«Ծիծաղ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

11:52, 20 Օգոստոսի 2015-ի տարբերակ

Ծիծաղ, մարդկանց և պրիմատների որոշ տեսակներին բնորոշ ռեակցիա, որի դրսևորումները ներառում են յուրահատուկ ձայներ և դեմքի և շնչառական համակարգի մկանների ոչ կամածին շարժումներ: Որոշ դեպքերում ծիծաղը կարող է լինել նյարդային լարվածության ռեակցիա (նյարդային ծիծաղ)կամ հոգեկան խանգարման հատկանիշ լինել: Համատեղ ծիծաղը սոցիալականացման, հաղորդակցության ակտիվ գործոն է: Ծիծաղը կարելի է բնորոշել և որպես անցումային երևույթ կենսաբանականի և մշակութայինի միջև: Մշակութային բովանդակությունն է, որ առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում ծիծաղի նկատմամբ:

Ծիծաղի նյարդաֆիզիոլոգիա

Ծիծաղի և հումորի դրսևումներն ունեն իրենց ուղեղային մեխանիզմները: Բարբարա Վիլդի տեսության համաձայն՝ ծիծաղը հսկողության է ենթարկվում երկու՝ միմյանցից անկախ մեխանիզմներով: Առաջին՝ անկախ, ինքնաբերական ծիծաղը, պայմանավորված է ենթակեղևային ազդակներով, և ֆիլոգենետիկական տեսանկյունից ավելի հին է: Այս անկախ ծիծաղին մասնակցում են տեսաթումբը (thalamus), ենթատեսաթումբը (hypothalamus), ստորին տեսաթումբը(subthalamus) և նշաձև կորիզը (nucleus amygdaloideum): Ծիծաղի երկրորդ ձևը, որը կարելի է համարել ծիծաղի իմիտացիա, գիտակցված ծիծաղն է, որի համար պատասխանատու է գլխուղեղի ճակատային կեղևը: Հումորի ընկալումը ևս կապված է ճակատային կեղևի ձախ հատվածի ակտիվացման հետ:

Ծիծաղի նյարդաֆիզիոլոգիական մեխանիզմները սերտորեն փոխկապակցված են խոսքի և ձայնային ապարատի կենտրոնների հետ: Նյարդահոգեբան Սերենս Դիկոնը նշում է, որ երբ գրգռվում են ծիծաղի կենտրոնները արգելակվում է խոսքի կենտրոնը: Իր կառուցվածքով, բովանդակությամբ և հնչողությամբ ծիծաղը խիստ տարբերվում է խոսքից: Ծիծաղի ընթացքում իսպառ բացակայում է արտասանությունը: Ձայնային վերլուծությունները ցույց են տվել, որ ծիծաղը կազմված է չեզոք հնչյուններից և չի պարունակում բաղաձայն ու ձայնավոր հնչյուններ^[1]:

Կենսաբանական (վարքաբանական և նյարդաֆիզիոլոգիական) փաստերը թույլ են տալիս վերակազմել ծիծաղի ֆիլոգենեզը: Ինքնաբերական ծիծաղը զարգացել է մետակոմունիկատիվ ազդակից անլուրջ խաղային պայքարի ժամանակ: Հոմոլոգիական ազդակ առկա է կաթնասունների վարքում: Ծիծաղի վաղեմությունը հաստատվում է նրանով, որ նրա հսկողության մեխանիզմը տեղայնացված է ուղեղի ենթակեղևում և ենթակա չէ կամքին: Էվոլյուցիոն առումով նոր ճակատային կեղևի դերը կայանում է անկախ ծիծաղի կանխման մեջ: Մարդկային ծիծաղն, անկասկած, ինտենսիվ է կապկային նախածիծաղի համեմատ: Ծիծաղը մարդու մոտ ստացավ մեծ կարևորություն` դառնալով անլրջության մետակոմունիկատիվ նշան ^[2]

Ծիծաղ և հումոր

Հումորի և գիտակցված ծիծաղի ընդհանրականը կայանում է նրանում, որ երկուսն էլ ինքնաժխտման դրսևորումներ են: Ինքնաժխտումը անհատական, իմաստային, զգայական մակարդակում` հումորն է: Ինքնաժխտումը միջանհատական մակարդակում իրագործվում է ծիծաղի միջոցով: Ծիծաղի վարակիչ բնույթը ստեղծում է ծիծաղի օբյեկտիվության իլյուզիա: Խոսելով հումորի սեմանտիկայի մասին` թվում է, թե ծիծաղը նրա ռեակցիան է, որը չունի ինքնուրույն նշանակություն: Իրականում ծիծաղը ոչ թե արդյունքն է, այլ պատճառը: Ծիծաղը չունի նշանակություն, իսկ հումորն ունի: Անլուրջ հայտարարությունը իմաստ չի հետապնդում, իսկ մետահաղորդագրոությունը` ծիծաղը, ունի որոշակի իմաստ:

Ծիծաղը և հումորը ունեն փիլիսոփայական, հոգեբանական և նշանաբանական ասպեկտներ: Հումորը հակադրված է մարդկային բոլոր զգացումներին: Դա միակ զգացումն է, որn իրատեսական չէ և ամբողջությամբ սուբյեկտիվ է: Հումորը արտաքին աշխարհում ոչ մի օբյեկտ չունի, հետևաբար չունի նաև սեմանտիկա: Կան ուղղակի հումորային տեքստեր, որոնք սեմանտիկական ծանրաբեռնվածություն չեն կրում: Հումորի ողջ իմաստը հենված է հակադրման վրա: Հակադրում, որը գոյություն ունի լուրջի և անլուրջի միջև:

«Ծիծաղելի» հասկացությունը հոգեբանական և լեզվական ֆիկցիա է` զուրկ որևիցե բովանդակությունից: Օբյեկտը սուբյեկտին արտաքին, ձևական առիթ է տալիս՝ անցնելու ոչ լուրջ հարաբերությունների: Հումորի հիմքում սուբյեկտի չեզոքացնող մետահարաբերությունն է դեպի իր սեփական անլրջությունը: Հումորի իրական օբյեկտները մտքերը, զգացումները և բառերն են: Իսկ մեխանիզմը հետապնդում է վերը թվարկածների ոչնչացումը բովանդակային առումով և իրականության հետ կապի խախտումը: Հումորի գործառույթը մտքի ծանրաբեռնվածությունից ազատագրումն է:

Հումորը սուբյեկտիվ դիալեկտիկա է, խաղային ինքնահերքում: Սուբյեկտի ռեֆլեքսիան իր սեփական աշխարհարընկալման դեմ: Հիմնական հակասությունը, որն ընկած է «ծիծաղելիի» հիմքում միանգամայն սուբյեկտիվ է: Այն բխում է հոգեբանական հավասարությունների հաշտեցման անհնարինությունից: Հակասությունները կարող են լինել գեղագիտական, հոգեբանական, ինտելեկտուալ:

Խուտուտից դեպի հումոր

Չարլզ Դարվինը հետևյալ միտքն է արտահայտել. «Հաճախ ասում են,որ ծիծաղելի միտքը խուտուտ է տալիս երևակայությունը, այդ գործողությունը իրենից ներկայացնում է նույն մարմին խուտուտ տալու իրավիճակը»: ^[3] Իսկ Ուիլյամ Մակ Դուգալը ծիծաղը դիտարկում է որպես հումորի պրիմիտիվ դրսևորում ^[4]:

Ստացվում է, որ մարմնական ռեակցիան (խուտուտ) կապված է հոգեբանական ֆենոմենի` ծիծաղի և հումորի հետ: Քանի որ խուտուտն անմիջականորեն կապված է ծիծաղի և հումորի հետ և՛ մարդկանց, և՛ կապիկների մոտ, կարող է լույս սփռել ծիծաղի կենսաբանական մեխանիզմների վրա: Հեղինակների մեծ մասը խուտուտից առաջացած ծիծաղը դիտարկում են որպես պարզագույն ֆիզիոլոգիական ռեակցիա: Թվում է, թե խուտուտից առաջացած ծիծաղը կենդանական ծագում ունի, իսկ հոգեբանական գործոններից առաջացած ծիծաղը` մարդկային: Այս հանգամանքից ելնելով՝ կարելի է ծիծաղի հիմքերը փնտրել խուտուտի հետ պատճառական կապում:

Ծիծաղից դեպի հումոր

Ծիծաղն, ըստ Յոհան Հայզինգայի՝ բնածին անգիտակցական մետակոմմունիկատիվ խաղային ազդակ է, որը դրսևորվում է հատկապես «բացասական» խաղի ժամանակ, երբ դիտավորյալ խախտվում են խաղի կանոնները: Այս դեպքում դրսևորվում է նախածիծաղը, որը զարգացել է ծիսականացված մեղմ կծումներից, և, ըստ էության, մարդկային հասարակության մեջ մինչ օրս կրում է ծիծաղի գլխավոր պատճառի «պատվավոր տեղում» իր բազմաթիվ երանգներով: Ծիծաղի սկզբնական և կարևորագույն իմաստն այն է, որ տեղեկացնում է խախտված նորմի անլրջության մասին:

Հումորը օնթոգենետիկական և ֆիլոգենետիկական տեսանկյունից ունի երկու ակունք` կեղծ ագրեսիա (պսևդոագրեսիա) և խաղային հակավարքի ոչ ագրեսիվ դրսևորումներ: Անթրոպոգենեզի վաղագույն փուլերում՝ հավանաբար մինչ խոսքի և մշակույթի ծագումը, կեղծ ագրեսիան շատ մեծ դեր է խաղացել մարդացման գործընթացում: Այդ վարքն է, որ դառնում է խաղային կանոնների խախտման առաջին դրսևորումը: Խոսքի և մշակույթի ձևավորումը նպաստում են խաղային հակաագրեսիայի զարգացմանը` նրան տալով մշակութային դրսևորումների երանգ: Ծիծաղը` էվոլյուցիոն նախնին է, որը ծնվել է խաղի ժամանակ հակաագրեսիայի ձևով խաղային կանոնները խախտելուց և որպես հականորմ՝ պահպանվել է մարդկության գոյության ողջ ընթացքում` մինչ օրս:

Ծիծաղի և հումորի կապը կարելի է դիտարկել որպես բացասական խաղի երկու բաղադրիչների կապ, ինքնահերքման զույգ դրսևորում: Հումորը երկրորդական է ծիծաղի նկատմամբ: Այն սոցիալական խաղի արդյունքն է:

Կարելի է դիտարկել երկու տիպի խաղ` խաղ կանոններով և անկանոն խաղ: Կանոններով խաղը (որտեղ կան դերեր) ինչ-որ առումով հոմանիշ է մշակույթին: Այս խաղը զուտ մարդկային է՝ «արհեստականության» արդյունք: Այն չունի կենսաբանական արմատներ: Առանց կանոննեի խաղը պրիմատների սոցիալական խաղի ժառանգությունն է: Ի տարբերություն նրանց` մարդու մոտ այն դրսևորվում է մետախաղի ձևով` որպես ռեֆլեքսիա մշակույթի և մշակութային դերերի առիթով: Այս առիթով կարելի է նշել հնագույն տոնական ծեսերը, որոնց բոլոր նշանակությունները ժամանակավորապես փոփոխված են: Երկու տիպի խաղերի նախադրյալը խաղային շրջանակն է: Բայց եթե կանոններով խաղի մասին է խոսքը, շրջանակը թափանցիկ է, որի հետևանքով այդ խաղը հիմնված է լիարժեք նշանների վրա, ապա առանց կանոնների խաղի շրջանակը հերմետիկ է: Նշանները, որոնք ներթափանցում են շրջանակի մեջ դադարում են այլևս նշան լինել:

Ծիծաղը ոչ թե «խոսում է», այլ գոռում է: «Այն նշան չէ, ուստի հականշանային իմաստն է ծիծաղի հիմնական բնութագիրը» ^[5]:

Խոսքային խաղի երկու տիպերի` հեգնանքի (իրոնիայի) և հումորի միաձուլումը մեկ հասկացության` կոմիկականի համակարգում սխալական է: Հեգնանքը կանոններով խաղի տարատեսակ է: Լուրջ ֆանտազիայի և ստի նման այն հիմնված է լիարժեք նշանների վրա: Հեգնանքը փոխում է իր արտահայտման մոդուսը` թողնելով անփոփոխ, անխախտ րեֆերենցիան և պրոպերենցիան: Հումորը անկանոն խաղի տարատեսակ է: Նա ոչնչացնում է ռեֆերենցիան, ինչի շնորհիվ պրոպոզիցիան դառնում է ոչ բարվորակ: Իսկ մոդուսը` ոչ ռելյատիվ: Այսպիսով, հումորի էությունը կայանում է հետևյալում. փոխել կոմունիկացիան` հիմված սիմվոլների վրա: Կարելի է ենթադրել, որ հումորը և ծիծաղը ոչ թե ինդիվիդուալ կամ խմբային ռեակցիա են, այլ` տեսակային: Դա շատ խորքային կոնֆլիկտի արդյունք է: Կոնֆլիկտ, որը գոյություն է ունեցել պրիմատների մոտ ճանաչողական-կոմունիկատիվ հատկությունների և ապագա խոսքի միջև: Խոսքի ծագումը «հեղափոխություն» էր էվոլյուցիայի մեջ, և միանգամայն հավանական է, որ այն հանգեցրել է նյարդահոգեբանական աններդաշնակության: Մարդը խոսող պրիմատ է, ժամանակ առ ժամանակ ընբոստանում է սեմիոզայի դեմ, որն էլ հիմնված է սիմվոլներ վրա: Լեզվի մակարդակում բողոքը դրսևորվում է հումորի ձևով, իսկ խոսքի մակարդակում` ծիծաղի ձևով: Չբավարարվելով լեզվական նշանների հոգեբանական գործառույթներով` ծիծաղը, փաստորեն, դրանք քայքայում է ֆիզիկապես: Այն հակադրվում է խոսքի նկատմամբ, ինչպես հումորը` լեզվի նկատմամբ:

Ծիծաղի ուսումնասիրման ուղղություններ

Մշակութաբանական մոտեցում

Ծիծաղի իրական պատճառը ոչ ավել ոչ պակաս` մարդկային վիճակն է: Ցնցելով մեր մարմինը` ծիծաղը մեզ ազատում է ոչ միայն խոսքից, այլ նաև մտքերից ու զգացումներից` բերելով ժամանակավոր երանելի անգիտակից և անզգա վիճակի, զրկելով գործելու ունակությունից: Այդ «հոգու թափահարումը» կարճատև ու բժշկող հանգիստ է խոսքերից, որոնք մարդը գցել է իր ուսերին անթրոպոգենեզի և մշակութագենեզի գործընթացում: Բնությունը ժամանակավոր «վրեժ է լուծում» մշակույթից և մտնում մրցակցության մեջ:

Ծիծաղը մինչխոսքային հաղորդակցության համակարգի ժառանգումն է: Ենթակեղևի գործառույթը ենթարկվում է կեղևին էվոլյուցիայի ընթացքում, մասնավորապես` լեզվայինի. ծիծաղի իմաստը սեղմված էր հետ` «տոհմականն ու անգիտակցականը»: Սակայն ծիծաղը կոնվենցիալ նշանի վերածելու փորձերը անհաջողությունների են մատնվում, քանի որ լեզվային նշանները պետք է ենթարկվեն կամային հսկողությանը այն ժամանակ, երբ ծիծաղը ակամա է: Մեր նախնիների մոտ ծագելով որպես մետակոմունիկատիվ «հականշան»` ծիծաղը շարունակում է մնալ ինքնուրույն, ապրել իր կյանքով և լինել խոսքի հակադրյալը: Ծիծաղը մարդուն չի վերադարձնում մշակույթից բնություն, այլ նաև հիշեցնում է նրա մշակութային ապաստարանի արհեստականության մասին: Ծիծաղի խորը անգիտակցությունից, անկառավարելիությունից և «անթափանցելիությունից» մշակույթը փորձում է փոխել այդ մետակոմունիկատիվ բարեկարգման ազդանշանի իրական իմաստը՝ տարբեր, արհեսատական իմաստներով: Սակայն հույզերը և բնածին վարքային բարդույթներ, որոնք նախկինում կոչվում էին բնազդային և անկանխելի արտահայտիչ շարժումներ, ունեն էվոլյուցիոն բավական մեծպաշար: Եվ մեր բնության այդ դրսևորումներից մշակույթի կողմից փոփոխման չեն ենթարկվել անճանաչելիության աստիճան. ծիծաղն էլ բացառություն չէ: Ավելի օտար է ծիծաղի էության այն տարածված միտքը, որ նա իր բնույթով խիստ կապված է չարի և բռնության, դատապարտման ու թշնամիների հետ: Այս միտքը խորը արմատավորված է առօրյա գիտակցության մեջ (այստեղից են «քմծիծաղ», «ծաղրանք» հասկացությունները) և ծիծաղի տեսություններում: Իրոք, ծիծաղը եղել է արյունոտ ծիսակատարությունների մաս, սակայն ոչինչ չի մատնանշում, որ այդ ծիսակատարություններն արտացոլում են նրա բնությթը:

Անկախ նրանից, թե մարդն ինչպես է իրեն դրսևորում, նա մշակույթի կողմից սահմանված որոշակի դեր է խաղում: Իր բնածին հատկանիշները մարդը սահմանում է որպես խաղի հատկանիշ, ինչպես դերասանը սահմանում է իր բեմական հագուստը, դիմահարդարումը, դեկորացիաները, սակայն մարդը սխալվում է: Բեմական հագուստ, դիմահարդարում, դեկորացիաներ և այլն, սրանք մշակույթի սեփականությունն են, իսկ ահա հույզերը և բնածին արտահայտիչ զգացումները` ուրիշ առանձնահատկություն ունեն: Սրանք ոչ միայն նշաններ են, սիմվոլներ, գաղափարական մետաֆորաներ: Նրանք ունեն իրենց սեփական էությունը, սեփական կյանքը: Եվ միայն նրանց մշակութային, մասնավորապես` կրոնական մասից դեպի գոյաբանականը տեղափոխվելիս ենք գտնում այն հարցի պատասխանը, թե ինչու է ծիծաղը իրենից ներկայացնում հսկայական առեղծված, լացը՝ ոչ ^[6]:

Հոգեբանական մոտեցում

Ուրախությունը հրճվանքի համակեցությունն է ծիծաղի հետ: Սակայն, արդյո՞ք, մարդը չի կարող ուրախանալ առանց ծիծաղելու: Եվ արդյ՞ոք ծիծաղն արտահայտում է միան ուրախություն. ուրախությունն այստեղ երկրորդական է:

Ե՛վ ծիծաղը, և՛ լացը մարդու առեղծվածային առանձնահատկություններից են: Ֆիզիոլիգիական տեսանկյունից՝ երկուսն էլ վեգետատիվ ռեֆլեքսներ են, իսկ հոգեբանական առումով՝ արտահայտիչ շարժումներով ուղեկցվող զգացումներ: Նշված երկրորդ ասպեկտին հատկապես մեծ ուշադրություն է դարձրել Դարվինն իր «Մարդկանց և կենդանիների հույզերի արտահայտումը» ^[3] մենագրության մեջ: Նշված աշխատության մեջ էլ Դարվինը նշում է, որ հույզի արտահայտումը դեմքի վրա բնածին և էվոլյուցիոն հարմարվողականության արդյունք է: Տարբեր ռասսաների մարդիկ միևնույն կերպ են արտահայտում ծիծաղի և լացի հույզերն իրենց դեմքի վրա: Նա նշում է նաև, որ էմոցիաների միմիկական արտահայտումները ուժեղացնում են տեսահաղորդակցության հնարավորությունները և նպաստում տեսակի գոյատևմանը:

Ինչ վերաբերում է նախնադարյան հույզերին, այդ հարցը հեշտությամբ է լուծվում էվոլյուցիոն- համեմատական մոտեցաման օգնությամբ ^[7] ^[8]:

Հետաքրքրական է Ուիլյամ Ջեյմսի մոտեցումը հույզերի մարմնական դրսևորումների վերաբերյալ. նա տեղափոխել է պատճառը և հետևանքը՝ նշելով, որ առաջնային է հենց «արտահայտչականությունը» (միմիկան), իսկ այն, որը համարվում էր «արտահայտվող»` հույզերը, ընդամենը հոգեբանական արձագանքներ են, միմիկայի արտացոլման հետ ոչ մի նշանակություն չունեն: Եթե այսպես է, ապա հույզերի արտահայտման հարցը մղվում է երկրորդ պլան. («ոչ թե դեմքն է հոգու հայելին, այլ հոգին է դեմքի հայելին»): Ըստ Ջեյմսի՝ հույզերի հետազոտման գլխավոր խնդիրը պետք է կայանա նախ և առաջ դրանց պատճառները գտնելու մեջ, որոնցով էլ որոշակի ազդակներ առաջացնում են մարմանական ռեակցիաներ:

Ընդանուր առմամբ, այդպիսի մոտեցումը դժգոհություն չի առաջացնում: Փոխադարձ կապ կա ուղեղի գործունեության և միմիկայի միջև: Մի կողմից այստեղից հետևում է, որ երկու տարբերակն էլ հնարավոր է` դեմքը` հոգու հայելի, հոգին` դեմքի: Մի կողմից էլ պարզ է, որ «արտահայտիչ շարժումները» իրենց բնույթով բնազդային սոցիալական ազդանշաններ են, մյուս կողմից էլ՝ որ մարդու հոգեկան կյանքը անչափ հարուստ է, քան կենդանիներինը, և ավելի բարձր մակարդակի է` լեզվական, ոչ թե բնազդային ^[9]:

Վարքաբանական (էթոլոգիական) մոտեցում

Ծիծաղի ուսումնասիրման այս մոտեցումը մատնացույց է անում ծիծաղի նմանությունը կենդանիների շարժողական ակտիվության հետ: Այս տերմինով էլ վարքաբանները նշում են վարքի ոչ ադեկվատ ռեակցիաները, որոնք կոնֆլիկտերի շարժառիթներով են առաջանում ^[10]

Սովորական, նորմալ պայմաններում մարդկանց ծիծաղը չափազանց կարծրատիպային է և վարակիչ: Այդ գծերը բնորոշ են բնազդներին, որոնք ունեն ազդանշանային գործառույթ, որոնք էթոլոգիայում կոչվում են սոցիալական ռելիզեր (releaser): ^[11] Ծիծաղն, ռելիզեր է, որը ունի հանդարտացման գործառույթ և հայտնվել է ծիսականացման ճանապարհով` ագրեսիվ ռեֆլեքսի հիմքի վրա: Կենդանական աշխարհում լայն տարածում ունի սպառնալիքը ողջունելի դարձնելու երևույթը, որը բազմաթիվ զուգահեռներ ունի մարդկային հասարակությունում: Թաքնված իմաստ ունի այդ վարքը: Իրոք, էթոլոգիական փաստերը վկայում են, որ ծիծաղի էվոլյուցիոն նախնին եղել է, այսպես կոչված, թույլ կիսաբաց բերանի դիսպլեյը այլ կեպ ասած` «խաղադեմք»` ծիսականացված խայթ կապիկների կողմից կիրառվող խաղային ագրեսիայի ժամանակ: Այդ ազդանշանով կապիկը իր խաղընկերոջը հասկացնում է, որ լուրջ չէ իր հարձակումը: Հավանական է, որ հենց այստեղից է ծագում խուտուտի երևույթը:

Ինչպես հաճախ պնդում են, խուտուտը «հաճելի խթանում» չէ, այլ` խաղային ագրեսիա: Կապիկները գիտեն, որ «խաղային դեմքը» սոցիալական ռելիզոր է: Դրա համար էլ նրանք իրենց բերանը ձեռքով ծածկում են, երբ չեն ցանկանում այլևս խաղալ: Մարդկային ծիծաղն էլ է չափազանց սոցիալական և, շատ դեպքերում, գործում է ինչպես խաղային ազդանշան: Մարդիկ, ի տարբերություն կապիկների, ընդունակ են հսկել իրենց միմիկան և ծիծաղել «շինծու» ծիծաղով, սակայն նորմայում մարդկային ծիծաղը ակամայից է և ոչ պակաս ինստինկտիվ, քան կապիկների «ծիծաղը»: Ինքն իրենով ծիծաղը վարակիչ է նույնիսկ առանց հումորի: Բացի այդ ապացուցված է, որ հումորը և ծիծաղը հասարակության մեջ գործում են որպես «մեղմացնող երևույթ»` նվազեցնելով ագրեսիայի և թշնամանքի մակարդակը վերաձևավորելով կոնֆլիկտային իրավիճակը` խաղայինի: Ելնելով էթոլոգիական փաստերից, թվում է, թե ծիծաղի առաջնային ֆունկցիան կայանում է ագրեսիայի կանխման մեջ: Բայց կապիկների համար ներխմբային ագրեսիայի խնդիրը ոչ պակաս կարևոր է, քան մարդկանց մոտ: Ստացվում է, որ ծիծաղը միայն մարդկային որակ չէ, կապիկների մոտ ևս գտնում ենք դրա սաղմերը:

Շատ տեսաբաններ նշում են, որ մարդանման կապիկներին բնորոշ են հումորի նախադրյալներ, որոնք դրսևորման որոշ պայմաններում առաջանում է հումորը: Այդպիսի գլխավոր պայմաններից է կապիկների կողմից մարդկային սիմվոլիկ հաղորդակցության յուրացումը: Հարկ է նկատել, որ հենց ազատազրկումն է կապիկների մոտ արթնացնում այն վարքը, որ բացակայում է բնությունում: Մասնավորապես վանդակում շիմպանզեների մոտ` առանց վարժեցնոլու երբեմն ի հայտ են գալիս կոպիտ, պրակտիկ հումորի նշաններ: Մարդկանց կողմից արգելնքները բերում են նրան, որ խախտվում են խաղի ձևով վարքը, որը չափազանց նման է մարդկային հասարակության մի քանի՝ ոչ պակաս կոպիտ, ծիծաղելի տոնական ավանդույթներին ^[10]:

Չնայած նրան, որ տասնյակ տեսաբաններ փորձել են բացատրել հումորի իմաստը, այս երևույթը մնում է բավական առեղծվածային: Հավանաբար, դրա ավելի խորը ակունքներին է վերաբերում արդեն հիշատակված հնագույն տոնական ավանդույթները, որը դասվում է «հակառակ վարքին»: Արտասահմանյան վարքաբանները նման երևույթներն անվանում են «սիմվոլիկ ինվերսիա», իսկ ռուսական դպրոցի մշակութաբանները` անվանում են «հակավարք»: Կիրառվում են նաև ուրիշ անվանումներ` «պարոդիաներ», «կարնավալիզացիա»: Հակավարքային տոների ժամանակ խստագույն արգելքները խախտվում էին համընդհանուր ուրախ ծիծաղի նեքրո: Դրանց հիմնական ֆունկցիան կայանում էր, հավանաբար, հոգեկան լարվածություններից բեռնաթափման մեջ ^[12]: Մյուս իմասն էլ այն է, թե մարդիկ միմյանց ներկայացնում էին «ինչպես է պետք» կամ «ինչպես պետք չէ» ` այդպիսով պահպանում էին հասարակական կարգը: Կամ, ինչպես նշում է Զիգմունդ Ֆրոյդը, տոնակատարությունը թույլատրելիի, ավելին` պարտադիրի է արգելվածի հանդիսավոր խախտումը: ^[13]

Ընդհանրապես արխայիկ գիտակցությունը «խուսափում է» ամեն վերացականից և ձգտում է կոնկրետության: Հատկապես սխալ վարքը պետք է ոչ միայն ժխտվեր, այլ պետք է ցուցադրվեր գոնե դիտավորյալ, որը ստեղծում էր դրդապատճառների կոնֆլիկտ, որը փոփոխված ակտիվության, այսինքն` ծիծաղի ազատ արձակման նախադրյալ է: Հակավարքային ծիսակատարությունների համընկնումը տարբեր ազգերի մոտ առաջացել է մարդու հոգեկանի ընդհանուր օրինաչափություններով, ինչպես օրինակ` եվրոպական պարահանդեսը, բարեկենդանը: Անհատական մակարդակով հակավարքը ցուցադրվում է ծիսական ծաղրածուներով, որոնց դերը հասարակությունում հակասական է: Նրանք ընկալվում էին որպես գերբնական էակներ: Համապատասխանաբար առաջացնում են և ծիծաղ, և վախ:

Փիլիսոփայական մոտեցում

Ծիծաղի, համապատասխանաբար հումորի, մշակութային բովանդակության վերլուծությանն անդրադարձել են շատ փիլիսոփաներ: Տարբերելով կատակերգականը և ողբերգակը` Արիստոտելը նշել է, որ կատակերգությունը ձգտում է պատկերել վատ մարդկանց, իսկ ողբերգությունը` հակառակը: Նա նշում է, որ կատակերգությունը վատ մարդկանց կրկնօրինակումն է, քանի որ ծիծաղելին բացասական վարքի մասն է կազմում` ծիծաղելին սխալմունք է և տգեղություն, որ ոչ ոքի ցավ չի պատճառում: Ըստ Թոմաս Հոբսի, ով «գերազանցության տեսության» հեղինակն է, համարում էր, որ ծամածռությունները, որոնք անվանվում են ծիծաղ, ոչ թե չարի դեմ տարած հաղթանակի վեհությունն են արտահայտում, այլ մարդկության էգոիստական և փառասիրության հպարտությունը: Բացասականի նկատմամբ հաղթանակը նշանակում է, որ միայն մարդկային հաճույքի համար են գրվում կարակերգությունները: Ծիծաղելու համար անհրաժեշտ է անցնել մետամակարդակի և եզրակացություն անել, ոչ թե նկարագրվածը, այլ պատմվածքի բուն բնույթը: Գրվածքը հասկանալու և ծիծաղելու համար չի պահանջվում հումորի զգացում ^[14]:

Ծիծաղի ուսումնասիրությանն անդրադարձել է նաև Էմանուել Կանտը: Կանտը նշում է, որ ծիծաղի պատճառ կարող է ծառայել մտքի պատկերացումների խաղը, որի միջոցով ոչինչ չի իմաստավորվում և այդ խաղից ստացած հաճույքը կարող է հասցնել աֆեկտի: Ծիծաղը, ըստ նրա, աֆեկտ է, որն առաջանում է հանկարծակի` ոչնչի լարված սպասումից: Ծիծաղող մարդը հրաժարվում է զգացողությունից, գնահատականներից, մոռանում է ինչ-որ բանի նկատմամբ վերաբերմունքի մասին: Ծիծաղը ինչպես և մահը արդարացիորեն համարվում են մեծագույն հավասարիչ: Կոմիկ «դեգրադացիան» վերադարձնում է մարդուն զարգացման ստորին մակարդակի, այնպես որ մարդը դադարում է տարբերել լավը վատից, ողջամտությունը անմտությունից, գեղեցիկը տգեղից և այլն: Եթե օբյեկտը մեզանից ինչ որ չափով բարձր է, մենք մտովի այն իջեցնում ենք ծիծաղով, որի արդյունքում իջնում ենք ինքներս ^[15]:

Կանտը հրաժարվում է «կատակերգական» և «ծիծաղելի» հասկացություններից. նա խոսում է միայն ծիծաղի առիթի մասին: Երբեք ծիծաղը ուղղված չի եղել ինչ-որ մեկի դեմ: Արտաքին աշխարհում դրա համար կան միայն առիթներ: Իրական և միակ պատճառը միշտ մեզանում է: Ծիծաղը չի բավարարվում ձևի և միջոցի դերով, ծիծաղը ձգտում է դառնալ բովանդակություն և նպատակ` անջատելով և դուրս մղելով ցանկացած լրջություն:

Ծանոթագրություններ

↑ Wild B. Rodden F. A. Grodd W. Ruch W. Neural correlates of laughter and humour// Brain. 2003, Vol. 126, p. 2121-2138.
↑ Deacon T. The neural circuitry underlying primate calls and human language// Language Origin: A Multidisciplinary Approach/ Eds. Bichakjian B. Nocentini A. Dordrecht: Kluwer, 1992, p. 245-246.
↑ ^3,0 ^3,1 Дарвин Ч. Выражение эмоций у человека и животных, М. 1953.
↑ McDougall W. An Introduction to Social Psychology. L.: Methuen, 1931, p. 395
↑ Хейзинга Й. Homo Ludens, В тени завтрошнего дня. М.: Прогресс, 1992
↑ Козницев А.Г. Феномен «смех-плач»: о различии сходного, Санкт-Петербург, 2010
↑ Козницев А.Г. Смех, плач, зевота: Психология чувств или этология общения? Этология человека на пороге XXI века. М. 1999
↑ Keith-Spiegel, P. C. Early Conceptions of Humor: Varieties and Issues. In Goldstein & McGhee, NY, 1972
↑ Джемс У. Психология, М.: Педагогока, 1991. С. 332-351
↑ ^10,0 ^10,1 Козинцев А.Г. Человек и смех, Санкт-Петерург, Алтейа, 2007.
↑ http://psychology.academic.ru/7025/%D0%A0%D0%95%D0%9B%D0%98%D0%97%D0%95%D0%A0
↑ Абрамян Л. Беседы у дерева, М. 2005
↑ Фрейд З. Тотем и табу. М. 1997, с. 412
↑ Гоббс Т. Человческая природа, М. 1989, с. 507-514
↑ Кант. И. Критика способности суждения. М. 1994. С. 68.

[1] Wild B. Rodden F. A. Grodd W. Ruch W. Neural correlates of laughter and humour// Brain. 2003, Vol. 126, p. 2121-2138.

[2] Deacon T. The neural circuitry underlying primate calls and human language// Language Origin: A Multidisciplinary Approach/ Eds. Bichakjian B. Nocentini A. Dordrecht: Kluwer, 1992, p. 245-246.

[Դարվին-3] 3,0 ^3,1 Дарвин Ч. Выражение эмоций у человека и животных, М. 1953.

[4] McDougall W. An Introduction to Social Psychology. L.: Methuen, 1931, p. 395

[5] Хейзинга Й. Homo Ludens, В тени завтрошнего дня. М.: Прогресс, 1992

[6] Козницев А.Г. Феномен «смех-плач»: о различии сходного, Санкт-Петербург, 2010

[7] Козницев А.Г. Смех, плач, зевота: Психология чувств или этология общения? Этология человека на пороге XXI века. М. 1999

[8] Keith-Spiegel, P. C. Early Conceptions of Humor: Varieties and Issues. In Goldstein & McGhee, NY, 1972

[9] Джемс У. Психология, М.: Педагогока, 1991. С. 332-351

[Կոզ-10] 10,0 ^10,1 Козинцев А.Г. Человек и смех, Санкт-Петерург, Алтейа, 2007.

[11] ttp://psychology.academic.ru/7025/%D0%A0%D0%95%D0%9B%D0%98%D0%97%D0%95%D0%A0

[12] Абрамян Л. Беседы у дерева, М. 2005

[13] Фрейд З. Тотем и табу. М. 1997, с. 412

[14] Гоббс Т. Человческая природа, М. 1989, с. 507-514

[15] Кант. И. Критика способности суждения. М. 1994. С. 68.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

@@ Տող 50. / Տող 50. @@
 Ծիծաղի ուսումնասիրման այս մոտեցումը մատնացույց է անում ծիծաղի նմանությունը կենդանիների շարժողական ակտիվության հետ: Այս տերմինով էլ վարքաբանները  նշում են  վարքի ոչ ադեկվատ ռեակցիաները, որոնք կոնֆլիկտերի շարժառիթներով են առաջանում <ref name="Կոզ">Козинцев А.Г. Человек и смех, Санкт-Петерург, Алтейа, 2007.</ref>
-Սովորական, նորմալ պայմաններում մարդկանց ծիծաղը չափազանց կարծրատիպային է և վարակիչ: Այդ գծերը բնորոշ են բնազդներին, որոնք ունեն ազդանշանային գործառույթ, որոնք էթոլոգիայում կոչվում են սոցիալական ռելիզեր (releaser): <ref>http://psychology.academic.ru/7025/%D0%A0%D0%95%D0%9B%D0%98%D0%97%D0%95%D0%A0 [[Большой психологический словарь. — М.: Прайм-ЕВРОЗНАК. Под ред. Б.Г. Мещерякова, акад. В.П. Зинченко. 2003.]]</ref> Ծիծաղն,  ռելիզեր է, որը ունի հանդարտացման գործառույթ և հայտնվել է ծիսականացման ճանապարհով` ագրեսիվ [[ռեֆլեքս]]ի հիմքի վրա:  Կենդանական աշխարհում լայն տարածում ունի  սպառնալիքը ողջունելի դարձնելու երևույթը, որը բազմաթիվ զուգահեռներ ունի մարդկային հասարակությունում: Թաքնված իմաստ ունի այդ վարքը: Իրոք, էթոլոգիական փաստերը վկայում են, որ ծիծաղի էվոլյուցիոն նախնին եղել է, այսպես կոչված, թույլ կիսաբաց բերանի դիսպլեյը այլ կեպ ասած` «խաղադեմք»` ծիսականացված խայթ [[կապիկ]]ների կողմից կիրառվող խաղային ագրեսիայի ժամանակ: Այդ ազդանշանով կապիկը իր խաղընկերոջը հասկացնում է, որ լուրջ չէ իր հարձակումը: Հավանական է, որ հենց այստեղից է ծագում խուտուտի երևույթը:
+Սովորական, նորմալ պայմաններում մարդկանց ծիծաղը չափազանց կարծրատիպային է և վարակիչ: Այդ գծերը բնորոշ են բնազդներին, որոնք ունեն ազդանշանային գործառույթ, որոնք էթոլոգիայում կոչվում են սոցիալական ռելիզեր (releaser): <ref>http://psychology.academic.ru/7025/%D0%A0%D0%95%D0%9B%D0%98%D0%97%D0%95%D0%A0</ref> Ծիծաղն,  ռելիզեր է, որը ունի հանդարտացման գործառույթ և հայտնվել է ծիսականացման ճանապարհով` ագրեսիվ [[ռեֆլեքս]]ի հիմքի վրա:  Կենդանական աշխարհում լայն տարածում ունի  սպառնալիքը ողջունելի դարձնելու երևույթը, որը բազմաթիվ զուգահեռներ ունի մարդկային հասարակությունում: Թաքնված իմաստ ունի այդ վարքը: Իրոք, էթոլոգիական փաստերը վկայում են, որ ծիծաղի էվոլյուցիոն նախնին եղել է, այսպես կոչված, թույլ կիսաբաց բերանի դիսպլեյը այլ կեպ ասած` «խաղադեմք»` ծիսականացված խայթ [[կապիկ]]ների կողմից կիրառվող խաղային ագրեսիայի ժամանակ: Այդ ազդանշանով կապիկը իր խաղընկերոջը հասկացնում է, որ լուրջ չէ իր հարձակումը: Հավանական է, որ հենց այստեղից է ծագում խուտուտի երևույթը:
 Ինչպես հաճախ պնդում են, խուտուտը «հաճելի խթանում» չէ, այլ` խաղային ագրեսիա: Կապիկները գիտեն, որ «խաղային դեմքը» սոցիալական ռելիզոր է: Դրա համար էլ նրանք իրենց բերանը ձեռքով ծածկում են, երբ չեն ցանկանում այլևս խաղալ: Մարդկային ծիծաղն էլ է չափազանց սոցիալական և, շատ դեպքերում, գործում է ինչպես խաղային ազդանշան: Մարդիկ, ի տարբերություն կապիկների, ընդունակ են հսկել իրենց միմիկան և ծիծաղել «շինծու» ծիծաղով, սակայն նորմայում մարդկային ծիծաղը ակամայից է և ոչ պակաս ինստինկտիվ, քան կապիկների «ծիծաղը»: Ինքն իրենով ծիծաղը վարակիչ է նույնիսկ առանց հումորի: Բացի այդ ապացուցված է, որ հումորը և ծիծաղը հասարակության մեջ գործում են որպես «մեղմացնող երևույթ»` նվազեցնելով ագրեսիայի և թշնամանքի մակարդակը վերաձևավորելով կոնֆլիկտային իրավիճակը` խաղայինի: Ելնելով էթոլոգիական փաստերից, թվում է, թե ծիծաղի առաջնային ֆունկցիան կայանում է ագրեսիայի կանխման մեջ: Բայց կապիկների համար ներխմբային ագրեսիայի խնդիրը ոչ պակաս կարևոր է, քան մարդկանց մոտ: Ստացվում է, որ ծիծաղը միայն մարդկային որակ չէ, կապիկների մոտ  ևս գտնում ենք դրա սաղմերը:
@@ Տող 59. / Տող 59. @@
 Ընդհանրապես արխայիկ գիտակցությունը «խուսափում է» ամեն վերացականից և ձգտում է կոնկրետության: Հատկապես սխալ վարքը պետք է ոչ միայն ժխտվեր, այլ պետք է ցուցադրվեր գոնե դիտավորյալ, որը ստեղծում էր [[դրդապատճառ]]ների կոնֆլիկտ, որը փոփոխված ակտիվության, այսինքն` ծիծաղի ազատ արձակման նախադրյալ է: Հակավարքային ծիսակատարությունների համընկնումը տարբեր [[ազգ]]երի մոտ առաջացել է մարդու [[հոգեկան]]ի ընդհանուր օրինաչափություններով, ինչպես օրինակ` եվրոպական պարահանդեսը, [[բարեկենդան]]ը: Անհատական մակարդակով հակավարքը ցուցադրվում է ծիսական [[ծաղրածու]]ներով, որոնց դերը հասարակությունում հակասական է: Նրանք ընկալվում էին որպես գերբնական էակներ: Համապատասխանաբար առաջացնում են և ծիծաղ, և [[վախ]]:
 === Փիլիսոփայական մոտեցում ===
 Ծիծաղի, համապատասխանաբար հումորի, մշակութային բովանդակության վերլուծությանն անդրադարձել են շատ փիլիսոփաներ: Տարբերելով կատակերգականը և ողբերգակը` [[Արիստոտել]]ը նշել է, որ կատակերգությունը ձգտում է պատկերել վատ մարդկանց, իսկ [[ողբերգություն]]ը` հակառակը: Նա նշում է, որ կատակերգությունը վատ մարդկանց կրկնօրինակումն է, քանի որ ծիծաղելին բացասական վարքի մասն է կազմում` ծիծաղելին սխալմունք է և տգեղություն, որ ոչ ոքի ցավ չի պատճառում:  Ըստ [[Թոմաս Հոբս]]ի, ով «գերազանցության տեսության» հեղինակն է, համարում էր, որ ծամածռությունները, որոնք անվանվում են ծիծաղ, ոչ թե չարի դեմ տարած հաղթանակի վեհությունն են արտահայտում, այլ մարդկության էգոիստական և փառասիրության հպարտությունը:  Բացասականի նկատմամբ հաղթանակը նշանակում է, որ միայն մարդկային հաճույքի համար են գրվում կարակերգությունները: Ծիծաղելու համար անհրաժեշտ է անցնել մետամակարդակի և եզրակացություն անել, ոչ թե նկարագրվածը, այլ պատմվածքի բուն բնույթը: Գրվածքը հասկանալու և ծիծաղելու համար չի պահանջվում հումորի զգացում <ref>Гоббс Т. Человческая природа, М. 1989, с. 507-514</ref>: