«Ակ-Կոյունլուների պետություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

آق قویونلو
Ակ-կոյունլուների պետություն
	Քարտեզ
	Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու	թուրքմեներեն, պարսկերեն
Կրոն	Իսլամ
	Իշխանություն
Պետական կարգ	Միապետություն
Դինաստիա	Ակ-կոյունլուներ
Պետության գլուխ	սուլթան

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

18:27, 25 Նոյեմբերի 2014-ի տարբերակ

Ակ-կոյունլուների պետություն, թուրքմենական ցեղապետություն, պետական կազմավորում Մերձավոր Արևելքում (1378-1502)։ Իշխանությունը հաստատվում էր գլխավորապես Հայկական լեռնաշխարհում, Միջագետքում ու Իրանի տարածքում։ Պետության կազմում էին նաև Կովկասյան որոշ շրջաններ։ Թարգմանաբար նշանակում է սպիտակ ոչխար արածեցնողներ։

Ակ-Կոյունլուների ցեղապետության առաջացում

Հայկական լեռնաշխարհում ակ-Կոյունլուների իշխանությունը հաստատվել է Ջհանշահի մահից հետո՝ 1468 թվականին։ Չնայած 1426 թվականին ընկավ Մակուի հայկական իշխանությունը, այնուամենայնիվ Ջհանշահի գահակալման տարիներին շարունակում էին ինքնավար մնալ Սյունյաց, Արցախի և մասամբ Վասպուրականի հայ իշխանական տները։ Թեև իսլամադավան իշխանությունների բռնաճնշումների հետևանքով Սյունյաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանն իր ավելի քան 6.000 տուն հպատակներով ստիպված տեղափոխվել էր Լոռի, որոշ ժամանակ անց նրա որդին՝ «վեհանձնյա ամիր և իշխան», «Նորին կայսերական մեծության մտերիմ» տիտղոսներով հայտնի Ռուստամ Օրբելյանը, նշանակվեց Այրարատյան երկրի կառավարիչ՝ նստավայր ունենալով Երևանը։ Գործելով հույժ ճկուն՝ Ռուստամը էջմիածնի վանքին նվիրեց յոթ հայկական գյուղ՝ ձևակերպելով որպես առք ու վաճառք։

Ջհանշահի իշխանության տարիներին Գեղամա երկրի, Վայոց ձորի, Սյունիքի, Արցախի, Գուգարքի և մի քանի այլ վայրերի իշխանական տները կարողացան վերականգնել իրենց իշխանությունները՝ ստանալով մելիք տիտղոսը։ Կարա-կոյունլուները հայության համակրանքը շահելու նպատակով բարենպաստ քաղաքականություն որդեգրեցին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ Նշանակալից դեր սկսեցին խաղալ Աղթամարի Զաքարիա և Ստեփանոս կաթողիկոսները` ներկայանալով որպես Գագիկ Արծրունու սերունդ։ Նրանք ունեին իրենց զինական ուժերը, որոնցով հաջողությամբ պաշտպանում էին Աղթամարի վանքի տիրույթները։ Զաքարիա կաթողիկոսը վայելում էր Ջհանշահի ու նրա տիկնոջ հովանավորությունը, երբեմն էլ հանդես գալիս միմյանց դեմ կռվող իսլամադավան իշխողներին հաշտեցնողի դերում։ Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին գոյատևել Համշենի, Սասունի, Խութի, Տարոնի, Մոկսի, Շատախի և մի քանի այլ հայկական իշխանություններ^[1]։

Պետության հիմնում

Աղձնիքում, Ծոփքում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-Կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-Կոյունլուների ընդարձակ տերությանը (1468-1502), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։

Ակ-Կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։

Դիյարբեքիրի ամրոց, Ակ-Կոյունլուների ժամանակաշրջան

Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-Կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։ Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-Կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։

Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի

- Թովմա Մեծոփեցի

։

Հայաստանում հաստատված քոչվոր ցեղերին իրենց ոչխարների հոտերի համար անհրաժեշտ էին ընդարձակ արոտավայրեր, դրա համար էլ նրանք քիչ էին ուշադրություն դարձնում տնտեսության զարգացմանը։ Սակայն, ժամանակի ընթացքում, ազդվելով հայերից և մյուս նստակյաց ժողովուրդներից, նրանք սկսեցին աստիճանաբար անցնել նստակյաց կյանքի։ Քոչվորները հայ բնակչությանը դուրս էին մղում հարթավայրային շրջաններից, որի արդյունքում հայերը հիմնականում կենտրոնացան նախալեռնային և լեռնային շրջաններում՝ ապաստանելով երկրի թեկուզև ոչ արգասաբեր, սակայն դժվարամատչելի վայրերում^[2]։

Ակ-Կոյունլուներ

Կոչում	Անուն	Կառավարման տարիներ
Բեյ بیگ‎	Տուռ Ալի իբն Փահլևան طور علی پہلوان‎	1340 - 1360
Բեյ بیگ‎ Ֆախր-ալ-Դին فخر الدین‎	Կութլուղ իբն Տուռ Ալի قتلغ بن طور علی‎	1360 - 1378/79
Բեյ بیگ‎	Ահմեդ իբն Կութլուղ احمد بن قتلغ ‎ 1396 - 1403	1389 - 1403
Բեյ بیگ‎ Բահա-ալ-Դին بھا الدین‎	Կարա Յուլոք Օսման قرا یولک عثمان‎	1403 - 1435
Բեյ بیگ‎ Ջալալ-ալ-Դին جلال الدین‎	Ալի իբն Կարա Յուլոք Օսման علی بن قرا یولک عثمان‎	1435 - 1438
Բեյ بیگ‎ Նուր-ալ-Դին نور الدین‎	Համզա իբն Կարա Յուլոք Օսման حمزہ بن قرا یولک عثمان ‎	1438 - 1444
Բեյ بیگ‎ Մուիզզ-ալ-Դին معز الدین ‎	Ջհանգիր իբն Ալի جہانگیر بن علی‎	1444 - 1451/52
Բեյ بیگ‎	Կիլիչ Արսլան իբն Ալի قلچ ارسلان بن احمد‎	1451/52 - 1457
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Նասր ابو النصر‎	Ուզուն Հասան իբն Ալի اوزون حسن بن علی‎	1457 - 1478
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Ֆաթհ ابو الفتح‎	Սուլթան Խալիլ իբն Ուզուն Հասան سلطان خلیل بن اوزون حسن ‎	1478
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Մուզաֆֆար ابو المظفر‎	Յակուբ իբն Ուզուն Հասան یعقوب بن اوزون حسن ‎	1478 - 1490
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Ֆաթհ ابو الفتح‎	Բայսոնկոր իբն Յակուբ بایسنقر بن یعقوب ‎	1490 - 1491
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Մուզաֆֆար ابو المظفر‎	Ռուստամ իբն Մակսուդ իբն Ուզուն Հասան رستم بن مقصود بن اوزون حسن‎	1493 - 1497
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Ֆաթհ ابو النصر‎	Ահմեդ Գովդե իբն Ուղուրլու ?‎	1497
Ակ-Կոյունլուներ

Դեղին գույնով ակ-Կոյունլուների հիմնադիրներն են
- Կապույտ գույնով կիսանկախ կառավարիչները

Դիարբեքիր	Ատրպատական	Միջագետք	Իրան
Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Մուզաֆֆար ابو المظفر‎ Ալուանդ իբն Յուսուֆ իբն Ուզուն Հասան الوند بن یوسف بن اوزون حسن‎ 1497 - 1502		Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Մուքարրամ ابو المکرم‎ Մուհամմադ իբն Յուսուֆ իբն Ուզուն Հասան محمد بن یوسف بن اوزون حسن‎ 1497 - 1500
Բեյ بیگ‎ Զեյն ալ-Աիբիդին Ահմեդ իբն Ուղուրլու Մուհամմադ]] زین العابدین بن احمد‎ 1504 - 1508	շահ Իսմաիլ شاہ اسماعیل‎		Բեյ بیگ‎ Աբու ալ-Մուզաֆֆար ابو المظفر‎ սուլթան Մուրադ իբն Յակուբ իբն Ուզուն Հասան الوند بن یوسف بن اوزون حسن‎ 1500 - 1508
1508 թվականին ակ-Կոյունլուների դինաստիան ընդհատվում է, տիրույթներն անցնում են Սեֆյան Իրանին

Տես նաև

Կարա-Կոյունլուների պետություն

Ծանոթագրություններ

[1] Երևանը Արևելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն։ Հայ իշխանական դասի կացությունը

[2] Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական դրությունը XV դ. երկրոդ կեսին

[1]

[2]

@@ Տող 67. / Տող 67. @@
 == Պետության հիմնում ==
-[[Աղձնիք]]ում, [[Ծոփք]]ում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-կոյունլուների ընդարձակ տերությանը ([[1468]]-[[1502]]), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։
+[[Աղձնիք]]ում, [[Ծոփք]]ում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-Կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-Կոյունլուների ընդարձակ տերությանը ([[1468]]-[[1502]]), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։
-Ակ-կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։
+Ակ-Կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։
-[[Պատկեր:Diyarbakirwalls2.jpg|մինի|ձախից|Դիյարբեքիրի ամրոց, Ակ-կոյունլուների ժամանակաշրջան]]
+[[Պատկեր:Diyarbakirwalls2.jpg|մինի|ձախից|Դիյարբեքիրի ամրոց, Ակ-Կոյունլուների ժամանակաշրջան]]
-Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։
+Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-Կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։
-Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։
+Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-Կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։
 {{քաղվածք|Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի|Թովմա Մեծոփեցի}}։
 Հայաստանում հաստատված քոչվոր ցեղերին իրենց ոչխարների հոտերի համար անհրաժեշտ էին ընդարձակ արոտավայրեր, դրա համար էլ նրանք քիչ էին ուշադրություն դարձնում տնտեսության զարգացմանը։ Սակայն, ժամանակի ընթացքում, ազդվելով հայերից և մյուս նստակյաց ժողովուրդներից, նրանք սկսեցին աստիճանաբար անցնել նստակյաց կյանքի։ Քոչվորները հայ բնակչությանը դուրս էին մղում հարթավայրային շրջաններից, որի արդյունքում հայերը հիմնականում կենտրոնացան նախալեռնային և լեռնային շրջաններում՝ ապաստանելով երկրի թեկուզև ոչ արգասաբեր, սակայն դժվարամատչելի վայրերում<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/21/330/334 Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական դրությունը XV դ. երկրոդ կեսին]</ref>։
+== Ակ-Կոյունլուներ ==
 {| width=100% class="wikitable"
@@ Տող 157. / Տող 159. @@
 |align="center"|''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>Զեյն ալ-Աիբիդին Ահմեդ իբն Ուղուրլու Մուհամմադ]]<br> <small>{{Nastaliq|  زین العابدین بن احمد}}</small><br>1504 - 1508
 |colspan=2 align="middle"|շահ Իսմաիլ <br> <small>{{Nastaliq| شاہ اسماعیل}}</small><br>
-|align="center"|  ''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>''Abul-Muzaffar'' <br> <small>{{Nastaliq| ابو المظفر}}</small><br>[[Sultan Murad bin Yaqub bin Uzun Hasan]]<br> <small>{{Nastaliq| الوند بن یوسف بن اوزون حسن}}</small><br>1500 - 1508
+|align="center"|  ''Բեյ'' <br> <small>{{Nastaliq| بیگ}}</small><br>''Աբու ալ-Մուզաֆֆար'' <br> <small>{{Nastaliq| ابو المظفر}}</small><br>սուլթան Մուրադ իբն Յակուբ իբն Ուզուն Հասան<br> <small>{{Nastaliq| الوند بن یوسف بن اوزون حسن}}</small><br>1500 - 1508
 |-
+|colspan=4 align="middle"| 1508 թվականին ակ-Կոյունլուների դինաստիան ընդհատվում է, տիրույթներն անցնում են Սեֆյան Իրանին
-|colspan=4 align="middle"| Dissolution of Aq Qoyunlu in 1508. Absorbed into the [[Safavid Empire]] of Iran.
 |}