«Հաճարենի անտառային»–ի խմբագրումների տարբերություն
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1. | Տող 1. | ||
{{taxobox |
{{taxobox |
||
| name = {{PAGENAME}} |
| name = {{PAGENAME}} |
||
| image file = |
| image file = Fagus sylvatica 020-2.jpg |
||
| image title = |
| image title = |
||
| image descr = |
| image descr = |
||
Տող 9. | Տող 9. | ||
| ordo = Հաճարածաղկավորներ |
| ordo = Հաճարածաղկավորներ |
||
| familia = Հաճարազգիներ |
| familia = Հաճարազգիներ |
||
| genus = |
| genus = [[Հաճարենի]] |
||
| species = Հաճարենի անտառային |
| species = Հաճարենի անտառային |
||
| latin = |
| latin = F silvatica L |
||
| author = |
| author = |
||
| syn = |
| syn = |
||
Տող 17. | Տող 17. | ||
| typus = |
| typus = |
||
}} |
}} |
||
'''Հաճարենի անտառային''' ({{lang-lat| |
''' Հաճարենի անտառային''' ({{lang-lat|F silvatica L}}), հաճարազգիներ ընտանիքի, [[հաճարենի]] ցեղի բույս։ |
||
== Նկարագրություն == |
== Նկարագրություն == |
||
Ծառեր են` մինչև 30 (երբեմն` 50) մ բարձրությամբ, ձվաձև հզոր սաղարթով և հորիզոնական ուղղությամբ դասավորված տերևներով: Անտառային խիտ տնկարկներում |
|||
30—40 մ բարձրությամբ հզոր, գեղեցիկ ծառեր են, վրանաձև սաղարթով: Բնի տրամագիծը հասնում է 1,5—2 մ-ի, ծածկված գորշամոխրավուն, ծեր տարիքում` մուգ դարչնագույն կեղևով: Երիտասարդ ընձյուղները անկյունավոր են, մազմզուկապատ, կարմրականաչավուն, ավելի ուշ` կարմրագորշավուն, մի քանի շիկամոխրավուն |
|||
բունը ուղիղ է և գլանաձև, գետնից բավականին բարձր տեղադրված սաղարթով: Երիտասարդ բնի վրա կեղևը մոխրագորշավուն է, ծեր ծառերի վրա մոխրագույն, հաճախ` |
|||
ոսպնյակներով: Ընձյուղները սիմպոդիալ են: Բողբոջները ձվաձև են, խոշոր, մուգ շագանակագույն, պարուրաձև կամ երկշարք դասավորված, ծածկված երկու արտաքին |
|||
թեփուկավոր, հարթ և բարակ: Երիտասարդ ընձյուղները բաց շագանակագույն են, սկզբում մազմզուկապատ, ավելի ուշ՝ մերկ: Բողբոջները իլիկաձև են, մինչև 2 սմ |
|||
թեփուկներով: Տերևները երկարավուն-նշտարաձև են, հիմքում կլորավուն կամ թեթևակի սրտաձև, 10—25 սմ երկարությամբ, կարճ կոթունավոր (1,5—3 սմ), կաշվեկերպ կամ |
|||
երկարությամբ, սրածայր: Բացվում են ապրիլի սկզբին: Տերևները էլիպսաձև են, հիմքում և գագաթում սեղմված, 4 — 10 սմ երկարությամբ և 2,5—6 սմ լայնությամբ, եզրերը |
|||
պինդ, մուգ դեղնականաչավուն, վերևի կողմից մերկ, ներքևից բաց դեղնավուն, աղվա-մազապատ, խոշոր ատամնաեզր (յուրաքանչյուր ատամիկ վերջանում է սուր փշիկներով): Ջղավորությունը փետրաձև է: [[Իջևան]]ի և [[Բագրատաշեն]]ի պայմաններում տերևները բացվում են ապրիլ-մայիսին: Տերևաթափը դիտվում է հոկտեմբեր-նոյեմբերին: Սովորական շագանակենու տերևները պարունակում են 800 միավոր վիտամին K, որն ունի արյան հոսքը դադարեցնող հատկություն: Ծաղկում է հունիս-հուլիսին: 10—35 սմ երկարությամբ բազմաթիվ դեղնավուն կատվիկները այդ շրջանում անզուգական գեղեցկություն են տալիս ծառերին: Առէջային ծաղիկները հավաքված են դիխազիաներում, առէջների թելիկները մերկ են, սպիտակավուն, դեղին փոշանոթներով: Ծաղիկները բնորոշ բուրմունք ունեն: Այն կատվիկները, որոնք կրում են առէջային, իսկ հիմքում՝ վարսանդային ծաղիկներ, տեղադրված են ավելի վերև, քան միայն առէջային ծաղիկներ ունեցող կատվիկները: Շագանակենու որոշ ծառեր պրոտանդրիկ են (առէջները ավելի շուտ են հասունանում), իսկ որոշ ծառեր՝ պրոտոգինիկ են (վարսանդները ավելի շուտ են հասունանում), որի շնորհիվ էլ ապահովվում է խաչաձև փոշոտումը: Բացի այդ, նկատվում է, որ նույն անտառում, բոլորովին համանման պայմաններում, շագանակենու ծառերի մի մասը ավելի շուտ են ծաղկում, մյուսները՝ ավելի ուշ: Առավելապես միջատներով փոշոտվող բույս է, չնայած փոշոտումը տեղի է ունենում նաև քամու միջոցով: Շագանակենու մեղրը ունի յուրահատուկ բուրմունք: Պտղագավաթը գրեթե գնդաձև է, կամ ներքևից-վերևից սեղմված, 3,5 —10 սմ, ներսից մետաքսանման, դրսից աղվամազապատ, ծածկված 0,5 —2,5 սմ երկարությամբ բազմաթիվ ճյուղավորված փշերով, հասունանալիս բաժանվում է 4 մասի: Պտուղների հասունացումը տեղի է ունենում հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին: Յուրաքանչյուր պտղագավաթում սովորաբար տեղավորված է լինում 3 պտուղ (հազվադեպ 1—7), որոնց տրամագիծը կազմում է 1,5—3 սմ: Պտուղների հպման տեղը սեղմվում է, տափակում: Սերմը ծածկված է դեղնաշագանակագույն, բարակ կճեպով, արտաքինից 174 կնճռոտ է: Պտուղները պարունակում են 61,88°/0 օսլա, 16,71 °/0 շաքար, 5,96°/0 սպիտակուցներ և 2,31 °/0 ճարպեր, ինչպես նաև [[խնձորաթթու]] և լիմոնաթթու, [[Լեցիտիններ|լեցիտին]], գլոդուլին-կաստանին, լիպազա և զգալի քանակությամբ վիտամիններ: Դրա շնորհիվ սովորական շագանակենու պտուղը սննդային մեծ արժեք ունի: Խակ պտուղները պարունակում են 1500 միլիգրամ/տոկոս վիտամին C: Հայկական ՍՍՀ-ի պայմաններում շագանակենին պտղաբերում է 3—5 տարեկան հասակում: 70 տարեկան հասակում շագանակենու 1 հա անտառը տալիս է մինչև 1 տ պտղի բերք (մեծ արդյունավետության անտառներում՝ 2 տ): [[Ֆրանսիա]]յի և [[Իտալիա]]յի շագանակենու այգիները հեկտարից տալիս են 3—4 տ բերք: Ապրում է 500 տարի, ընդ որում հայտնի են 1000 և անգամ 3000 տարեկան ծառեր, որոնց բնի շրջանագիծը հասնում է 18—26 և նույնիսկ 64 մ (էտնայի մոտ գտնվող շագանակենին): Ունի բազմաթիվ պարտիզային ձևեր (բրգաձև, տերևների վրա դեղին կամ սպիտակ բծերով, դեղին, սպիտակ եզրերով տերևներով, կարմրագույն տերևներով, տարբեր ձևեր ունեցող տերևներով և այլն): |
|||
թեթևակի ալիքավոր, նոսր ատամնաեզր, վերևի կողմից մուգ կանաչ և փայլուն, ներքևից ավելի բաց գույնի, նոր բացված տերևները մետաքսյա աղվամազապատ են, ավելի ուշ՝ մազմզուկապատ միայն ջղերի ուղղությամբ, թարթիչավոր: Աշնանը սկզբում ստանում են դեղին, այնուհետևգորշ գունավորում: Տերևակոթունները մազմզուկապատ են 0,5— 1 սմ երկարությամբ: Առէջային ծաղիկների ծաղկապատը ձագարազանգականման է, գծանման կամ գծաբլթակավոր, 2,5 —5,0 մմ երկարությամբ, եզրերին սպիտակ մազմզուկներով: Առէջները 4 — 15 հատ են: Պտղագավաթի կողմնային տերևիկները մախաթանման են, կոթունը՝ մազմզուկապատ, 0,8 —1,8 սմ երկարությամբ: Ընկուզիկները 3 անկյունանի են, 1—1,6 սմ երկարությամբ, հասունանում են հոկտեմբեր-նոյեմբերին: |
|||
== Տարածվածություն == |
== Տարածվածություն == |
||
Բնական պայմաններում տարածված է համարյա ողջ [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում, արևելքում հասնելով մինչև [[Ղրիմ]]ի հարավային ափերը: Լայնասաղարթ անտառների գոտու բնորոշ ծառատեսակ է: Առաջացնում է հսկայածավալ մաքուր և խառը անտառներ՝ [[Կաղնի|կաղն]]ու, [[եղևին]]ի և այլ ծառատեսակների հետ միասին: ՍՍՃՄ-ում այս հաճարենու անտառները տարածված են Ղրիմում, արևմտյան [[Ուկրաինա]]յում, [[Բելոռուսիա]]յում, [[Կալինինգրադ]]ի մարզում: [[Ալպյան լեռներ]]ում հաճարենու անտառները հանդիպում են մինչև 1300 — 1500 մ բարձրության վրա: |
|||
Բնական պայմաններում տարածված է [[Կովկաս]]ում, [[Եվրոպա]]յում, [[Միջերկրական ծով]]ի ափերին, [[Փոքր Ասիա]]յում: [[Անդրկովկաս]]ում ընդհանուր տարածությունը կազմում է 98 հազար հեկտար: [[Հայաստան]]ում շագանակենու անտառներ չկան: Մի քանի ծառ աճում են [[Ղափանի շրջան]]ի [[Շիկահող]] գյուղում, որոնք ՍԼ Մ Դրիգորյանի (1979) կարծիքով ունեն անտրոպոգեն ծագում: Պտղաբերում են և տալիս ինքնացան: Ներկայումս շագանակենին լայնորեն է ներդրվում արտադրության մեջ՝ [[Նոյեմբերյան]]ի, [[Բագրատաշեն]]ի և Իջևանի անտառտնտեսություններում: Պատմիչների վկայությամբ Հին Հայաստանում շագանակենին լայնորեն էր տարածված և կոչվում էր «կասկենի»: Բուսաբան Լագարդը պնդում է, որ եվրոպական «կաշտան» բառը հայերեն «կասկենուց» է ծագել: Ջերմասեր է, սակայն դիմանում է մինչև —20—25° C ցրտերին: Լավ է աճում հողի և օդի բարձր խոնավության պայմաններում, ընդ որում գերադասում է փուխր, սննդանյութերով հարուստ, չեզոք ռեակցիա ունեցող կրազուրկ հողեր: Կրատյաց (կալցե-ոֆոբ) բույս է: Աճում է լեռնալանջերին, ստվերոտ վայրերում: Բնափայտը բարձրորակ է, ամուր է ու թեթև՝ գեղեցիկ նախշերով: Խոնավ միջավայրում երկար ժամանակ չի փտում, այդ տեսակետից գերազանցելով անգամ [[Կաղնի|կաղն]]ու բնափայտին: Կիրառվում է կահույքի արտադրության մեջ, որպես շինանյութ, երկաթգծի կոճեր, ֆաներա պատրաստելու համար: Պարունակում է 10 °/0, իսկ կատվիկները և պտղագավաթը' 16°/0 դաբաղանյութեր (վերջիններից ստանում են սև և գորշ ներկեր): Աճում է բավականին արագ: Առատ բնային մացառներ է տալիս, այդ հատկանիշը պահպանելով մինչև խոր ծերություն: |
|||
[[Պատկեր: |
[[Պատկեր:Beechnuts roasted.jpg|մինի|Հաճարենու տապակած ընկույզները]] |
||
== Կիրառություն == |
== Կիրառություն == |
||
Ունի հսկայական անտառտնտեսական և արդյունաբերական նշանակություն: Արմատային մացառներ չի տալիս: Արևելյան հաճարենու հետ համեմատած ավելի ցրտադիմացկուն է, երբեմն աճում է ավելի աղքատ ու քարքարոտ հողերում: Ճողի գերխոնավացումը և հաճախակի ողողումները վատ է տանում: <ref>{{Գիրք:ՀԴՖ|(1)|(171)}}</ref>: |
|||
Սովորական շագանակենին դեկորատիվ հրաշալի ծառատեսակ է: Այն օգտագործվում է ծառուղիներում, մասսիվներում, խմբերում և որպես սոլիտեր: [[Արարատյան դաշտ]]ում խիստ տուժում է հողում կալցիումի առատությունից և ձմռան սառնամանիքներից: Այնուամենայնիվ, մինչև [[1960 թվական]]ը [[Երևան]]ում հանդիպում էին խոշոր ծառեր, նույնիսկ փողոցային տնկարկներում (Մարշալ Բաղրամյանի պողոտա), որոնք ոչնչացան հիմնականում դաժան ձմռան հետևանքով:<ref>{{Գիրք:ՀԴՖ|(գրքի հատորը)|(գրքի էջը)}}</ref>: |
|||
== Ծանոթագրություններ == |
== Ծանոթագրություններ == |
||
{{ծանցանկ}} |
{{ծանցանկ}} |
07:59, 3 Օգոստոսի 2016-ի տարբերակ
Հաճարենի անտառային | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Գիտական դասակարգում | ||||||||||
|
||||||||||
Լատիներեն անվանում | ||||||||||
F silvatica L | ||||||||||
Հատուկ պահպանություն | ||||||||||
Արեալ | ||||||||||
Հաճարենի անտառային (լատին․՝ F silvatica L), հաճարազգիներ ընտանիքի, հաճարենի ցեղի բույս։
Նկարագրություն
Ծառեր են` մինչև 30 (երբեմն` 50) մ բարձրությամբ, ձվաձև հզոր սաղարթով և հորիզոնական ուղղությամբ դասավորված տերևներով: Անտառային խիտ տնկարկներում բունը ուղիղ է և գլանաձև, գետնից բավականին բարձր տեղադրված սաղարթով: Երիտասարդ բնի վրա կեղևը մոխրագորշավուն է, ծեր ծառերի վրա մոխրագույն, հաճախ` թեփուկավոր, հարթ և բարակ: Երիտասարդ ընձյուղները բաց շագանակագույն են, սկզբում մազմզուկապատ, ավելի ուշ՝ մերկ: Բողբոջները իլիկաձև են, մինչև 2 սմ երկարությամբ, սրածայր: Բացվում են ապրիլի սկզբին: Տերևները էլիպսաձև են, հիմքում և գագաթում սեղմված, 4 — 10 սմ երկարությամբ և 2,5—6 սմ լայնությամբ, եզրերը թեթևակի ալիքավոր, նոսր ատամնաեզր, վերևի կողմից մուգ կանաչ և փայլուն, ներքևից ավելի բաց գույնի, նոր բացված տերևները մետաքսյա աղվամազապատ են, ավելի ուշ՝ մազմզուկապատ միայն ջղերի ուղղությամբ, թարթիչավոր: Աշնանը սկզբում ստանում են դեղին, այնուհետևգորշ գունավորում: Տերևակոթունները մազմզուկապատ են 0,5— 1 սմ երկարությամբ: Առէջային ծաղիկների ծաղկապատը ձագարազանգականման է, գծանման կամ գծաբլթակավոր, 2,5 —5,0 մմ երկարությամբ, եզրերին սպիտակ մազմզուկներով: Առէջները 4 — 15 հատ են: Պտղագավաթի կողմնային տերևիկները մախաթանման են, կոթունը՝ մազմզուկապատ, 0,8 —1,8 սմ երկարությամբ: Ընկուզիկները 3 անկյունանի են, 1—1,6 սմ երկարությամբ, հասունանում են հոկտեմբեր-նոյեմբերին:
Տարածվածություն
Բնական պայմաններում տարածված է համարյա ողջ Արևմտյան Եվրոպայում, արևելքում հասնելով մինչև Ղրիմի հարավային ափերը: Լայնասաղարթ անտառների գոտու բնորոշ ծառատեսակ է: Առաջացնում է հսկայածավալ մաքուր և խառը անտառներ՝ կաղնու, եղևինի և այլ ծառատեսակների հետ միասին: ՍՍՃՄ-ում այս հաճարենու անտառները տարածված են Ղրիմում, արևմտյան Ուկրաինայում, Բելոռուսիայում, Կալինինգրադի մարզում: Ալպյան լեռներում հաճարենու անտառները հանդիպում են մինչև 1300 — 1500 մ բարձրության վրա:
Կիրառություն
Ունի հսկայական անտառտնտեսական և արդյունաբերական նշանակություն: Արմատային մացառներ չի տալիս: Արևելյան հաճարենու հետ համեմատած ավելի ցրտադիմացկուն է, երբեմն աճում է ավելի աղքատ ու քարքարոտ հողերում: Ճողի գերխոնավացումը և հաճախակի ողողումները վատ է տանում: [1]:
Ծանոթագրություններ
- ↑ Հարությունյան Լ․ Վ․, Հարությունյան Ս․ Լ․, Հայաստանի դենդրոֆլորան, հ. (1), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1985, էջ (171)։