«Երևանի պատմություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
No edit summary |
չ մաքրվեց, փոխարինվեց: — → -, ։ → : (124) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 1. | Տող 1. | ||
{{Արևմտահայերեն| Երեւանի Պատմութիւն}} |
{{Արևմտահայերեն| Երեւանի Պատմութիւն}} |
||
[[Պատկեր:Urartian tablet of Argishti I.jpg|մինի|Սեպագիր արձանագրություն Էրեբունի ամրոցի հիմնադրման մասին]] |
[[Պատկեր:Urartian tablet of Argishti I.jpg|մինի|Սեպագիր արձանագրություն Էրեբունի ամրոցի հիմնադրման մասին]] |
||
[[Երևան]]ն աշխարհի հնագույն քաղաքներից |
[[Երևան]]ն աշխարհի հնագույն քաղաքներից է: Հնագիտական պեղումներով պարզվել է, որ մարդն այստեղ ապրել է տասնյակհազարավոր տարիներ առաջ: Քաղաքի տարածքում տարբեր ժամանակաշրջաններում առաջացել և զանազան պատճառներով կործանվել են բազմաթիվ բնակավայրեր: ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքի հնագույն բնակավայրը Երևանյան կամ Հրազդանյան քարայրն է (Երևանյան լճի մոտ՝ Հրազդան գետի ձախ ափին), որի հնագույն, ստորին շերտը ([[4]]-[[5]] մշակութային շերտ) թվագրվում է մոատերյան շրջանով ([[10]]-3,5 հազարամյակ առաջ): [[1950]] թվականիև [[Արին բերդ|Արին բերդ բլրի]] պեղումներով հայտնաբերվել է [[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] [[Արգիշտի Ա]] արքայի սեպագիր արձանագրությունը, ըստ որի՝ Արգիշտի Ա-ն [[Էրեբունի]] բերդաքաղաքը հիմևադրել է մ.թ.ա. [[782]] թվականին: Արձանագրությունը վկայում է. «Խալդ աստծո հրամանով, [[Արգիշտի]]ն, [[Մենուա]]յի որդին երերունի քաղաքը կառուցեց Բիաինիլիի հզորության համար.... Խաթե /և/ Ծուպանե երկրներից ես այնտեղ 6 հազար 600 զինվորներ բնակեցրի»: |
||
== Անվան նշանակությունը == |
== Անվան նշանակությունը == |
||
[[Մ.թ.ա. 7-րդ դար]]ում [[Կարմիր բլուր]]ում կառուցվել է [[Թեյշեբաինի]] ամրոցը, որը [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ում կործանել են [[սկյութները]]ը և [[մեդիացիներ]] |
[[Մ.թ.ա. 7-րդ դար]]ում [[Կարմիր բլուր]]ում կառուցվել է [[Թեյշեբաինի]] ամրոցը, որը [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ում կործանել են [[սկյութները]]ը և [[մեդիացիներ]]ը: Վանի քարաժայռիվրա փորագրված [[Խորխոռյան տարեգրություն|Խորխոռյան տարեգրության]] մեջ, որը [[1828]] թվականին հայտնաբերել է արևելագետ Ֆ. [[Ֆրանց Շուլց|Շուլցը]], ընթերցվում է նաև էրեբունի տեղանունը: Հայ մատենագիրները Երևանի անվան ծագումը երկար ժամանակ կապել են [[Նոյյան տապան]]ի աստվածաշնչյան ավանդության հետ, իբրև երբ Նոյի տապանը կանգ է առել [[Արարատ]]ի գագաթին, և [[Նոյ]]ը, [[ջրհեղեղ]]ից հետո տեսնելով առաջին ցամաքը, որն ապագա Երևանի կառուցման վայրն էր, գոչել է՝ երևա՜ց (այստեղից էլ՝ «Երևան» անվանումը): Առավել տարածված է այն տեսակետը, որ «Երևան» անունը կապված է երեբունի բերդաքաղաքի անվան հետ: Սակայն կան նաև այլ տեսակետներ. դրանցից մեկի համաձայն՝ հիմնադրված նոր բնակավայրի անվանակոչման համար Արգիշտի Ա-ն կամ օգտագործել է տարածքում եղած ու նրան հայտնի հնագույն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչել է «երի» կամ «արի» ցեղի (երկրի) անունով: [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ից ու շրջակա տարածքներից հեռացած հնդեվրոպացիների նախնիները՝ արիական ցեղերը, հիշում են իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը և գրավոր աղբյուրներում նշում են այդ մասին ([[Հնդկաստան|հնդկական]] վեդաներ, [[Իրան]]ում «Ավեստա», պարսից [[Դարեհ Ա]]-ի Բեհիսթունյան արձանագրություն): |
||
== Հին շրջան == |
== Հին շրջան == |
||
[[Պատկեր:Grenader 13 Erivan.gif|մինի|Հին Երևանի զինանշանը]] |
[[Պատկեր:Grenader 13 Erivan.gif|մինի|Հին Երևանի զինանշանը]] |
||
Երևանը հիշատակվում է [[3-րդ դար]]ի սոդդիական-մանիքեական տեքստում, որտեղ նշվում է, որ քրիստոնեական համայնքի կողքին Մանիի (պարսիկ նկարիչ, մանիքեության հիմնադիրը) աշակերտներից մեկը Երևանում հիմնել է մանիքեական |
Երևանը հիշատակվում է [[3-րդ դար]]ի սոդդիական-մանիքեական տեքստում, որտեղ նշվում է, որ քրիստոնեական համայնքի կողքին Մանիի (պարսիկ նկարիչ, մանիքեության հիմնադիրը) աշակերտներից մեկը Երևանում հիմնել է մանիքեական համայնք: Վանի թագավորության անկումից հետո Երևանի շուրջ 1000-ամյա պատմության մասին [[հայ մատենագրություն|հայ մատենագրության]] աղբյուրները լռում են: Երևանը կրկին հիշատակվում է [[7-րդ դար]]ում՝ «[[Գիրք թղթոց]]ի» մեջ: Պատմիչ [[Սեբեոս]]ը վկայում է, որ արաբերեն արշավանքների ժամանակ Երևանը վաճառաշահ ու այգեշատ քաղաք էր: [[12-րդ դար|12]]-[[13-րդ դար|13]]-րդ դարում Երևանը բավական մեծ տարածք է զբաղեցրել, սակայն սելջուկ թուրքերի արշավանքների հետևանքով հիմնովին ավերվել է և, տակավին չվերականգնված, ենթարկվել նոր արհավիրքի՝ մոնղոլ-թաթարների, ապա [[Լենկթեմուր]]ի ասպատակություններին, և [[1387]] թվականին, ի թիվս այլ քաղաքների, կրկին ավերվել է: |
||
== Միջին դարեր == |
== Միջին դարեր == |
||
Երևանի կարևորությունը մեծացել է [[1437]]-[[1467]] թվականներին, երբ դարձել է Արարատյան աշխարհի մեծագույն մասն ընդգրկող կուսակալության կենտրոնը և հաճախ հիշատակվում է որպես «Արարատյան երկրի մայրաքաղաք» |
Երևանի կարևորությունը մեծացել է [[1437]]-[[1467]] թվականներին, երբ դարձել է Արարատյան աշխարհի մեծագույն մասն ընդգրկող կուսակալության կենտրոնը և հաճախ հիշատակվում է որպես «Արարատյան երկրի մայրաքաղաք»: Կարակոյունլու ցեղապետ Ջհան շահը ([[1437]]-[[1467]]) ստեղծել է Երևան կենտրոնով կուսակալություն և կուսակալ նշանակել [[Յաղուբ բեկ]]ին: [[1502]] թվականին Իրանի Սեֆյան հարստության հիմնադիր Իսմայիլ շահը, ի թիվս Հայաստանի արևելյալ երկրամասերի, ակկոյունլուներից խլել է նաև Երևանն ու հանձնել Ռևան խանին: Իբրև սահմանային մեծ խանության կենտրոն՝ Երևանը պեղված բրոնզե ձիու գլուխ Ռևան խանի օրոք ձեռք է բերել ռազմական ([[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]) մեծ նշանակություն: |
||
=== Հակամարտություններ Պարսկաստանի և Թուրքիայի և Իրանի հետ === |
=== Հակամարտություններ Պարսկաստանի և Թուրքիայի և Իրանի հետ === |
||
[[1555]] թվականի [[Ամասիայի պայմանագիր|Ամասիայի պայմանագրով]]՝ Հայաստանը բաժանվել է [[թուրքեր]]ի և [[պարսիկներ]]ի միջև. Երևանի խանությունն անցել է |
[[1555]] թվականի [[Ամասիայի պայմանագիր|Ամասիայի պայմանագրով]]՝ Հայաստանը բաժանվել է [[թուրքեր]]ի և [[պարսիկներ]]ի միջև. Երևանի խանությունն անցել է Իրանին: [[1578]] թվականին թուրքական զորքերը Մուստաֆա Լալու (Ջաֆեր) փաշայի գլխավորությամբ կրկին հարձակվել են Երևանի խանության վրա և [[1579]] թվականին հեշտությամբ գրավել են այն, քանի որ Մահմուդ խանը (Թոխմախ մականունով), լսելով թուրքական բանակի մոտենալու լուրը, կողոպտել է քաղաքը և դիմել փախուստի՝ իր հետ տանելով հազարավոր գերիներ: Երևանից բազմահազար (մոտ 60 հազար) գերիներ է տարել նաև թուրք Մուստաֆա Լալու փաշան: Սակայն շուտով կնքվել է նոր պայմանագիր, որով Երևանը դարձյալ անցել է Իրանին: |
||
[[1583]] թվականին թուրքական մի ստվար բանակ Ֆահրադ փաշայի հրամանատարությամբ վերստին արշավել է |
[[1583]] թվականին թուրքական մի ստվար բանակ Ֆահրադ փաշայի հրամանատարությամբ վերստին արշավել է Երևան: Մահմուդ խանը նահանջել է արևելք՝ քաղաքը թողնելով թուրքերին: Ֆահրադ փաշան [[1582]]-[[1583]] թվականներին Հրազդանի ձախափնյա զառիթափ ձորեզրին՝ հարթավայրում, կառուցել է [[Երևանի բերդ]]ը, որը եղել է թուրք և պարսիկ տիրակալների բացառիկ կարևոր ռազմական հենակետը: [[19-րդ դար]]ի սկզբին բերդն զբաղեցրել է 790 մ x 850 մ չափսերի գրեթե քառակուսի տարածք: [[1603]] թվականին [[Աբբաս Խոջա Ահմադ|Աբբաս]] շահը մոտ 8-9 ամիս պաշարել է Երևանը, թուրքական կայազորը հարկադրված հանձնվել է: [[1604]] թվականին Աբբասի գերեվարած հայերի թվում եղել են բազմաթիվ երևանցիներ, որոնք [[1606]] թվականին [[Նոր Ջուղա]]յի մոտ հիմնել են ավան և կոչել Նոր Երևան: [[1605]] թվականի դաշնագրով՝ վերականգնվել են [[1555]] թվականի թուրք-պարսկական սահմանները, և Երևանը կրկին մնացել է պարսկական հատվածում: 3 դար շարունակ Երևանը 14 անգամ ձեռքից ձեռք է անցնել: [[1606]]-[[1609]] թվականներին Երևանի Ամիրգունա խանք Արևմտյան Հայաստանի զանազան շրջաններից գերած բազմաթիվ հայերի բնակեցրել է Երևանի շրջակայքում: [[1635]] թվականին քաղաքը գրավել են Մուրատ սուլթանի, [[1636]] թվականին՝ Իրանի շահ Սեֆիի զորքերը: [[1638]] թվականին Երևանը և շրջակա բնակավայրերը գրավել ու ասպատակել են Քանան փաշայի թուրքական զորքերը, որոնց կազմում եղել են նաև [[Ղրիմ]]ի խանի ջոկատները: [[1639]] թվականին կնքված [[Կասրե-Շիրինի հաշտություն|Կասրե-Շիրինի հաշտությամբ]] հաստատվել է մոտ 60-ամյա խաղաղություն: Երևանը եղել է Սեֆյան կայսրության Չուխուր Սաադի բեգլար-բեգության կենտրոնը, որը կառավարել է սարդարը, [[1747]] թվականից՝ խանը: |
||
[[1724]] թվականին Երևանի և շրջակա գյուղերի բնակիչները շուրջ 2 ամիս դիմագրավել են թուրք, 70-հազարանոց բանակին և միայն պարսիկների դավաճանության պատճառով են պարտվել ու բերդը հանձնել |
[[1724]] թվականին Երևանի և շրջակա գյուղերի բնակիչները շուրջ 2 ամիս դիմագրավել են թուրք, 70-հազարանոց բանակին և միայն պարսիկների դավաճանության պատճառով են պարտվել ու բերդը հանձնել թուրքերին: Երևանի պատմության այդ էջը ներկայացրել է պատմիչ [[Աբրահամ Երևանցի]]ն, որը, մանրամասն նկարագրելով ճակատամարտը, հիշատակում է, որ 20 հազար զոհ տալով՝ թուրքերին վերջապես հաջողվել է գրավել բերդը: [[1735]] թվականին Իրանի Նադիր շահը, թուրքերի հետ նախնական պայմանավորվածությամբ, վերացրել է [[Կարսի բերդ]]ի պաշարումը, փոխարենը երկարատև պաշարումից հետո առանց կռվի ([[սեպտեմբերի 22|սեպտեմբերի 22-ին]]) գրավել Երևանը: |
||
== Նոր շրջան == |
== Նոր շրջան == |
||
{{Հիմնական հոդված|Հին Երևան}} |
{{Հիմնական հոդված|Հին Երևան}} |
||
[[Պատկեր:Երևանի հին շուկան՝ Ղանթար.jpg|մինի|[[Հին Երևան]]ի շուկան՝ Ղանթարը]] |
[[Պատկեր:Երևանի հին շուկան՝ Ղանթար.jpg|մինի|[[Հին Երևան]]ի շուկան՝ Ղանթարը]] |
||
[[18-րդ դար]]ը 1-ին քառորդից [[Իսրայել Օրի]]ն և ազատագրական շարժման մյուս գործիչները հայ ժողովրդի ազատագրական շարժումներում կարևոր դեր են հատկացրել |
[[18-րդ դար]]ը 1-ին քառորդից [[Իսրայել Օրի]]ն և ազատագրական շարժման մյուս գործիչները հայ ժողովրդի ազատագրական շարժումներում կարևոր դեր են հատկացրել Երևանին: [[18-րդ դար]]ի 2-րդ կեսին [[Երևանի խանություն]]ը հարկատու էր [[Վրաստան]]ի [[Հերակլ II|Հերակլ 2-րդ թագավորին]], որից ժամանակ առժամանակ հրաժարվելու պատճառով Հերակլը ձեռնարկել է 3 պատժիչ արշավանքներ (1765, 1769, 1779): Վերջինի ժամանակ ավերել է Երևանի խանության գավառները, 3 ամիս պաշարել քաղաքը, խանության շատ բնակիչների գաղթեցրել Վրաստան, Երևանից տարածներին բնակեցրել են [[Տփղիս]]ի [[Հավլաբար]] թաղամասում: [[17-րդ դար|17]]-[[18-րդ դար|18]]-րդ դարերում Երևանն ունեցել է մոտ 15 հազար բնակիչ: Երևանում էին կենտրոնացված խանության վարչական մարմիններն ու զորքերի մեծ մասը: Այդ շրջանում Երևանը կառավարել է ոստիկանապետը, որն զբաղվել է քաղաքի կարգուկանոնով և տուրքերի հավաքմամբ: Թաղերը ենթարկվել են ավագներին: Պաշտոնյաների թվում էին շուկայի պետը, կշռապետը և ոռոգման ցանցի պատասխանատուն: |
||
=== Բնակչության զբաղվածությունը === |
=== Բնակչության զբաղվածությունը === |
||
[[19-րդ դար]]ում Երևանում զարգացել են արհեստագործությունը (այդ թվում՝ տնայնագործությունը), առևտուրը, այգեգործությունն ու բանջարաբուծությունը, մասամբ՝ երկրագործությունն ու |
[[19-րդ դար]]ում Երևանում զարգացել են արհեստագործությունը (այդ թվում՝ տնայնագործությունը), առևտուրը, այգեգործությունն ու բանջարաբուծությունը, մասամբ՝ երկրագործությունն ու անասնապահությունը: Հիմն արհեստներն էին ներկարարությունը, կաշեգործությունը, հացագործությունը և այլն: Արհեստավորներն ու առևտրականներն ընդգրկված էին համքարություններում: Քաղաքում գործել են տնայնագործ, արտադրական ձեռնարկություններ ([[ապակի|ապակու]], [[վառոդ]]ի, [[թնդանոթ]]ի և այլն): Մեծածախ առևտրով զբաղվել են հարուստ վաճառականները, մանրածախով և շարժականով՝ մանր առևտրականները (բազազներ, մանրավաճառներ): |
||
=== Քաղաքի կառուցվածքը === |
=== Քաղաքի կառուցվածքը === |
||
[[Պատկեր:Երևանի Ցարսկայա, այժմ Արամի փողոցը.gif|մինի|Երևանի Ցարսկայա, այժմ Արամի փողոցը]] |
[[Պատկեր:Երևանի Ցարսկայա, այժմ Արամի փողոցը.gif|մինի|Երևանի Ցարսկայա, այժմ Արամի փողոցը]] |
||
Քաղաքն զբաղեցրել է մեծ տարածք՝ անշուք և անկանոն |
Քաղաքն զբաղեցրել է մեծ տարածք՝ անշուք և անկանոն կառույցներով: Բերդը քաղաքից բաժանվել է մեծ հրապարակով: Բերդում էին խանի պալատը, հարեմը, զորանոցներ, բաղնիքներ, մզկիթներ, կրպակներ և այլ շինություններ: Քաղաքն ուներ 3 թաղամաս ([[Շահար]], [[Թափաբաշ]], [[Երկաթ-աղբյուր]]): Գործել է 4 շուկա [Խանբաղի, Ղանթարի (Գլխավոր) և այլն], 7 կարավանատուն (Գյուրջի, Ջուղայի, Ջառաբի, Հաջի Ալիի և այլն ): Երևանը եղել է ռուս-պարսկական առևտրի խոշոր հանգույց: Առևտրի ծավալով ու մեծությամբ ամենահայտնին Մեծ հրապարակն էր՝ սարդարի 2 կշեռքներով՝ ղանթարով (մեծ կշեռք) և միզանով (փոքր կշեռք): Մեծ չափերի է հասել արտաքին առևտուրը: Երևանից արտահանվել են բամբակ, բրինձ, ցորեն, աղ, մրգեր և այլն: Շրջանառության մեջ են եղել ռուսումնական, հոլանդական, թուրքական դրամները, Երևանում հատած պղնձադրամները (կարափուլի, [[գրոշ]]): Երևանին ոռոգման ջուր են մատակարարել Հրազդանից սկիզբ առնող 4 ջրանցքները (Դալմայի, Աբուհայաթի, Մամռի, Նորագեղի): |
||
=== Բնական երևույթների ազդեցությունները === |
=== Բնական երևույթների ազդեցությունները === |
||
Իր բազմադարյան պատմության ընթացքում Երևանը բազմիցս տուժել է բնական աղետներից՝ երկրաշարժներից և Գետառի |
Իր բազմադարյան պատմության ընթացքում Երևանը բազմիցս տուժել է բնական աղետներից՝ երկրաշարժներից և Գետառի սելավներից: Ամենակործանարարը [[1679]] թվականի [[հունիսի 4]] երկրաշարժն էր. փլվել են [[եկեղեցի]]ներ, [[մզկիթ]]ներ, [[Երևանի բերդ]]ի, խանի ապարանքները, բաղնիքները, ավերվել քաղաքի բնակելի թաղամասերը: Զոհերի թիվը հասել է 7600-ի: [[1804]]-[[1813]] թվականների [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813)|ռուս-պարսկական պատերազմի]] ժամանակ գեներալ [[Պավել Ցիցիանով]]ի գլխավորությամբ ձեռնարկվել է ռուսական զորքերի առաջին արշավանքը Երևան. [[1804]] թվականի [[հուլիսի 2]] ռուսական զորքերը գրավել են բուն քաղաքը, ապա պաշարել բերդը ([[հուլիսի 24]]): Սակայն շուտով հարկադրված վերադարձել են [[Թիֆլիս]]: [[1808]] թվականի սեպտեմբերին հեներալ [[Իվան Գուդովիչ]]ի գլխավորությամբ արշավանքը Երևան նույնպես արդյունք չի տվել: |
||
=== Երևանը՝ որպես գավառական քաղաք === |
=== Երևանը՝ որպես գավառական քաղաք === |
||
[[1826]] թվականին սկսված ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ ձեռնարկվել է երրորդ արշավանքը Երևան՝ գեներալ Իվան Պասկևիչի |
[[1826]] թվականին սկսված ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ ձեռնարկվել է երրորդ արշավանքը Երևան՝ գեներալ Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ: [[1827]] թվականի [[հոկտեմբեր 1]] գեներալ [[Աֆանասի Կրասովսկի|Աֆանասի Կրասովսկու]] զորքերը հայ կամավորականների աջակցությամբ գրավել են քաղաքը: [[1828]] թվականի [[փետրվարի 10]] կնքված պայմանագրով՝ Երևանի և [[Նախիջևան]]ի խանություններն անցել են [[Ռուսաստան]]ին: Երևանը դարձել է Հայկական մարզի կենտրոնը: Քաղաքի կառավարչությունն ունեցել է 2 բաժին՝ ոստիկանական և դատական: Կառավարմանը մասնակցել են գանձապետը, թաղամասերի ավագները, ցածրաստիճան այլ պաշտոնյաններ: [[1840]] թվականին Հայկական մարզի վերացմամբ Երևանի գավառը ներառվել է Վրացա-Իմերեթյան նահանգի մեջ, և Երևանը վերածվել է գավառական քաղաքի: [[1849]] թվականին կազմվել է Երևանի նահանգը՝ Երևան կենտրոնով: [[1874]] թվականին, վարչական նոր փոփոխության հետևանքով, նահանգը բաժանվել է գավառների, որոնցից մեկը Երևանի գավառն էր: |
||
=== Արհեստները === |
=== Արհեստները === |
||
[[Պատկեր:Erivan.jpg|մինի|1882 թվական]] |
[[Պատկեր:Erivan.jpg|մինի|1882 թվական]] |
||
Երևանում [[արհեստ]]ները բուռն զարգացել են հատկապես [[1860]]-ական թվականներին, սակայն 1880-ական թվականներից անկում են ապրել՝ Ռուսաստանում արտադրվող արդյունաբերական ապրանքների ներհոսքի |
Երևանում [[արհեստ]]ները բուռն զարգացել են հատկապես [[1860]]-ական թվականներին, սակայն 1880-ական թվականներից անկում են ապրել՝ Ռուսաստանում արտադրվող արդյունաբերական ապրանքների ներհոսքի հետևանքով: Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո հաստատված խաղաղությունը, կարավանների անվտանգ երթևեկության ապահովումը, չափ ու կշռի միասնական միավորների գործադրումը, մաքսային համակարգի, դրամական հարկերի սահմանումը, ճանապարհաշինության զարգացումը, [[դիլիժանսային երթևեկություն|դիլիժանսային երթևեկության]] կազմակերպումը ([[1866]]), հեռագրական կապի ստեղծումը ([[1864]]) և փոստային մշտական կապի հաստատումը Երևանում խթանել են առևտուրը: Խոշոր վաճառականներն զբաղվել են բամբակի վերավաճառքով ([[Մոսկվա]]յում, [[Կ. Պոլս]]ում, [[Մարսել]]ում, մասամբ՝ Թիֆլիսում) և ներկրված կտորեղենի առևտրով: [[1865]] թվականին Երևանի ներքին և արտաքին առևտրի շրջանառությունը կազմել է մոտ 2 միլիոն ռուբլի: [[1865]] թվականին Երևանի այգիներն ու ցանքատարածությունները կազմել են մոտ 3103 հեկտար գյուղատնտեսական ճյուղերից ստացված մաքուր եկամուտը՝ տարեկան 76 հազար ռուբլի: [[1870]] թվականին քաղաքային առաջին կանոնադրությամբ (Երևանում կիրառվել է 807 [[1879]] թվականի [[հոկտեմբերի 1]]) Երևանում ստեղծվել են քաղաքային դումա, վարչություն և ինքնավար այլ մարմիններ: Երևանի առաջին քաղաքապետ է ընտրվել [[Հովհաննես Ղորղանյան]]ը ([[1879]]-[[1884]]): [[1892]] թվականի նոր կանոնադրությամբ սահմանափակվել են քաղաքային ինքնավար մարմինների իրավունքները: Գյուղացիական ռեֆորմը Հայաստանում իրականացնելուց ([[1870]]) հետո կապիտալիստաան արդյունաբերության ստեղծման համար նախադրյալներ են ստեղծվել նաև Երևանում: Անհրաժեշտ հումքը (բամբակ, շինանյութեր, կաշի, խաղող և այլն), դրամական միջոցները կենտրոնացված էին խոշոր վաճառականների ձեռքում, որոնք էլ հիմնադրել են արտադրական առաջին ձեռնարկությունները: [[1885]] թվականին Ն. [[Թաիրով]]ը (Թաիրյան) հիմնել է գինու, օղու և սպիրտի առաջին գործարանը Երևանում: |
||
=== Հասարակական կյանքը === |
=== Հասարակական կյանքը === |
||
[[Պատկեր:Little Gey mosque in Erivan.jpg|մինի|Երևան, 1910 թվական]] |
[[Պատկեր:Little Gey mosque in Erivan.jpg|մինի|Երևան, 1910 թվական]] |
||
[[Պատկեր:Երևանի Գինու և կոնյակի գործարան.jpg|մինի|Երևանի գինու և կոնյակի գործարան]] |
[[Պատկեր:Երևանի Գինու և կոնյակի գործարան.jpg|մինի|Երևանի գինու և կոնյակի գործարան]] |
||
[[1887]] թվականին այդ գործարանին կից կազմակերպվել է [[կոնյակ]]ի առաջին |
[[1887]] թվականին այդ գործարանին կից կազմակերպվել է [[կոնյակ]]ի առաջին արտադրությունը: Գործել են Դ. Սարաջևի (1894 թվականից), Կ. Աֆրիկյանի և Գ. Գյոզալյանի (1897 թվականից) կոնյակի գործարանները: [[20-րդ դար]]ի սկզբին Երևանում կար կոնյակի, օղու, սպիրտի, գինու 5 գործարան: [[1899]] թվականին ռուս խոշոր ձեռնարկատեր Ն. Շուստովը գնել է Թաիրովի գինու-կոնյակի գործարանը, կարճ ժամանակամիջոցում ընդլայնել մի քանի անգամ, իսկ [[1907]] թվականին կառուցել նոր մեքենայացված, օդամղիչ և տակառի գործարաններ, նկուղներ, սպասարկման կետեր, օժանդակ այլ հարմարություններ և փոքր ջրէկ՝ Հրազդան գետի վրա: Երևանում արտադրվող կոնյակի և սպիրտի մեծ մասն աստիճանաբար կենտրոնացվել է «Շուստով և որդիներ» ընկերության ձեռքում: Խաղողի թափոնների և գինու նստվածքների հիման վրա ընդարձակվել է նաև օղու և սպիրտի արտադրությունը: 1891 թվականին գործել է Տեր-Ավետիքյան եղբայրների մեխանիկական գործարանը, որն սպասարկել է հիմնականում գինու, կոնյակի, օղու արտադրության ձեռնարկություններին: Գործել են նաև պահածոների, բամբակազտիչ, գարեջրի ու հանք, ջրերի և այլ գործարաններ, տպարաններ, ձիթհաններ: 1896 թվականին Երևանում ընդհանուր առմամբ եղել է 129 գործարան: Երևանի տնտեսական կյանքում էական նշանակություն է ունեցել Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու կառուցումը (1899-1909): Ներքին ու արտաքին առևտրի զարգացմանը նպաստել է նաև Երևան-Աղստաֆա, Երևան-Ջուլֆա և Երևան-հգդիր խճուղիների բարեկարգումը: 19-րդ դարի վերջին քառորդից շատ արհեստներ (ներկարարություն, կտավագործություն, բրուտագործություն և այլն) կորցրել են լայն պահանջարկը: 20-րդ դարի սկգբին վերացել են համքարությունները: Փոխարենն առաջացել են նոր պահանջներին համապատասխան արհեստներ (ժամագործություն, խառատություն և այլն), աշխուժացել են որոշ հին արհեստներ (քարտաշություն, որմնադրություն, հյուսնություն և այլն): [[19-րդ դար]]ի վերջին և [[20-րդ դար]]ի սկզբին էական փոփոխություններ են տեղի ունեցել Երևանի ներքին կյանքի, մշակույթի և այլ բնագավառներում: Ձիակառքերից բացի՝ գործել են ձիաքարշ տրամվայներ, որոնց երթևեկության համար ստեղծվել է 4 վերստ երկաթգիծ ([[1906]]): [[1907]] թվականին «Ամպեր» ընկերության միջոցներով կառուցվել է ևս մեկ ջրէկ, որը ծառայել է քաղաքի լուսավորմանը: [[1911]] թվականին «Երևանի ջրմուղի ընկերության» ջանքերով և քաղաքի մեծահարուստների միջոցներով կառուցվել է Երևանի ջրմուղը, որը խմելու ջուր է մատակարարել քաղաքին: [[1913]] թվականից գործել է հեռախոսային ցանց: Կառուցվել են նոր բաղնիքներ, դպրոցներ, զբոսայգիներ, հիվանդանոցներ ու դեղատներ, կազմակերպվել թատերական խմբակներ, երաժշտական, հաշվապահպանական, կարի և այլ դասընթացներ, ստեղծվել են պարբերականևեր, տպարաններ, բացվել կինոթատրոններ: Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցել են նաև երևանցի բազմաթիվ կամավորներ, որոնք հայկական ջոկատների հետ ռուսական զորքի կազմում կռվել են Հայաստանը թուրքական լծից ազատագրելու համար: [[1915]] թվականի [[Մեծ եղեռն]]ից փրկված բազմաթիվ գաղթականներ ապաստանել են Երևանում: [[1918]] թվականի գարնանն [[Ալեքսանդրապոլ]]ը գրավելուց հետո թուրքական զորքերի մի մասը շարժվել է դեպի Երևան: Քաղաքն առանց դիմադրության հանձնելու քաղաքային դումայի որոշմանը հակառակ՝ Երևանի և շրջակա գյուղերի ([[Քանաքեռ]], [[Ավան]], [[Առինջ]] և այլն) բնակչությունը, [[Արամ Մանուկյան]]ի գլխավորությամբ աշխարհազոր կազմած, մասնակցել է քաղաքի պաշտպանությանը: |
||
=== Երևանը՝ որպես մայրաքաղաք === |
=== Երևանը՝ որպես մայրաքաղաք === |
||
[[Պատկեր:Erivan stantion.gif|մինի|Երևան, 1921 թվական]] |
[[Պատկեր:Erivan stantion.gif|մինի|Երևան, 1921 թվական]] |
||
[[Պատկեր:Երևանի հրապարակը 20րդ դ. սկզբին.jpg|մինի|Երևանի հրապարակը 20-րդ դարի սկզբին]] |
[[Պատկեր:Երևանի հրապարակը 20րդ դ. սկզբին.jpg|մինի|Երևանի հրապարակը 20-րդ դարի սկզբին]] |
||
[[1918]] թվականի [[մայիսի 22]]-[[Մայիսի 28|28]]-ին հայկական զորքերի հետ [[Սարդարապատ]]ի մոտ պարտության են մատնել թուրքական բանակին, որը նահանջել է՝ չկարողանալով մտնել |
[[1918]] թվականի [[մայիսի 22]]-[[Մայիսի 28|28]]-ին հայկական զորքերի հետ [[Սարդարապատ]]ի մոտ պարտության են մատնել թուրքական բանակին, որը նահանջել է՝ չկարողանալով մտնել Երևան: [[1918]] թվականի հուլիսին Երևան է տեղափոխվել նույն թվականի մայիսի 28-ին Թիֆլիսում հռչակված Հայաստանի Հանրապետության Կառավարությունը: Երևանը դարձել է Հայաստանի առաջին հանրապետության մայրաքաղաքը: [[1920]]-[[1991]] թվականներին Երևանը Հայկական ԽՍՀ [[մայրաքաղաք]]ն էր: Խորհրդական իշխանության տարիներին Երևանը կառավարել է ժողովրդական պատգամավորների քաղաքային խորհուրդը: [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ից ([[1941]]-[[1945]]) հետո Երևանում բացվել են նոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, հանրակրթական, բարձրագույն և մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, գիտական հիմնարկներ, գրադարաններ, կինոթատրոններ, հրատարակչություններ, եկեղեցիներ, մշակութային այլ օջախներ, ստեղծվել է ռադիոհեռուստատեսային լայն ցանց: Երևանը դարձել է [[Այսրկովկաս]]ի ու [[Առաջավոր Ասիա]]յի արդյունաբերական խոշոր կենտրոններից: [[1991]] թվականից Երևանը ՀՀ մայրաքաղաքն է: [[1995]] թվականի հուլիսի 5-ին ընդունված [[ՀՀ Սահմանադրություն|ՀՀ Սահմանադրության]] 13-րդ հոդվածով ամրագրվել է Երևանի՝ ՀՀ մայրաքաղաքի իրավական կարգավիճակը: |
||
== Տես նաև == |
== Տես նաև == |
02:24, 14 Ապրիլի 2016-ի տարբերակ
Երևանն աշխարհի հնագույն քաղաքներից է: Հնագիտական պեղումներով պարզվել է, որ մարդն այստեղ ապրել է տասնյակհազարավոր տարիներ առաջ: Քաղաքի տարածքում տարբեր ժամանակաշրջաններում առաջացել և զանազան պատճառներով կործանվել են բազմաթիվ բնակավայրեր: ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքի հնագույն բնակավայրը Երևանյան կամ Հրազդանյան քարայրն է (Երևանյան լճի մոտ՝ Հրազդան գետի ձախ ափին), որի հնագույն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) թվագրվում է մոատերյան շրջանով (10-3,5 հազարամյակ առաջ): 1950 թվականիև Արին բերդ բլրի պեղումներով հայտնաբերվել է Վանի թագավորության Արգիշտի Ա արքայի սեպագիր արձանագրությունը, ըստ որի՝ Արգիշտի Ա-ն Էրեբունի բերդաքաղաքը հիմևադրել է մ.թ.ա. 782 թվականին: Արձանագրությունը վկայում է. «Խալդ աստծո հրամանով, Արգիշտին, Մենուայի որդին երերունի քաղաքը կառուցեց Բիաինիլիի հզորության համար.... Խաթե /և/ Ծուպանե երկրներից ես այնտեղ 6 հազար 600 զինվորներ բնակեցրի»:
Անվան նշանակությունը
Մ.թ.ա. 7-րդ դարում Կարմիր բլուրում կառուցվել է Թեյշեբաինի ամրոցը, որը մ.թ.ա. 6-րդ դարում կործանել են սկյութներըը և մեդիացիները: Վանի քարաժայռիվրա փորագրված Խորխոռյան տարեգրության մեջ, որը 1828 թվականին հայտնաբերել է արևելագետ Ֆ. Շուլցը, ընթերցվում է նաև էրեբունի տեղանունը: Հայ մատենագիրները Երևանի անվան ծագումը երկար ժամանակ կապել են Նոյյան տապանի աստվածաշնչյան ավանդության հետ, իբրև երբ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի գագաթին, և Նոյը, ջրհեղեղից հետո տեսնելով առաջին ցամաքը, որն ապագա Երևանի կառուցման վայրն էր, գոչել է՝ երևա՜ց (այստեղից էլ՝ «Երևան» անվանումը): Առավել տարածված է այն տեսակետը, որ «Երևան» անունը կապված է երեբունի բերդաքաղաքի անվան հետ: Սակայն կան նաև այլ տեսակետներ. դրանցից մեկի համաձայն՝ հիմնադրված նոր բնակավայրի անվանակոչման համար Արգիշտի Ա-ն կամ օգտագործել է տարածքում եղած ու նրան հայտնի հնագույն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչել է «երի» կամ «արի» ցեղի (երկրի) անունով: Հայկական լեռնաշխարհից ու շրջակա տարածքներից հեռացած հնդեվրոպացիների նախնիները՝ արիական ցեղերը, հիշում են իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը և գրավոր աղբյուրներում նշում են այդ մասին (հնդկական վեդաներ, Իրանում «Ավեստա», պարսից Դարեհ Ա-ի Բեհիսթունյան արձանագրություն):
Հին շրջան
Երևանը հիշատակվում է 3-րդ դարի սոդդիական-մանիքեական տեքստում, որտեղ նշվում է, որ քրիստոնեական համայնքի կողքին Մանիի (պարսիկ նկարիչ, մանիքեության հիմնադիրը) աշակերտներից մեկը Երևանում հիմնել է մանիքեական համայնք: Վանի թագավորության անկումից հետո Երևանի շուրջ 1000-ամյա պատմության մասին հայ մատենագրության աղբյուրները լռում են: Երևանը կրկին հիշատակվում է 7-րդ դարում՝ «Գիրք թղթոցի» մեջ: Պատմիչ Սեբեոսը վկայում է, որ արաբերեն արշավանքների ժամանակ Երևանը վաճառաշահ ու այգեշատ քաղաք էր: 12-13-րդ դարում Երևանը բավական մեծ տարածք է զբաղեցրել, սակայն սելջուկ թուրքերի արշավանքների հետևանքով հիմնովին ավերվել է և, տակավին չվերականգնված, ենթարկվել նոր արհավիրքի՝ մոնղոլ-թաթարների, ապա Լենկթեմուրի ասպատակություններին, և 1387 թվականին, ի թիվս այլ քաղաքների, կրկին ավերվել է:
Միջին դարեր
Երևանի կարևորությունը մեծացել է 1437-1467 թվականներին, երբ դարձել է Արարատյան աշխարհի մեծագույն մասն ընդգրկող կուսակալության կենտրոնը և հաճախ հիշատակվում է որպես «Արարատյան երկրի մայրաքաղաք»: Կարակոյունլու ցեղապետ Ջհան շահը (1437-1467) ստեղծել է Երևան կենտրոնով կուսակալություն և կուսակալ նշանակել Յաղուբ բեկին: 1502 թվականին Իրանի Սեֆյան հարստության հիմնադիր Իսմայիլ շահը, ի թիվս Հայաստանի արևելյալ երկրամասերի, ակկոյունլուներից խլել է նաև Երևանն ու հանձնել Ռևան խանին: Իբրև սահմանային մեծ խանության կենտրոն՝ Երևանը պեղված բրոնզե ձիու գլուխ Ռևան խանի օրոք ձեռք է բերել ռազմական (մ.թ.ա. 6-րդ դար) մեծ նշանակություն:
Հակամարտություններ Պարսկաստանի և Թուրքիայի և Իրանի հետ
1555 թվականի Ամասիայի պայմանագրով՝ Հայաստանը բաժանվել է թուրքերի և պարսիկների միջև. Երևանի խանությունն անցել է Իրանին: 1578 թվականին թուրքական զորքերը Մուստաֆա Լալու (Ջաֆեր) փաշայի գլխավորությամբ կրկին հարձակվել են Երևանի խանության վրա և 1579 թվականին հեշտությամբ գրավել են այն, քանի որ Մահմուդ խանը (Թոխմախ մականունով), լսելով թուրքական բանակի մոտենալու լուրը, կողոպտել է քաղաքը և դիմել փախուստի՝ իր հետ տանելով հազարավոր գերիներ: Երևանից բազմահազար (մոտ 60 հազար) գերիներ է տարել նաև թուրք Մուստաֆա Լալու փաշան: Սակայն շուտով կնքվել է նոր պայմանագիր, որով Երևանը դարձյալ անցել է Իրանին:
1583 թվականին թուրքական մի ստվար բանակ Ֆահրադ փաշայի հրամանատարությամբ վերստին արշավել է Երևան: Մահմուդ խանը նահանջել է արևելք՝ քաղաքը թողնելով թուրքերին: Ֆահրադ փաշան 1582-1583 թվականներին Հրազդանի ձախափնյա զառիթափ ձորեզրին՝ հարթավայրում, կառուցել է Երևանի բերդը, որը եղել է թուրք և պարսիկ տիրակալների բացառիկ կարևոր ռազմական հենակետը: 19-րդ դարի սկզբին բերդն զբաղեցրել է 790 մ x 850 մ չափսերի գրեթե քառակուսի տարածք: 1603 թվականին Աբբաս շահը մոտ 8-9 ամիս պաշարել է Երևանը, թուրքական կայազորը հարկադրված հանձնվել է: 1604 թվականին Աբբասի գերեվարած հայերի թվում եղել են բազմաթիվ երևանցիներ, որոնք 1606 թվականին Նոր Ջուղայի մոտ հիմնել են ավան և կոչել Նոր Երևան: 1605 թվականի դաշնագրով՝ վերականգնվել են 1555 թվականի թուրք-պարսկական սահմանները, և Երևանը կրկին մնացել է պարսկական հատվածում: 3 դար շարունակ Երևանը 14 անգամ ձեռքից ձեռք է անցնել: 1606-1609 թվականներին Երևանի Ամիրգունա խանք Արևմտյան Հայաստանի զանազան շրջաններից գերած բազմաթիվ հայերի բնակեցրել է Երևանի շրջակայքում: 1635 թվականին քաղաքը գրավել են Մուրատ սուլթանի, 1636 թվականին՝ Իրանի շահ Սեֆիի զորքերը: 1638 թվականին Երևանը և շրջակա բնակավայրերը գրավել ու ասպատակել են Քանան փաշայի թուրքական զորքերը, որոնց կազմում եղել են նաև Ղրիմի խանի ջոկատները: 1639 թվականին կնքված Կասրե-Շիրինի հաշտությամբ հաստատվել է մոտ 60-ամյա խաղաղություն: Երևանը եղել է Սեֆյան կայսրության Չուխուր Սաադի բեգլար-բեգության կենտրոնը, որը կառավարել է սարդարը, 1747 թվականից՝ խանը:
1724 թվականին Երևանի և շրջակա գյուղերի բնակիչները շուրջ 2 ամիս դիմագրավել են թուրք, 70-հազարանոց բանակին և միայն պարսիկների դավաճանության պատճառով են պարտվել ու բերդը հանձնել թուրքերին: Երևանի պատմության այդ էջը ներկայացրել է պատմիչ Աբրահամ Երևանցին, որը, մանրամասն նկարագրելով ճակատամարտը, հիշատակում է, որ 20 հազար զոհ տալով՝ թուրքերին վերջապես հաջողվել է գրավել բերդը: 1735 թվականին Իրանի Նադիր շահը, թուրքերի հետ նախնական պայմանավորվածությամբ, վերացրել է Կարսի բերդի պաշարումը, փոխարենը երկարատև պաշարումից հետո առանց կռվի (սեպտեմբերի 22-ին) գրավել Երևանը:
Նոր շրջան
18-րդ դարը 1-ին քառորդից Իսրայել Օրին և ազատագրական շարժման մյուս գործիչները հայ ժողովրդի ազատագրական շարժումներում կարևոր դեր են հատկացրել Երևանին: 18-րդ դարի 2-րդ կեսին Երևանի խանությունը հարկատու էր Վրաստանի Հերակլ 2-րդ թագավորին, որից ժամանակ առժամանակ հրաժարվելու պատճառով Հերակլը ձեռնարկել է 3 պատժիչ արշավանքներ (1765, 1769, 1779): Վերջինի ժամանակ ավերել է Երևանի խանության գավառները, 3 ամիս պաշարել քաղաքը, խանության շատ բնակիչների գաղթեցրել Վրաստան, Երևանից տարածներին բնակեցրել են Տփղիսի Հավլաբար թաղամասում: 17-18-րդ դարերում Երևանն ունեցել է մոտ 15 հազար բնակիչ: Երևանում էին կենտրոնացված խանության վարչական մարմիններն ու զորքերի մեծ մասը: Այդ շրջանում Երևանը կառավարել է ոստիկանապետը, որն զբաղվել է քաղաքի կարգուկանոնով և տուրքերի հավաքմամբ: Թաղերը ենթարկվել են ավագներին: Պաշտոնյաների թվում էին շուկայի պետը, կշռապետը և ոռոգման ցանցի պատասխանատուն:
Բնակչության զբաղվածությունը
19-րդ դարում Երևանում զարգացել են արհեստագործությունը (այդ թվում՝ տնայնագործությունը), առևտուրը, այգեգործությունն ու բանջարաբուծությունը, մասամբ՝ երկրագործությունն ու անասնապահությունը: Հիմն արհեստներն էին ներկարարությունը, կաշեգործությունը, հացագործությունը և այլն: Արհեստավորներն ու առևտրականներն ընդգրկված էին համքարություններում: Քաղաքում գործել են տնայնագործ, արտադրական ձեռնարկություններ (ապակու, վառոդի, թնդանոթի և այլն): Մեծածախ առևտրով զբաղվել են հարուստ վաճառականները, մանրածախով և շարժականով՝ մանր առևտրականները (բազազներ, մանրավաճառներ):
Քաղաքի կառուցվածքը
Քաղաքն զբաղեցրել է մեծ տարածք՝ անշուք և անկանոն կառույցներով: Բերդը քաղաքից բաժանվել է մեծ հրապարակով: Բերդում էին խանի պալատը, հարեմը, զորանոցներ, բաղնիքներ, մզկիթներ, կրպակներ և այլ շինություններ: Քաղաքն ուներ 3 թաղամաս (Շահար, Թափաբաշ, Երկաթ-աղբյուր): Գործել է 4 շուկա [Խանբաղի, Ղանթարի (Գլխավոր) և այլն], 7 կարավանատուն (Գյուրջի, Ջուղայի, Ջառաբի, Հաջի Ալիի և այլն ): Երևանը եղել է ռուս-պարսկական առևտրի խոշոր հանգույց: Առևտրի ծավալով ու մեծությամբ ամենահայտնին Մեծ հրապարակն էր՝ սարդարի 2 կշեռքներով՝ ղանթարով (մեծ կշեռք) և միզանով (փոքր կշեռք): Մեծ չափերի է հասել արտաքին առևտուրը: Երևանից արտահանվել են բամբակ, բրինձ, ցորեն, աղ, մրգեր և այլն: Շրջանառության մեջ են եղել ռուսումնական, հոլանդական, թուրքական դրամները, Երևանում հատած պղնձադրամները (կարափուլի, գրոշ): Երևանին ոռոգման ջուր են մատակարարել Հրազդանից սկիզբ առնող 4 ջրանցքները (Դալմայի, Աբուհայաթի, Մամռի, Նորագեղի):
Բնական երևույթների ազդեցությունները
Իր բազմադարյան պատմության ընթացքում Երևանը բազմիցս տուժել է բնական աղետներից՝ երկրաշարժներից և Գետառի սելավներից: Ամենակործանարարը 1679 թվականի հունիսի 4 երկրաշարժն էր. փլվել են եկեղեցիներ, մզկիթներ, Երևանի բերդի, խանի ապարանքները, բաղնիքները, ավերվել քաղաքի բնակելի թաղամասերը: Զոհերի թիվը հասել է 7600-ի: 1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ գեներալ Պավել Ցիցիանովի գլխավորությամբ ձեռնարկվել է ռուսական զորքերի առաջին արշավանքը Երևան. 1804 թվականի հուլիսի 2 ռուսական զորքերը գրավել են բուն քաղաքը, ապա պաշարել բերդը (հուլիսի 24): Սակայն շուտով հարկադրված վերադարձել են Թիֆլիս: 1808 թվականի սեպտեմբերին հեներալ Իվան Գուդովիչի գլխավորությամբ արշավանքը Երևան նույնպես արդյունք չի տվել:
Երևանը՝ որպես գավառական քաղաք
1826 թվականին սկսված ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ ձեռնարկվել է երրորդ արշավանքը Երևան՝ գեներալ Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ: 1827 թվականի հոկտեմբեր 1 գեներալ Աֆանասի Կրասովսկու զորքերը հայ կամավորականների աջակցությամբ գրավել են քաղաքը: 1828 թվականի փետրվարի 10 կնքված պայմանագրով՝ Երևանի և Նախիջևանի խանություններն անցել են Ռուսաստանին: Երևանը դարձել է Հայկական մարզի կենտրոնը: Քաղաքի կառավարչությունն ունեցել է 2 բաժին՝ ոստիկանական և դատական: Կառավարմանը մասնակցել են գանձապետը, թաղամասերի ավագները, ցածրաստիճան այլ պաշտոնյաններ: 1840 թվականին Հայկական մարզի վերացմամբ Երևանի գավառը ներառվել է Վրացա-Իմերեթյան նահանգի մեջ, և Երևանը վերածվել է գավառական քաղաքի: 1849 թվականին կազմվել է Երևանի նահանգը՝ Երևան կենտրոնով: 1874 թվականին, վարչական նոր փոփոխության հետևանքով, նահանգը բաժանվել է գավառների, որոնցից մեկը Երևանի գավառն էր:
Արհեստները
Երևանում արհեստները բուռն զարգացել են հատկապես 1860-ական թվականներին, սակայն 1880-ական թվականներից անկում են ապրել՝ Ռուսաստանում արտադրվող արդյունաբերական ապրանքների ներհոսքի հետևանքով: Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո հաստատված խաղաղությունը, կարավանների անվտանգ երթևեկության ապահովումը, չափ ու կշռի միասնական միավորների գործադրումը, մաքսային համակարգի, դրամական հարկերի սահմանումը, ճանապարհաշինության զարգացումը, դիլիժանսային երթևեկության կազմակերպումը (1866), հեռագրական կապի ստեղծումը (1864) և փոստային մշտական կապի հաստատումը Երևանում խթանել են առևտուրը: Խոշոր վաճառականներն զբաղվել են բամբակի վերավաճառքով (Մոսկվայում, Կ. Պոլսում, Մարսելում, մասամբ՝ Թիֆլիսում) և ներկրված կտորեղենի առևտրով: 1865 թվականին Երևանի ներքին և արտաքին առևտրի շրջանառությունը կազմել է մոտ 2 միլիոն ռուբլի: 1865 թվականին Երևանի այգիներն ու ցանքատարածությունները կազմել են մոտ 3103 հեկտար գյուղատնտեսական ճյուղերից ստացված մաքուր եկամուտը՝ տարեկան 76 հազար ռուբլի: 1870 թվականին քաղաքային առաջին կանոնադրությամբ (Երևանում կիրառվել է 807 1879 թվականի հոկտեմբերի 1) Երևանում ստեղծվել են քաղաքային դումա, վարչություն և ինքնավար այլ մարմիններ: Երևանի առաջին քաղաքապետ է ընտրվել Հովհաննես Ղորղանյանը (1879-1884): 1892 թվականի նոր կանոնադրությամբ սահմանափակվել են քաղաքային ինքնավար մարմինների իրավունքները: Գյուղացիական ռեֆորմը Հայաստանում իրականացնելուց (1870) հետո կապիտալիստաան արդյունաբերության ստեղծման համար նախադրյալներ են ստեղծվել նաև Երևանում: Անհրաժեշտ հումքը (բամբակ, շինանյութեր, կաշի, խաղող և այլն), դրամական միջոցները կենտրոնացված էին խոշոր վաճառականների ձեռքում, որոնք էլ հիմնադրել են արտադրական առաջին ձեռնարկությունները: 1885 թվականին Ն. Թաիրովը (Թաիրյան) հիմնել է գինու, օղու և սպիրտի առաջին գործարանը Երևանում:
Հասարակական կյանքը
1887 թվականին այդ գործարանին կից կազմակերպվել է կոնյակի առաջին արտադրությունը: Գործել են Դ. Սարաջևի (1894 թվականից), Կ. Աֆրիկյանի և Գ. Գյոզալյանի (1897 թվականից) կոնյակի գործարանները: 20-րդ դարի սկզբին Երևանում կար կոնյակի, օղու, սպիրտի, գինու 5 գործարան: 1899 թվականին ռուս խոշոր ձեռնարկատեր Ն. Շուստովը գնել է Թաիրովի գինու-կոնյակի գործարանը, կարճ ժամանակամիջոցում ընդլայնել մի քանի անգամ, իսկ 1907 թվականին կառուցել նոր մեքենայացված, օդամղիչ և տակառի գործարաններ, նկուղներ, սպասարկման կետեր, օժանդակ այլ հարմարություններ և փոքր ջրէկ՝ Հրազդան գետի վրա: Երևանում արտադրվող կոնյակի և սպիրտի մեծ մասն աստիճանաբար կենտրոնացվել է «Շուստով և որդիներ» ընկերության ձեռքում: Խաղողի թափոնների և գինու նստվածքների հիման վրա ընդարձակվել է նաև օղու և սպիրտի արտադրությունը: 1891 թվականին գործել է Տեր-Ավետիքյան եղբայրների մեխանիկական գործարանը, որն սպասարկել է հիմնականում գինու, կոնյակի, օղու արտադրության ձեռնարկություններին: Գործել են նաև պահածոների, բամբակազտիչ, գարեջրի ու հանք, ջրերի և այլ գործարաններ, տպարաններ, ձիթհաններ: 1896 թվականին Երևանում ընդհանուր առմամբ եղել է 129 գործարան: Երևանի տնտեսական կյանքում էական նշանակություն է ունեցել Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու կառուցումը (1899-1909): Ներքին ու արտաքին առևտրի զարգացմանը նպաստել է նաև Երևան-Աղստաֆա, Երևան-Ջուլֆա և Երևան-հգդիր խճուղիների բարեկարգումը: 19-րդ դարի վերջին քառորդից շատ արհեստներ (ներկարարություն, կտավագործություն, բրուտագործություն և այլն) կորցրել են լայն պահանջարկը: 20-րդ դարի սկգբին վերացել են համքարությունները: Փոխարենն առաջացել են նոր պահանջներին համապատասխան արհեստներ (ժամագործություն, խառատություն և այլն), աշխուժացել են որոշ հին արհեստներ (քարտաշություն, որմնադրություն, հյուսնություն և այլն): 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին էական փոփոխություններ են տեղի ունեցել Երևանի ներքին կյանքի, մշակույթի և այլ բնագավառներում: Ձիակառքերից բացի՝ գործել են ձիաքարշ տրամվայներ, որոնց երթևեկության համար ստեղծվել է 4 վերստ երկաթգիծ (1906): 1907 թվականին «Ամպեր» ընկերության միջոցներով կառուցվել է ևս մեկ ջրէկ, որը ծառայել է քաղաքի լուսավորմանը: 1911 թվականին «Երևանի ջրմուղի ընկերության» ջանքերով և քաղաքի մեծահարուստների միջոցներով կառուցվել է Երևանի ջրմուղը, որը խմելու ջուր է մատակարարել քաղաքին: 1913 թվականից գործել է հեռախոսային ցանց: Կառուցվել են նոր բաղնիքներ, դպրոցներ, զբոսայգիներ, հիվանդանոցներ ու դեղատներ, կազմակերպվել թատերական խմբակներ, երաժշտական, հաշվապահպանական, կարի և այլ դասընթացներ, ստեղծվել են պարբերականևեր, տպարաններ, բացվել կինոթատրոններ: Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցել են նաև երևանցի բազմաթիվ կամավորներ, որոնք հայկական ջոկատների հետ ռուսական զորքի կազմում կռվել են Հայաստանը թուրքական լծից ազատագրելու համար: 1915 թվականի Մեծ եղեռնից փրկված բազմաթիվ գաղթականներ ապաստանել են Երևանում: 1918 թվականի գարնանն Ալեքսանդրապոլը գրավելուց հետո թուրքական զորքերի մի մասը շարժվել է դեպի Երևան: Քաղաքն առանց դիմադրության հանձնելու քաղաքային դումայի որոշմանը հակառակ՝ Երևանի և շրջակա գյուղերի (Քանաքեռ, Ավան, Առինջ և այլն) բնակչությունը, Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ աշխարհազոր կազմած, մասնակցել է քաղաքի պաշտպանությանը:
Երևանը՝ որպես մայրաքաղաք
1918 թվականի մայիսի 22-28-ին հայկական զորքերի հետ Սարդարապատի մոտ պարտության են մատնել թուրքական բանակին, որը նահանջել է՝ չկարողանալով մտնել Երևան: 1918 թվականի հուլիսին Երևան է տեղափոխվել նույն թվականի մայիսի 28-ին Թիֆլիսում հռչակված Հայաստանի Հանրապետության Կառավարությունը: Երևանը դարձել է Հայաստանի առաջին հանրապետության մայրաքաղաքը: 1920-1991 թվականներին Երևանը Հայկական ԽՍՀ մայրաքաղաքն էր: Խորհրդական իշխանության տարիներին Երևանը կառավարել է ժողովրդական պատգամավորների քաղաքային խորհուրդը: Հայրենական մեծ պատերազմից (1941-1945) հետո Երևանում բացվել են նոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, հանրակրթական, բարձրագույն և մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, գիտական հիմնարկներ, գրադարաններ, կինոթատրոններ, հրատարակչություններ, եկեղեցիներ, մշակութային այլ օջախներ, ստեղծվել է ռադիոհեռուստատեսային լայն ցանց: Երևանը դարձել է Այսրկովկասի ու Առաջավոր Ասիայի արդյունաբերական խոշոր կենտրոններից: 1991 թվականից Երևանը ՀՀ մայրաքաղաքն է: 1995 թվականի հուլիսի 5-ին ընդունված ՀՀ Սահմանադրության 13-րդ հոդվածով ամրագրվել է Երևանի՝ ՀՀ մայրաքաղաքի իրավական կարգավիճակը:
Տես նաև
Արտաքին հղումներ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ |
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |