, տարեգրքեր ու մատենաշարեր։ Պարբերաշրջանի ավարտը նշանավորվել է ազգային համալսարանի հիմնադրումով (1919)։

≥==Գ պարբերաշրջան== Ժամանակակից շրջան որը սկսվում Գիտությունների Ակադեմիայի հիմնադրում;Այս ժամանակաշրջանը իր հերթին բաժանվում է ենթաշրջանների ,որոնք հիմնավոորապես կապված էին անձի պաշտամունքի ապա որոշակի ազատականության ,ապա Գորբաչովյան վերակառւցման և նորագույն շրջանը հայագիտության համար սկսվում է Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո։ Կարևորագույն տարբերությունը մյուս փուլերից հետևյալն է.

  • ա. հայագիտությունը դարձել է դարձել է ակադեմիական համակարգի մաս և պետությունից ստանում է որոշակի ֆինանսական միջոցներ,
  • բ. ուսումնական ու գիտական հաստատությունների ավելի խորացված մոտեցումը , արտերկրում գործող հայագետների և հայագիտական կենտրոնների համագորշակցությունը և մասնագետների նոր սերունդների պատրաստումը Հայաստանը դարձրին հայագիտության կենտրոն,
  • գ. Հստակեցվեց կրոնի դերը հայագիտության մեջ իրապես արժեվորվեցին հոգևոր մատենագրության ու ազգային եկեղեցու պատմությանն ու դավանաբանությանը վերաբերող խնդիրները, Էջմիածնի գիտնական-հոգևորականները հնարավորություն ունեցան ակտիվացնել հետազոտական աշխատանքները,
  • դ. Հայագիտության նորագույն նվաճումների հենքը խնամքով պահպանված և դասականացված ակադեմիական հիմքն էր մասնավորապես,
  • ե. համալսարանին զուգընթաց ստեղծվեցին Հայաստանի գիտության ինստիտուտը (1921), ապա՝ ԽՍՀՄ Գիտությունների Ակադեմիայի Հայաստանյան մասնաճյուղը (Արմֆան, 1935), 1943-ին Հայաստանի ԳԱ-ն՝ հայագիտական մի քանի ինստիտուտներով՝ Լեզվի,[1] Գրականության,[2] Պատմության,[3] Արվեստի, Արևելագիտության և այլն։ Երևան տեղափոխվեց Էջմիածնի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն, որի հիմքի վրա ստեղծվեց Մեսրոպ Մաշտոցի անվան ձեռագրերի ԳՀ ինստիտուտը՝ Մատենադարանը (1957)[4]։ 1921 թվականին հիմնված ՀՊՊԹ դարձավ գիտական ծանրակշիռ կենտրոն,
  • զ. հրատարակվեցին մի շարք հայագիտական հանդեսներ ու տարեգրքեր՝ «Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի»[5], «Տեղեկագիր»[6] (1940-ից, հետագայում՝ «Լրաբեր հասարակական գիտությունների»[7]), «Բանբեր Մատենադարանի»[8], «Պատմա-բանասիրական հանդես»,[9] «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», «Բանբեր Երևանի համալսարանի»։ Պարբերաշրջանի հատկանշական գիծը հայագիտության խնդիրների շրջանակի համապարփակությունն է։

Հայ ժողովրդի պատմության առանձին խնդիրներին նվիրված տասնյակ մենագրական աշխատություններից բացի լույս տեսան Լեոյի «Հայոց պատմության» հատորները, Հ. Մանանդյանի «Քննական տեսության» բազմահատորյակը, բուհական ձեռնարկներ, ութհատորանոց «Հայ ժողովրդի պատմությունը»։ Ընդլայնվեց հայագիտության աղբյուրագիտական խարիսխը. հնագիտություն, դրամագիտություն, ձեռագրագիտություն, ազգագրություն, բանագիտություն, վիմագրագիտություն և այլ օժանդակ գիտություններ հիմք ստեղծեցին ժողովրդի քաղական, մշակութային ու տնտեսական, իրավական պատմության հիմնարար նոր ուսումնասիրությունների համար։ Միջնադարյան պատմիչների բնագրերի ու նրանց աշխարհաբար թարգմանությունների հրատարակության հետ միաժամանակ լույս տեսան ձեռագրային հիշատակարանների ժողովածուներ (Գ. Հովսեփյան, Լ. Խաչիկյան, Ա. Մաթևոսյան, Վ. Հակոբյան, Ա. Սանճյան), մանր ժամանակագրություններ (Վ. Հակոբյան), վիմագրությունների դիվաններ[10] (Հ. Օրբելի, Ա. Քալանթար, Ս. Բարխուդարյան, Ս. Ավագյան), Հայաստանին և հայերին վերաբերող օտար աղբյուրների թարգմանությունների մատենաշար, ինչպես նաև ազգագրության, բանահյուսության և հնագիտական հուշարձանների մատենաշարեր։ Խորհրդային Հայաստանի բնակավայրերում՝ հատկապես անտիկ ու միջնադարյան քաղաքներում (Արմավիր, Վաղարշապատ, Արտաշատ, Գառնի, Դվին ևն) կատարվեցին հնագիտական հետազոտություններ (սկսած նախապատմական շրջանից մինչև ուշ միջնադար)։ Ն. Մառի, Հ. Օրբելու, Ա. Քալանթարի գործը շարունակեցին միջին սերնդի հնագետները (Բ. Պիոտրովսկի, Բ. Առաքելյան, Ս. Ավետիսյան, Կ. Ղաֆադարյան, Հ. Մարտիրոսյան, Գ. Տիրացյան և ուր.)։ Մեծ առաջընթաց տեղի ունեցավ նաև գրականության բնագավառում։ Հրատարակվեցին միջնադարյան տաղերգուների գիտական բնագրեր, հայրենների լիակատար ժողովածուներ, դասականների երկեր, հայ նոր գրականության բազմահատոր պատմությունը, «Սասնա ծռեր»-ի համահավաք բնագիրը,[11] Մ. Աբեղյանի «Հայոց հին գրականության պատմության» երկու հատորը (1944-46), «Գրական հուշարձաններ» մատենաշարը (Ա. Հովհաննիսյանի նախաձեռնությամբ)։ Հայագիտության մնայուն նվաճումների թվին են դասվում Հ. Անասյանի «Հայկական մատենագիտության» երկու հատորը, հեղինակային բազմանդամ կոլեկտիվ ներկայացնող «Հայկական սովետական հանրագիտարանը» (13 հ.), Ա. Հովհաննիսյանի «Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության» (2 հատոր), Հ. Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարանը», Ս. Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարանը», Թ. Ավդալբեգյանի «Տնտեսագիտական բառարանը», Գ. Ղափանցյանի և Գ.Ջահուկյանի հայոց լեզվի ստուգաբանական հետազոտությունները և այլ հեղինակների բազում աշխատություններ։ Հայագիտության ձեռքբերումների շարքում արձանագրելի են փիլիլիսոփայության պատմության (Վ. Չալոյան, Հ. Գաբրիելյան, Ս. Արևշատյան), գրի և գրչության (Ա. Աբրահամյան), արվեստի պատմության (Լ. Դուռնովո, Ռ. Դրամբյան, Բ. Առաքելյան, Ա. Մնացականյան), դպրոցի և մանկավարժության պատմության (Մ. Սանթրոսյան, Ա. Մովսիսյան), իրավագիտության (Խ. Սամուելյան), բանասիրության (Մ. Աբեղյան, Կ. Մելիք-Օհանջանյան, Ա. Ղանալանյան), դրամագիտության (Խ. Մուշեղյան), պատմաաշխարհագրության (Ս. Երեմյան, Թ. Հակոբյան, Բ. Հարությունյան, Ա. Հակոբյան) և մի շարք այլ մարզերում կատարված հետազոտություններն ու հրապարակումները։ Այս պարբերաշրջանում զարգացում ապրեցին հայագիտական շահագրգռություն ներկայացնող արևելագիտության մարզեր, մասնավորապես՝ ասորագիտությունը (Հ. Մելքոնյան, Լ. Տեր-Պետրոսյան), բյուզանդագիտությունը (Հ. Բարթիկյան, Կ. Յուզբաշյան,[12] Պ. Մուրադյան), կովկասագիտությունը (Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Ս. Երեմյան, Պ. Մուրադյան), իրանագիտությունը (Ա. Փերիխանյան, Բ. Չուգասըզյան, Գ. Նալբանդյան, Հ. Փափազյան, Գ. Ասատրյան), թուրքագիտությունը (Հ. Աճառյան, Ա. Սաֆրաստյան, Մ. Զուլալյան, Ռ. Սաֆրաստյան), արաբագիտությունը (Հ. Նալբանդյան, Ա. Տեր-Ղևոնդյան), քրդագիտությունը (Հ. Ջնդի, Ջ. Ջալիլ, Մ. Խամոյան)։ Լ. Խաչիկյանի նախաձեռնությամբ հրատարակվեցին «Հայ հնագույն թարգմանական հուշարձաններ» մատենաշարը (Ա. Զեյթունյան, Կ. Մուրադյան, Հ. Ամալյան), ինչպես նաև եկեղեցու հայրեր Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու և Գրիգոր Նյուսացու մատենագրական ժառանգությանը նվիրված մենագրությունները (Կ. Մուրադյան)։ Հայագիտության առաջընթացին անմասն չմնացին արտասահմանյան կենտրոնները. ձեռագրացուցակներ կազմելու գործում աչքի ընկան Ն. Պողարյանը (Երուսաղեմ), Հ. Ոսկյանը, Օ. Սեքուլյանը (Վիեննա), Ս. Ճեմճեմյանը (Վենետիկ), ուշագրավ հետազոտություններ հրատարակեցին Ռ. Բլեյկը, Ժ. Գարիտը, Պ. Անանյանը, Հ. Պերպերյանը, Վ. Ինգլիզյանը, Յո. Կարստը, Պ. Պետերսը, Ի. Աբուլաձեն, Հ. Քյուրդյանը, Ս. Տեր-Ներսեսյանը, Ն. Գարսոյանը, Կ. Թումանովը, և ուրիշներ։ Նրանց գործը հաջողությամբ շարունակեցին նոր սերնդի հայագետները՝ Ժ.Մ. Թիերին, Ռ. Թոմսոնը, Ժ.Պ. Մահեն, Մ. Սթոունը, Գ. Պլըտյանը, Ժ. Դեդեյանը, Լևոն Զեքիյանը, Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանը, Գաբրիելլա Ուլուհոջյանը, Հ. Գևորգյանը, Տ. Գույումճյանը, Ք. Հաննիկը, Յ. Վայդենբերգը, Բ. Կուլին, Բ. Ութիեն և այլք։ Եվրոպական հայագիտության խթանիչ պարագաներից մեկը Փարիզում «Ռեվյու դեզ էթյուդ Արմենիեն» ("Revue des etudes Arméniennes") տարեգրքի նոր շարքի հրապարակումն է [խմբագիր՝ Ն. Գարսոյան (1987-ից), գործնական քարտուղար՝ Ժ.Պ. Մահե (1977-ից)]։

Գոյություն ունեցող հայագիտական հանդեսներին այս փուլում գումարվեցին նորերը՝ «Գեղարդ», «Շողակաթ», «Հայկազյան հայագիտական հանդես», «Հասկ», «Դի Շտիմե Արմենիենս» ("Die Stimme Armeniens") երկամսյա թերթ, Կշտադ, Շվեյցարիա), «Արմինիըն Դայջեսթ» ("Armenian Digest"), «Արմինիըն լինգուիսթիքս» ("Armenian Linguistics"), Քլիվլենդ, ԱՄՆ, 1980-ից ևն։ Հայագիտության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները հանգում են հետևյալին.

  • ա. գաղափարախոսական՝ ոչ ակատեմիական արգելքների նեսրացում,
  • բ. հայագիտական կենտրոնների գործակցության սերտացում ,
  • գ. հայագիտական հրատարակչական գործունեության ազատականացում,
  • դ. հայագիտական հետազոտությունների նոր ծրագրի ստեղծմում և այլն։

Նորագույն շրջան

Հին ակդադեմիական ընդհանրության նաև ՀՀ ԳԱ գլխավոր թեզիսներն են «Ուրարտուն հայկական պետականություն չէ, հայկական ինքնությունը ձևավորվում է ուրարտական, մասնավորապես միջին ուրարտական ժամանակաշրջանում (Բ․Պիոտրովսկի,Ի․Դյակոնով)։ Համաշխարհային հայագիտության մեջ դեռևս գոյատևում է ևս մի թեզ այն մասին,որ հայկական գիրը և գրականությունը սկսվում է հայոց գրերի ստեղծմամաբ։ Մ․ Մաշտոցից առաջ չի հեղել հայոց գիր ու գրականություն եթե եղել է ապա այն չի թողել ժառանգություն և այլն։ Հայոց մշակույթը ինքնուրույն չէ, նա խորապես կրում է պարսկական,բյուզանդական մշակույթների ազդեցությունները և այլն։ Ակադեմիական հայագիտության հին օրակարգը դեռևս մնում է ՀՀ ԳԱ կողմից չհերքված և չմերժված։ Այս ամենով հանդերձ անկախության վերականգնումից հետո սկսվում է հայագիտության նորագույն շրջանը։

Ակադեմիական հայագիտության նորագույն շրջանի հիմքերը դրվել են անկախության վերականգնումից մեկ, երկու տասնամյակ առաջ։ Ակադեմիական նորագույն շրջանը սկսվում է Ռ․Իշխանյանի«Պատկերազարդ պատմություն հայոց» ուսումնասիրությամբ։ Անկախության շրջանի ակադեմիական հայգիտական մտքի լավագույն կրողների կողմից կատարվել են լրջագույն հարցադրումներ և առաջադրվում է ձևավորել նոր ակադեմիական օրակարգ հայագիտության համար։ Որը հստակ կարելի է ներկայանցել որպես Համադրումային Օրակարգ։

Արտակ Մովսիսյանը(Հայաստան) ծամանակակից լավագույն հայագետներից մեկը ու հաջողվել է հայոց պատմաբանության մեջ առաջացնել դրական փոխոխություններ։ Ա․ Մովսիսյանըպատմագիտության և պատմագրության մեջ առաջադրում է նոր օրակարգ․՝ « հայոց պատմությունը պատմագիտական տվյալններով սկսվում է 3000 մ․թ․ա․» Ա․Մովսեսյան Ա․Մովսեսյան [13]։

Ալեքսանդր Վարպետյանը (Ֆրանսրա) հայագիական իմաստաբանության մեջ առաջ է քաշում «էիզմի փիլսոփայությունը» որպես տեսական հիմք։ Համարում է, որ այս քաղաքակրթության ձևավորման համար «էիզմի փիլսոփայությունը» իր անառարկելի տեղն ունի և առաջադրում է նոր օրակարգ՝․ «հայոց ծագումնաբանությունը ունի մոտ 10 000 տարա պատմություն» Ա․Վարպետյանը։ Ա․Վարպետյանը ։

Վաչագան Վահրադյանը (Հայաստան) օգտվելով Պ․Հորունու թեզիսից բնական գիտությունների մասնավորապես մաթեմաթիկայի և աստղագիտության նաև ֆիզիկայի օրինաչափությունների վրա հենվելուվ առաջ է քաշում իր վարկածը․՝« Հայկական Լեռնաշխարհում գիտական միտքը նույնիսկ այսօրվա ընկալումներով եղել է զարգացած և այդ մտքի կրողները Հայոց Աշխարում ունեն 10-14000 տարվա պատմություն» Վ․Վահրադյանը ։

Արևի պաշտամունքը ձևավորվել է Հայոց Աշխարհում ապա տարածվել է որպես կենսափիլիսոփայություն աշխարհի չորս կողմերում վեջին 10-12000 տարիների ընթացքում։ Արևապաշության գաղափարախոսության եզակի պահպանված կառույց է Պորտասարը ՝Գյոբեկլի Թեփե ծիսական կենտրոնը։ 1960-2007 թթ. Պորտասարի ծիսական տարածքում հնագիտական աշխատանքների ու հայտնագործությունների մասնակի ամփոփումը տեղի ունեցավ Գերմանիայի Կարլսռուե քաղաքում, 2007 թվականի հունվարի 20-ից մինչև 2007-ի հունիսի 17-ը։ 500-ից ավելի բարձրարժեք նյութերը ներկայացնում էին Պորտաբլրի 12.000 տարվա մշակույթը ,Ա․Մկրտչյան [14] Ա․Մկրտչյանի թեզիսն է՝ ․«Արևապաշտությունը՝HELIOARIS այս քաղաքակրթության գլխավոր բնապաշտական դրույթն է իսկ դրույթի գերագույն առարկան Արևն է»։

Արտաքին հղումներ

Ա․Մովսեսյան

Ա․Վարպետյան

Վ․Վահրադյան

Ա․Մկրտչյան , Գերմանիա, «Լուսանցք» թիվ 39-42 (170-173), 2010թ.

Գրականություն

  • Կարէն Իւզբաշեան, Հայագիտութեան ներածութիւն։ Ուսումնական ձեռնարկ, Խմբագիր՝ Պարոյր Մուրադեան, Երևան, 2006։ ISBN 99941-44-44-8

Ծանոթագրություններ

  1. ՀՀ ԳԱԱ Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ։
  2. ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտ։
  3. ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ։
  4. Երեւանի Մաշտոցի անվան մատենադարան։
  5. Էլ-հրատարակությունը տե՛ս «Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի»
  6. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր։ Հասարակական գիտություններ։ Էլ-հրատարակություն։
  7. «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», Էլ-հրատարակություն
  8. էլ-հրատարակությունը տե՛ս «Բանբեր Մատենադարանի»
  9. Էլեկտրոնային հրատարակությունը տե՛ս «Պատմաբանասիրական հանդես»
  10. Դիվան հայ վիմագրության, էլ-հրատարակություն։
  11. Սասնա ծռեր, էլ-հրատարակություն։
  12. Լիակատար մատենագիտութիւնը տե՛ս Ալեքսան Յակոբեան, Կարէն Իւզբաշեան, Մատենագիտութիւն («Հանդէս ամսօրեայ»-ից)։
  13. [ԵՊՀ Հայոց Պատմության Ամբիոն]
  14. Արամ Մկրտչյան, Գերմանիա, ք. Մայնց (22 հունիսի 2008 թ.). «ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ ՎԵՐԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆ». ( հատված մենագրությունից ).{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)