«Նախիջևանի խանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

39°12′ հս․. լ. 45°30′ ավ. ե.HGЯO{{#coordinates:}}: cannot have more than one primary tag per page
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 69. Տող 69.
==Պատմություն==
==Պատմություն==


⚫
[[Պատկեր:Նախիջևանի սբ. Գևորգ եկեղեցին.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)|Նախիջևանի Սբ. Գևորգ եկեղեցին]]]]
⚫
[[Պատկեր:Nakhchivan khan palace7.JPG|մինի|աջից|[[Նախիջևանի խաների պալատ]]ը]]
Նախիջևանի խանության ստեղծումը ''նորույթ''<ref name="ց"/><ref name="օ">[http://raa.am/Teghekagir/naxijevan_teghekanq_e.html Հայկական հետազոտությունների ինստիտուտ, Նախիջևան մասին , հայերեն]</ref><ref name="լ">[http://www.yerkramas.org/2012/11/06/pogublennyj-golub-noya/ Երկրամաս ամսագիր, Նոյի աղավնի հոդված]</ref> էր նրա պատմության մեջ. թե՛ դրանից առաջ, թե՛ դրանից հետո նրա տարածքը ամբողջությամբ եղել է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/> , [[Երևանի խանություն|Երևանի խանության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Հայկական մարզ]]ի<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Երևանի նահանգ]]ի<ref name="օ"/><ref name="հ">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/71319/%D0%9D%D0%B0%D1%85%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C Նախիջևանի մասին հրեական հանրագիտարանում, ռուսերեն]</ref> կամ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] անբաժան մասը<ref name="օ"/><ref name="m">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ</ref>: [[1725]]թ. թուրք օսմանցիները գրավում են [[Նախիջևան]]ը և վերջ տալիս Երևանի կուսակալությունը ([[1501]]-[[1724]])<ref name="m"/> : Վերջինս մուսուլմանների շրջանում հայտնի էր նաև որպես Չուղուր-Սաադ<ref name="օ"/>: [[1747]] թվականին կուսակալության տարածքը բաժանվում է 2 խանությունների՝ Երևանի և Նախիջևանի<ref name="m"/> : Այդ ձևական միավորը ունենում է ընդամենը 80 տարվա կյանք<ref name="m"/> ՝ [[1827]] թվականին նվաճվելով<ref name="հ"/> ռուսական բանակի և հայ կամավորական ջոկատների կողմից:
Նախիջևանի խանության ստեղծումը ''նորույթ''<ref name="ց"/><ref name="օ">[http://raa.am/Teghekagir/naxijevan_teghekanq_e.html Հայկական հետազոտությունների ինստիտուտ, Նախիջևան մասին , հայերեն]</ref><ref name="լ">[http://www.yerkramas.org/2012/11/06/pogublennyj-golub-noya/ Երկրամաս ամսագիր, Նոյի աղավնի հոդված]</ref> էր նրա պատմության մեջ. թե՛ դրանից առաջ, թե՛ դրանից հետո նրա տարածքը ամբողջությամբ եղել է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/> , [[Երևանի խանություն|Երևանի խանության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Հայկական մարզ]]ի<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Երևանի նահանգ]]ի<ref name="օ"/><ref name="հ">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/71319/%D0%9D%D0%B0%D1%85%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C Նախիջևանի մասին հրեական հանրագիտարանում, ռուսերեն]</ref> կամ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] անբաժան մասը<ref name="օ"/><ref name="m">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ</ref>: [[1725]]թ. թուրք օսմանցիները գրավում են [[Նախիջևան]]ը և վերջ տալիս Երևանի կուսակալությունը ([[1501]]-[[1724]])<ref name="m"/> : Վերջինս մուսուլմանների շրջանում հայտնի էր նաև որպես Չուղուր-Սաադ<ref name="օ"/>: [[1747]] թվականին կուսակալության տարածքը բաժանվում է 2 խանությունների՝ Երևանի և Նախիջևանի<ref name="m"/> : Այդ ձևական միավորը ունենում է ընդամենը 80 տարվա կյանք<ref name="m"/> ՝ [[1827]] թվականին նվաճվելով<ref name="հ"/> ռուսական բանակի և հայ կամավորական ջոկատների կողմից:
⚫
[[Պատկեր:Nakhchivan khan palace7.JPG|մինի|ձախից|[[Նախիջևանի խաների պալատ]]ը]]


[[Նախիջևան]]ը, որը հայերն անվանում էին նաև Նախճավան<ref name="ց"/>, հիմնադրվել է մ.թ.ա. [[16-րդ դար]]ում<ref name="լ"/> և ունի 3500 տարվա պատմություն<ref name="լ"/><ref name="ա">[http://www.abcd.am/abcd/bookview_v2_4.php?p_id_text=7028#.Uu_JzD2Sw88 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն]</ref>: Այն [[Մեծ Հայք|Հայոց թագավորության]] անբաժան մաս էր կազմել նրա կազմավորումից՝ [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ից սկսած<ref name="ց"/><ref name="լ"/>: Նախիջևան և [[Գողթան]] գավառները մտել են [[Մեծ Հայք]]ի [[Վասպուրական]] նահանգի մեջ<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="ա"/>: [[9-րդ դար]]ում այն մտնում է [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի տարածքի մեջ՝ սկզբում որպես [[Արծրունիներ]]ի, ապա՝ [[Սյունիներ]]ի, իսկ վերջում՝ [[Բագրատունիներ]]ի կալվածք<ref name="օ"/><ref name="լ"/>: [[12-րդ դար]]ում Նախիջևանը [[Զաքարյան Հայաստան|Զաքարյան]] իշխանապետության կազմում էր, և գավառը [[Վայոց Ձոր]]ի հետ միասին ամբողջությամբ պատկանում էր [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]] իշխանական տոհմին<ref name="ց"/><ref name="օ"/>: Նրանց օրոք կառուցվում են տասնյակ եկեղեցիներ ու վանքեր, բերդեր ու ամրություններ<ref name="ց"/>:
[[Նախիջևան]]ը, որը հայերն անվանում էին նաև Նախճավան<ref name="ց"/>, հիմնադրվել է մ.թ.ա. [[16-րդ դար]]ում<ref name="լ"/> և ունի 3500 տարվա պատմություն<ref name="լ"/><ref name="ա">[http://www.abcd.am/abcd/bookview_v2_4.php?p_id_text=7028#.Uu_JzD2Sw88 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն]</ref>: Այն [[Մեծ Հայք|Հայոց թագավորության]] անբաժան մաս էր կազմել նրա կազմավորումից՝ [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ից սկսած<ref name="ց"/><ref name="լ"/>: Նախիջևան և [[Գողթան]] գավառները մտել են [[Մեծ Հայք]]ի [[Վասպուրական]] նահանգի մեջ<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="ա"/>: [[9-րդ դար]]ում այն մտնում է [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի տարածքի մեջ՝ սկզբում որպես [[Արծրունիներ]]ի, ապա՝ [[Սյունիներ]]ի, իսկ վերջում՝ [[Բագրատունիներ]]ի կալվածք<ref name="օ"/><ref name="լ"/>: [[12-րդ դար]]ում Նախիջևանը [[Զաքարյան Հայաստան|Զաքարյան]] իշխանապետության կազմում էր, և գավառը [[Վայոց Ձոր]]ի հետ միասին ամբողջությամբ պատկանում էր [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]] իշխանական տոհմին<ref name="ց"/><ref name="օ"/>: Նրանց օրոք կառուցվում են տասնյակ եկեղեցիներ ու վանքեր, բերդեր ու ամրություններ<ref name="ց"/>:
⚫
[[Պատկեր:Haji Rufai Bey mosque - 18th century-2.JPG|մինի|ձախից|[[Հաջի Ռուֆայի բեյի մզկիթ]]ը]]
[[Պատկեր:Nakhchivan khan palace6.JPG|մինի|աջից|[[Մոմինե խաթունի դամբարան]]ը]]
[[Պատկեր:Nakhchivan khan palace6.JPG|մինի|աջից|[[Մոմինե խաթունի դամբարան]]ը]]
[[1747]] թվականին [[Նադիր շահ]]ի սպանությունից հետո ծագումով թյուրք Հեյդար-ղուլի խանը վռնդում է Նախիջևանի պարսիկ կառավարիչ աղա Հասանին և իրեն [[Երևան]]ի ու [[Ղարաբաղ]]ի խաների նման ինքնիշխան հռչակում<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/>: Նա երկիրը բաժանում է մահալների, որոնք կառավարվում էին ''միրզաբեյերի'' և ''քեդխուդաների'' միջոցով<ref name="ց"/>: Շուրջ [[50]] տարի խանության տարածքում էր [[Սիսիան]]ի մահալը, որը [[1795]] թվականին գրավում է Ղարաբաղի խանը<ref name="ց"/>: Սիսիանը մինչև [[1813]] թվականը՝ 8 տարի, մնում է [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի խանության]] տարածքում, ապա ազատագրվում ռուսական զորքերի կողմից<ref name="ց"/>: Նախիջևանի խանությունը ամենանոսր բնակեցվածն էր ամբողջ [[Անդրկովկաս]]ում: Այստեղ կար ընդամենը 2 քաղաք<ref name="ց"/>, որոնք իրականում խոշոր գյուղաքաղաքներ էին՝ Նախիջևանը և հայկական [[Ագուլիս]] ու [[Ջուղա]] քաղաքների մոտ կառուցված [[Օրդուբադ]]ը<ref name="լ"/>:
[[1747]] թվականին [[Նադիր շահ]]ի սպանությունից հետո ծագումով թյուրք Հեյդար-ղուլի խանը վռնդում է Նախիջևանի պարսիկ կառավարիչ աղա Հասանին և իրեն [[Երևան]]ի ու [[Ղարաբաղ]]ի խաների նման ինքնիշխան հռչակում<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/>: Նա երկիրը բաժանում է մահալների, որոնք կառավարվում էին ''միրզաբեյերի'' և ''քեդխուդաների'' միջոցով<ref name="ց"/>: Շուրջ [[50]] տարի խանության տարածքում էր [[Սիսիան]]ի մահալը, որը [[1795]] թվականին գրավում է Ղարաբաղի խանը<ref name="ց"/>: Սիսիանը մինչև [[1813]] թվականը՝ 8 տարի, մնում է [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի խանության]] տարածքում, ապա ազատագրվում ռուսական զորքերի կողմից<ref name="ց"/>: Նախիջևանի խանությունը ամենանոսր բնակեցվածն էր ամբողջ [[Անդրկովկաս]]ում: Այստեղ կար ընդամենը 2 քաղաք<ref name="ց"/>, որոնք իրականում խոշոր գյուղաքաղաքներ էին՝ Նախիջևանը և հայկական [[Ագուլիս]] ու [[Ջուղա]] քաղաքների մոտ կառուցված [[Օրդուբադ]]ը<ref name="լ"/>:
Տող 81. Տող 79.


==Բնակչություն==
==Բնակչություն==

⚫
[[Պատկեր:Jugha-002l.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Ամենափրկիչ վանք (Նոր Ջուղա)]] ]]
[[1603]]-[[1604]] թվականներին [[Արևելյան Հայաստան]]ի, այդ թվում՝ [[Նախիջևան]]ի հայությունը պարսից [[Շահ-Աբբաս|Շահ-Աբբաս Առաջինի]] հրամանով գաղթեցվում է [[Պարսկաստան]]<ref name="ն">Վերա Մորեեն, Կրոնական փոքրամասնությունների կարգավիճակը Սեֆյան Իրանում 1617-61, Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրություններ, հատոր 40, համար 2 (1981), 128-129 էջեր, անգլերեն</ref>:
⚫
[[Պատկեր:Ագուլիսի սբ.Երրորդություն եկեղեցի.jpg|մինի|աջից|[[Սուրբ Երրորդություն եկեղեցի (Ագուլիս)|Ագուլիսի Սբ.Երրորդություն եկեղեցի]]]]
⚫
[[Պատկեր:Haji Rufai Bey mosque - 18th century-2.JPG|մինի|ձախից|[[Հաջի Ռուֆայի բեյի մզկիթ]]ը]]
⚫
[[1603]]-[[1604]] թվականներին [[Արևելյան Հայաստան]]ի, այդ թվում՝ [[Նախիջևան]]ի հայությունը պարսից [[Շահ-Աբբաս|Շահ-Աբբաս Առաջինի]] հրամանով գաղթեցվում է [[Պարսկաստան]]<ref name="ն">Վերա Մորեեն, Կրոնական փոքրամասնությունների կարգավիճակը Սեֆյան Իրանում 1617-61, Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրություններ, հատոր 40, համար 2 (1981), 128-129 էջեր, անգլերեն</ref>: Այս գործընթացի արդյունքում Նախիջևանը հայաթափվում է և հայերը կազմում են պատմական այդ գավառի 20-25 տոկոսը: [[18-րդ դար]]ում [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] կայսրուհի [[Եկատերինա II|Եկատերինա 2-րդ Մեծ]]ը նվաճում է [[Հյուսիսային Կովկաս]]ը և արևելահայերին հրավիրում գալ և բնակվել այդտեղ<ref name="ց"/>: [[Արարատյան դաշտ]]ից տեղափոխված հայերը հիմնում են [[Արմավիր]] քաղաքը<ref name="ց"/>, որը մինչ այժմ չի փոխել իր անունը, իսկ Նախիջևանի հայերը՝ [[Նոր Նախիջևան]]ը, որի հիմքում կառուցվել է [[Դոնի Ռոստով]] քաղաքը<ref name="ց"/>: Այդ է պատճառը, որ [[1827]] թվականին Նախիջևանի ազատագրման ժամանակ խանության շուրջ 50.000 բնակիչներից միայն 12.000-ն էր հայ<ref name="m"/><ref name="հ"/>: [[1828]]-[[30]] թվականներին պարսկահայերի ներգաղթի և մուսուլմանական բնակչության մասնակի արտագաղթի արդյունքում հայերի կազմում են մինչև 40-45 տոկոս<ref name="m"/><ref name="հ"/>:

[[Պատկեր:Ցղնայի սբ. Աստվածածին եկեղեցին.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Ցղնա)|Ցղնայի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին]]]]
⚫
Այս գործընթացի արդյունքում Նախիջևանը հայաթափվում է և հայերը կազմում են պատմական այդ գավառի 20-25 տոկոսը: [[18-րդ դար]]ում [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] կայսրուհի [[Եկատերինա II|Եկատերինա 2-րդ Մեծ]]ը նվաճում է [[Հյուսիսային Կովկաս]]ը և արևելահայերին հրավիրում գալ և բնակվել այդտեղ<ref name="ց"/>: [[Արարատյան դաշտ]]ից տեղափոխված հայերը հիմնում են [[Արմավիր]] քաղաքը<ref name="ց"/>, որը մինչ այժմ չի փոխել իր անունը, իսկ Նախիջևանի հայերը՝ [[Նոր Նախիջևան]]ը, որի հիմքում կառուցվել է [[Դոնի Ռոստով]] քաղաքը<ref name="ց"/>: Այդ է պատճառը, որ [[1827]] թվականին Նախիջևանի ազատագրման ժամանակ խանության շուրջ 50.000 բնակիչներից միայն 12.000-ն էր հայ<ref name="m"/><ref name="հ"/>: [[1828]]-[[30]] թվականներին պարսկահայերի ներգաղթի և մուսուլմանական բնակչության մասնակի արտագաղթի արդյունքում հայերի կազմում են մինչև 40-45 տոկոս<ref name="m"/><ref name="հ"/>:
⚫
[[Պատկեր:Ագուլիսի սբ.Քրիստափոր եկեղեցի.jpg|մինի|աջից| [[Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցի (Ագուլիս)]] ]]

Նախիջևանի խանության տարածքում զբաղեցնելով փոքրամասնություն՝ հայերը բնակվում էին հիմնականում լեռնային շրջաններում, զբաղվում [[այգեգործություն|այգեգործությամբ]] ու [[երկրագործություն|երկրագործությամբ]]: Այստեղ դեռևս միջնադարում [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]], [[Օրբելյաններ|Օրբելյան]] և այլ իշխանները կառուցել էին բերդեր և եկեղեցիներ: Մեծ էր հայերի թիվը Դարալագյազում՝ [[Վայոց Ձոր]]<ref name="օ"/>: Մուսուլմանները ձմանը բնակվում էին դաշտերում և զբաղվում անասնապահությամբ՝ ամռանը բարձրանալով լեռներ: [[Արաքս]]ի հովտի դարավոր հայկական բնակավայրերը, այդ թվում՝ հարուստ վաճառաշահ քաղաք [[Ագուլիս]]ը<ref name="ց"/>, հայաթափվել և չէին բնակեցվել: Հայաթափվել էր նաև [[Նախիջևան]] քաղաքը<ref name="ց"/>. [[1828]] թվականի տվյալներով քաղաքի շուրջ 4.000 բնակիչնեից հայեր էին մոտ 1,500-ը<ref name="m"/><ref name="հ"/>: Խանական իշխանությունը ամրապնդելու համար քաղաքի հայկական թաղամասերը, ինչպես նաև մի շարք հայկական գյուղեր, վերաբնակեցվել էին մուսուլմաններով: Խանության տարածքում անմխիթար էին թողնվել հայկական հուշարձանները, իսկ Նախիջևանում կառուցվում էին պարսկական ոճի շինություններ՝ մզկիթ, պալատ, դամբարան:
Նախիջևանի խանության տարածքում զբաղեցնելով փոքրամասնություն՝ հայերը բնակվում էին հիմնականում լեռնային շրջաններում, զբաղվում [[այգեգործություն|այգեգործությամբ]] ու [[երկրագործություն|երկրագործությամբ]]: Այստեղ դեռևս միջնադարում [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]], [[Օրբելյաններ|Օրբելյան]] և այլ իշխանները կառուցել էին բերդեր և եկեղեցիներ: Մեծ էր հայերի թիվը Դարալագյազում՝ [[Վայոց Ձոր]]<ref name="օ"/>: Մուսուլմանները ձմանը բնակվում էին դաշտերում և զբաղվում անասնապահությամբ՝ ամռանը բարձրանալով լեռներ: [[Արաքս]]ի հովտի դարավոր հայկական բնակավայրերը, այդ թվում՝ հարուստ վաճառաշահ քաղաք [[Ագուլիս]]ը<ref name="ց"/>, հայաթափվել և չէին բնակեցվել: Հայաթափվել էր նաև [[Նախիջևան]] քաղաքը<ref name="ց"/>. [[1828]] թվականի տվյալներով քաղաքի շուրջ 4.000 բնակիչնեից հայեր էին մոտ 1,500-ը<ref name="m"/><ref name="հ"/>: Խանական իշխանությունը ամրապնդելու համար քաղաքի հայկական թաղամասերը, ինչպես նաև մի շարք հայկական գյուղեր, վերաբնակեցվել էին մուսուլմաններով: Խանության տարածքում անմխիթար էին թողնվել հայկական հուշարձանները, իսկ Նախիջևանում կառուցվում էին պարսկական ոճի շինություններ՝ մզկիթ, պալատ, դամբարան:


==Հայկական հուշարձանները Նախիջևանում==
==Հայկական հուշարձանները Նախիջևանում==
''Հիմնական հոդված՝ [[Հայերը Նախիջևանում]]''
''Հիմնական հոդված՝ [[Հայերը Նախիջևանում]]''
⚫
[[Պատկեր:Շոռոթի սբ. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցին.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Հակոբ Հայրապետ եկեղեցի (Շոռոթ)|Շոռոթի Սբ. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցին]]]]
⚫
[[Պատկեր:Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին.jpg|մինի|աջից|[[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Ագուլիս)|Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի]]]]
Հարյուրամյակներ շարունակ՝ մինչև [[1603]]-[[1604]] թվականների բռնագաղթը<ref name="ց"/><ref name="ն"/>, հայերը կազմել են Նախիջևանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="յ">[http://armenianhouse.org/aivazyan-a/nakhichevan/places.html Արգամ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները]</ref>: [[11-րդ դար]]ում [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունիների թագավորության]] կործանումից երկու տասնամյակ անց Նախիջևանը գրավում են սելջուկ-թյուրքերը<ref name="օ"/>: Նրանց իշխանությունը Նախիջևանում տևում է մեկ դար՝ մինչև [[12-րդ դար]]ի վերջ, երբ հայ-վրացական զորքերը [[Զաքարյան]] իշխանների հրամանատարությամբ ազատագրում են այն: [[13]]-[[15-րդ դար]]երում Նախիջևանը ասպատակում են թաթար-մոնղոլական զորքերը, ապա՝ թուրքմենական [[ակ-կոյունլուներ|ակ-կոյունլու]] և [[Կարա-Կոյունլուներ|կարա-կոյունլու]] ցեղերը<ref name="օ"/>: [[1502]] թվականին Նախիջևանը մտնում է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] կամ բեկլարբեկության տարածքը, որը մուսուլմանները անվանում էին նաև Չուղուր-Սաադի բեկլարբեկություն<ref name="m"/> : [[1827]] թվականին Նախիջևանը միանում է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]<ref name="լ"/><ref name="հ"/> և մինչև [[1920]] թվականը ազատվում մուսուլմանական տիրապետությունից: Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Նախիջևանի ու Շարուրի շրջանները պետք է հանձնվեին ''երրորդ պետության։'' [[1921]] թվականին, անտեսելով Նախիջևանի բնակչության շուրջ 60 տոկոս կազմող հայերին՝ նախ [[Մոսկվայի պայմանագիր|Մոսկվայի]], ապա՝ [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] Նախիջևանը որպես ինքնավար հանրապետություն բռնակցվում է [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ին:
Հարյուրամյակներ շարունակ՝ մինչև [[1603]]-[[1604]] թվականների բռնագաղթը<ref name="ց"/><ref name="ն"/>, հայերը կազմել են Նախիջևանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="յ">[http://armenianhouse.org/aivazyan-a/nakhichevan/places.html Արգամ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները]</ref>: [[11-րդ դար]]ում [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունիների թագավորության]] կործանումից երկու տասնամյակ անց Նախիջևանը գրավում են սելջուկ-թյուրքերը<ref name="օ"/>: Նրանց իշխանությունը Նախիջևանում տևում է մեկ դար՝ մինչև [[12-րդ դար]]ի վերջ, երբ հայ-վրացական զորքերը [[Զաքարյան]] իշխանների հրամանատարությամբ ազատագրում են այն: [[13]]-[[15-րդ դար]]երում Նախիջևանը ասպատակում են թաթար-մոնղոլական զորքերը, ապա՝ թուրքմենական [[ակ-կոյունլուներ|ակ-կոյունլու]] և [[Կարա-Կոյունլուներ|կարա-կոյունլու]] ցեղերը<ref name="օ"/>: [[1502]] թվականին Նախիջևանը մտնում է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] կամ բեկլարբեկության տարածքը, որը մուսուլմանները անվանում էին նաև Չուղուր-Սաադի բեկլարբեկություն<ref name="m"/> : [[1827]] թվականին Նախիջևանը միանում է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]<ref name="լ"/><ref name="հ"/> և մինչև [[1920]] թվականը ազատվում մուսուլմանական տիրապետությունից: Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Նախիջևանի ու Շարուրի շրջանները պետք է հանձնվեին ''երրորդ պետության։'' [[1921]] թվականին, անտեսելով Նախիջևանի բնակչության շուրջ 60 տոկոս կազմող հայերին՝ նախ [[Մոսկվայի պայմանագիր|Մոսկվայի]], ապա՝ [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] Նախիջևանը որպես ինքնավար հանրապետություն բռնակցվում է [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ին:
[[Պատկեր:Ագուլիսի սբ.Ստեփանոս եկեղեցի.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Ագուլիս)]] ]]
[[Պատկեր:Ցղնայի սբ. Աստվածածին եկեղեցին.jpg|մինի|[[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Ցղնա)|Ցղնայի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին]]]]
⚫
[[Պատկեր:Փառակայի սբ. Կարապետ վանքը.jpg|մինի|աջից|[[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Փառակա)|Փառակայի Սբ. Կարապետ վանքը]]]]
Հայերը [[19-րդ դար]]ում կազմել են Նախիջևանի բնակչության շուրջ կեսը<ref name="լ"/><ref name="m"/><ref name="յ"/>, իսկ մնացածները եղել են [[Ադրբեջանցիներ|թաթարներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]] և [[պարսիկներ]], որոշակի տոկոս են կազմել նաև [[ռուսներ]]ը ու [[ասորիներ]]ը: Հայկական ամենանշանավոր քաղաքը [[Ջուղա]]ն էր<ref name="յ"/><ref name="z">[http://www.armenianhouse.org/aivazyan-a/jugha/resume.html Արգամ Այվազյան, Ջուղա, ռուսերեն]</ref> , որը [[16-րդ դար]]ում ուներ շուրջ 20,000 միայն հայկական բնակչություն<ref name="լ"/><ref name="z"/>: [[Ագուլիս]]ի և [[Ջուղա]]յի վաճառականները [[16-րդ դար]]ում [[ռուս]]աց ցար [[Ալեքսեյ I|Ալեքսեյ Միխայլովիչ Ռոմանովին]] են նվիրում [[Ալմաստե գահ]]ը<ref name="լ"/>, որը պահվում է [[Մոսկվա]]յի [[Կրեմլ]]ում<ref name="լ"/>: Ջուղան հայտնի էր իր [[խաչքար]]երով<ref name="յ"/><ref name="z"/>, իսկ Ագուլիսը՝ [[եկեղեցի]]ներով<ref name="յ"/>: Միայն Ագուլիսում [[19-րդ դար]]ում կար [[11]] հայկական եկեղեցի<ref name="յ"/>, որոնցից ամենահինը սբ. [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ն էր՝ կառուցված [[456]] թվականին: Մինչև [[20-րդ դար]]ը այս քաղաքների բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայեր էին<ref name="հ"/><ref name="յ"/>: [[1918]] թվականին թուրքական զորքերի արշավանքից հետո քաղաքները դատարկվում են, և տարիներ շարունակ անմարդաբնակ լինելով՝ [[1930]]-ական թվականներին վերաբնակեցվում են ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներով<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="յ"/>:
Հայերը [[19-րդ դար]]ում կազմել են Նախիջևանի բնակչության շուրջ կեսը<ref name="լ"/><ref name="m"/><ref name="յ"/>, իսկ մնացածները եղել են [[Ադրբեջանցիներ|թաթարներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]] և [[պարսիկներ]], որոշակի տոկոս են կազմել նաև [[ռուսներ]]ը ու [[ասորիներ]]ը: Հայկական ամենանշանավոր քաղաքը [[Ջուղա]]ն էր<ref name="յ"/><ref name="z">[http://www.armenianhouse.org/aivazyan-a/jugha/resume.html Արգամ Այվազյան, Ջուղա, ռուսերեն]</ref> , որը [[16-րդ դար]]ում ուներ շուրջ 20,000 միայն հայկական բնակչություն<ref name="լ"/><ref name="z"/>: [[Ագուլիս]]ի և [[Ջուղա]]յի վաճառականները [[16-րդ դար]]ում [[ռուս]]աց ցար [[Ալեքսեյ I|Ալեքսեյ Միխայլովիչ Ռոմանովին]] են նվիրում [[Ալմաստե գահ]]ը<ref name="լ"/>, որը պահվում է [[Մոսկվա]]յի [[Կրեմլ]]ում<ref name="լ"/>: Ջուղան հայտնի էր իր [[խաչքար]]երով<ref name="յ"/><ref name="z"/>, իսկ Ագուլիսը՝ [[եկեղեցի]]ներով<ref name="յ"/>: Միայն Ագուլիսում [[19-րդ դար]]ում կար [[11]] հայկական եկեղեցի<ref name="յ"/>, որոնցից ամենահինը սբ. [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ն էր՝ կառուցված [[456]] թվականին: Մինչև [[20-րդ դար]]ը այս քաղաքների բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայեր էին<ref name="հ"/><ref name="յ"/>: [[1918]] թվականին թուրքական զորքերի արշավանքից հետո քաղաքները դատարկվում են, և տարիներ շարունակ անմարդաբնակ լինելով՝ [[1930]]-ական թվականներին վերաբնակեցվում են ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներով<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="յ"/>:
[[Պատկեր:Ագուլիսի սբ.Թովմա վանք.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք (Ագուլիս)]] ]]
[[Պատկեր:Ագուլիսի սբ.Թովմա վանք.jpg|մինի|ձախից|[[Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք (Ագուլիս)]] ]]

⚫
[[Պատկեր:Ջուղայի խաչքարերը.jpg|մինի|աջից|[[Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում|Ջուղայի խաչքարերը 20-րդ դարում]]]]
[[Նախիջևան]] քաղաքում՝ մուսուլմանական մզկիթից, խանական պալատից ու [[Մոմինե խաթունի դամբարան|դամբարանից]] բացի՝ գործում էին 3 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից ամենահայտնին [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)|Սուրբ Գևորգ]]ն էր<ref name="յ"/>: Նախիջևանից հյուսիս գտնվում էր [[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Ապրակունիս)|Ապրակունիսի վանական համալիրը]]<ref name="յ"/>, որի շինարարությունն ավարտել է [[Գրիգոր Տաթևացի]]ն, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ [[1386]]թ. փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ: Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ գմբեթը՝ աղյուսից։ Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը<ref name="z"/>։ Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ ''Դավիթ ուստա''։ Սբ. Կարապետ եկեղեցու ներսը [[Նաղաշ Հովնաթան]]ի որդիներ [[Հարություն Հովնաթան|Հարությունը]] և [[Հակոբ Հովնաթան|Հակոբը]] [[1740]] թվականին զարդարել են բարձրարվեստ որմնանկարներով, պահպանված հատվածներից արժեքավոր են [[Մարիամ Աստվածածին|Աստվածածնի]], [[Պողոս առաքյալ|Պողոս]] և [[Պետրոս առաքյալ]]ների դիմապատկերները<ref name="z"/>։
[[Նախիջևան]] քաղաքում՝ մուսուլմանական մզկիթից, խանական պալատից ու [[Մոմինե խաթունի դամբարան|դամբարանից]] բացի՝ գործում էին 3 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից ամենահայտնին [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)|Սուրբ Գևորգ]]ն էր<ref name="յ"/>: Նախիջևանից հյուսիս գտնվում էր [[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Ապրակունիս)|Ապրակունիսի վանական համալիրը]]<ref name="յ"/>, որի շինարարությունն ավարտել է [[Գրիգոր Տաթևացի]]ն, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ [[1386]]թ. փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ: Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ գմբեթը՝ աղյուսից։ Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը<ref name="z"/>։ Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ ''Դավիթ ուստա''։ Սբ. Կարապետ եկեղեցու ներսը [[Նաղաշ Հովնաթան]]ի որդիներ [[Հարություն Հովնաթան|Հարությունը]] և [[Հակոբ Հովնաթան|Հակոբը]] [[1740]] թվականին զարդարել են բարձրարվեստ որմնանկարներով, պահպանված հատվածներից արժեքավոր են [[Մարիամ Աստվածածին|Աստվածածնի]], [[Պողոս առաքյալ|Պողոս]] և [[Պետրոս առաքյալ]]ների դիմապատկերները<ref name="z"/>։
⚫
[[Պատկեր:Ջուղայի խաչքարերը.jpg|մինի|աջից|[[Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում|Ջուղայի խաչքարերը 20-րդ դարում]]]]


Այս և այլ եկեղեցիներն ու վանքերը հիմնականում պահպանվում էին մինչև [[1980]]-ական թվականները<ref name="յ"/>։ Այժմ դրանց փոխարեն ավերակներ են, նրանց քարերով կառուցվել են տներ, իսկ դրանց շրջապատող հայկական բնակավայրերը վերանվանվել թուրքական անուններով։ Հայաթափման արդյունքում [[1980]]-ական թվականների վերջին միակ հայկական գյուղը [[Ազնաբերդ]]ն էր (Զնաբերդ)՝ [[Վայոց Ձոր]]ի սահմանին։ Վերջին ամենահայտնի ավերածությունը [[Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում|Ջուղայի գերեզմանների քանդումն]] էր [[21-րդ դար]]ի սկզբին<ref>''Նախիջևանի և Ջուղայի ողջ հայկական մշակութային հուշարձանների ժառանգությունը'' Պառլամենտական խումբ Շվեյցարիա-Հայաստան (խմ.), Բեռն, 2006. էջեր 6 & 7. Քաղվածք էջ 7-ից. "Ջուղայի ոչնչացումը յուրօրինակ չէ իր տեսակի մեջ Նախիջևանում. ...մենք հայտնաբերեցինք, որ ողջ Նախիջևանում կառավարության կողմից իրականացվում են այդպիսի ոչնչացումներ ":</ref><ref>[http://www.armenianow.com/features/5782/monumental_effort_scotsman_wants_t Ադրբեջանում կառավարության կողմից իրականացվում է մշակութային հուշարձանների ոչնչացում] ''Սկոտսմենը ցանկանում է ապացուցել, որ Ադրբեջանի կառավարությունն է իրականացնում մշակութային ժառանգության ոչնչացումը'', Գայանե Մկրտչյան, Հայաստանը Հիմա, 2-ը սեպտեմբերի 2005 թ.:", անգլերեն</ref><ref>[http://www.letemps.ch/Page/Uuid/8228e572-adc0-11dd-bf59-ad3d6140ad87%7C1 Սիլվային Բեսսոն, Le Temps, 4 նոյեմբերի, 2006 թ., ֆրանսերեն]</ref>։ Այնտեղ հաշվվում էր շուրջ 10, 000 [[խաչքար]], որոնցից և ոչ մեկը մյուսին նման չէր<ref name="յ"/>։
Այս և այլ եկեղեցիներն ու վանքերը հիմնականում պահպանվում էին մինչև [[1980]]-ական թվականները<ref name="յ"/>։ Այժմ դրանց փոխարեն ավերակներ են, նրանց քարերով կառուցվել են տներ, իսկ դրանց շրջապատող հայկական բնակավայրերը վերանվանվել թուրքական անուններով։ Հայաթափման արդյունքում [[1980]]-ական թվականների վերջին միակ հայկական գյուղը [[Ազնաբերդ]]ն էր (Զնաբերդ)՝ [[Վայոց Ձոր]]ի սահմանին։ Վերջին ամենահայտնի ավերածությունը [[Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում|Ջուղայի գերեզմանների քանդումն]] էր [[21-րդ դար]]ի սկզբին<ref>''Նախիջևանի և Ջուղայի ողջ հայկական մշակութային հուշարձանների ժառանգությունը'' Պառլամենտական խումբ Շվեյցարիա-Հայաստան (խմ.), Բեռն, 2006. էջեր 6 & 7. Քաղվածք էջ 7-ից. "Ջուղայի ոչնչացումը յուրօրինակ չէ իր տեսակի մեջ Նախիջևանում. ...մենք հայտնաբերեցինք, որ ողջ Նախիջևանում կառավարության կողմից իրականացվում են այդպիսի ոչնչացումներ ":</ref><ref>[http://www.armenianow.com/features/5782/monumental_effort_scotsman_wants_t Ադրբեջանում կառավարության կողմից իրականացվում է մշակութային հուշարձանների ոչնչացում] ''Սկոտսմենը ցանկանում է ապացուցել, որ Ադրբեջանի կառավարությունն է իրականացնում մշակութային ժառանգության ոչնչացումը'', Գայանե Մկրտչյան, Հայաստանը Հիմա, 2-ը սեպտեմբերի 2005 թ.:", անգլերեն</ref><ref>[http://www.letemps.ch/Page/Uuid/8228e572-adc0-11dd-bf59-ad3d6140ad87%7C1 Սիլվային Բեսսոն, Le Temps, 4 նոյեմբերի, 2006 թ., ֆրանսերեն]</ref>։ Այնտեղ հաշվվում էր շուրջ 10, 000 [[խաչքար]], որոնցից և ոչ մեկը մյուսին նման չէր<ref name="յ"/>։


Նախիջևանի թուրքացման ճակատագրին կարժանանար նաև [[Արցախ]]ը, եթե չլիներ [[1988]] թվականին սկիզբ առած [[Ղարաբաղյան շարժում]]ը։
Նախիջևանի թուրքացման ճակատագրին կարժանանար նաև [[Արցախ]]ը, եթե չլիներ [[1988]] թվականին սկիզբ առած [[Ղարաբաղյան շարժում]]ը։

== Նախիջևանի եկեղեցիներ ==

<gallery>
Ագուլիսի սբ.Ստեփանոս եկեղեցի.jpg|Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Ագուլիս)
⚫
Փառակայի սբ. Կարապետ վանքը.jpg|Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Փառակա)
⚫
Շոռոթի սբ. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցին.jpg|Սուրբ Հակոբ Հայրապետ եկեղեցի (Շոռոթ)
⚫
Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին.jpg|Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Ագուլիս)
⚫
Ագուլիսի սբ.Քրիստափոր եկեղեցի.jpg|Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցի (Ագուլիս)
⚫
Ագուլիսի սբ.Երրորդություն եկեղեցի.jpg|Սուրբ Երրորդություն եկեղեցի (Ագուլիս)
⚫
Jugha-002l.jpg|Սուրբ Ամենափրկիչ վանք (Ջուղա)
⚫
Նախիջևանի սբ. Գևորգ եկեղեցին.jpg|Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)
</gallery>


==Խաների ցանկ==
==Խաների ցանկ==

13:31, 19 Սեպտեմբերի 2014-ի տարբերակ

Նախիջևանի խանություն
Դրոշ




ԵրկիրԿաղապար:Դրոշավորում/Ղաջարական Պարսկաստան
ԿարգավիճակԽանություն և defunct organization?
ՎարչկենտրոնՆախիջևան
Պաշտոնական լեզուներադրբեջաներեն և պարսկերեն
Հիմնադրված է1747 թ.

Նախիջևանի խանություն (պարս.՝ خانات نخجوان — Khānāt-e Nakhchevān), միջնադարյան ավատատիրական կառավարմամբ կիսանկախ իշխանապետություն 1747-1828 թվականներին։ Թուրքական տիրապետությունից վերագրավելով՝ Նադիր շահը 1735 թվականին այն կրկին միացրել է Պարսկաստանին։ 1747 թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Նախիջևանի խանությունը՝ Երևանի կուսակալության տարածքի վրա[1]։

Խանության տարածքը կազմել է շուրջ 7.000 քառ. կմ՝ զբաղեցնելով Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Վայոց Ձոր գավառը, և Վասպուրական նահանգի Նախճավան և Գողթան գավառները[2]։ Այժմ խանության տարածքը հիմնականում համապատասխանում է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքին՝ Ադրբեջանի կազմում[2]։ Բացառություն է կազմում Վայոց Ձորը, որն ամբողջությամբ պատկանում է Հայաստանի Հանրապետությանը[2]։

1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում Նախիջևանի խանությունը Երևանի խանության և Օրդուբադի շրջանի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ Հայկական մարզ՝ Երևան կենտրոնով[2][3]:

Պատմություն

Նախիջևանի խանության ստեղծումը նորույթ[2][4][5] էր նրա պատմության մեջ. թե՛ դրանից առաջ, թե՛ դրանից հետո նրա տարածքը ամբողջությամբ եղել է Երևանի կուսակալության[2][4][6] , Երևանի խանության[2][4], Հայկական մարզի[2][4], Երևանի նահանգի[4][7] կամ Հայաստանի Հանրապետության անբաժան մասը[4][6]: 1725թ. թուրք օսմանցիները գրավում են Նախիջևանը և վերջ տալիս Երևանի կուսակալությունը (1501-1724)[6] : Վերջինս մուսուլմանների շրջանում հայտնի էր նաև որպես Չուղուր-Սաադ[4]: 1747 թվականին կուսակալության տարածքը բաժանվում է 2 խանությունների՝ Երևանի և Նախիջևանի[6] : Այդ ձևական միավորը ունենում է ընդամենը 80 տարվա կյանք[6] ՝ 1827 թվականին նվաճվելով[7] ռուսական բանակի և հայ կամավորական ջոկատների կողմից:

Նախիջևանի խաների պալատը

Նախիջևանը, որը հայերն անվանում էին նաև Նախճավան[2], հիմնադրվել է մ.թ.ա. 16-րդ դարում[5] և ունի 3500 տարվա պատմություն[5][8]: Այն Հայոց թագավորության անբաժան մաս էր կազմել նրա կազմավորումից՝ մ.թ.ա. 6-րդ դարից սկսած[2][5]: Նախիջևան և Գողթան գավառները մտել են Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի մեջ[4][5][8]: 9-րդ դարում այն մտնում է Բագրատունյաց Հայաստանի տարածքի մեջ՝ սկզբում որպես Արծրունիների, ապա՝ Սյունիների, իսկ վերջում՝ Բագրատունիների կալվածք[4][5]: 12-րդ դարում Նախիջևանը Զաքարյան իշխանապետության կազմում էր, և գավառը Վայոց Ձորի հետ միասին ամբողջությամբ պատկանում էր Պռոշյան իշխանական տոհմին[2][4]: Նրանց օրոք կառուցվում են տասնյակ եկեղեցիներ ու վանքեր, բերդեր ու ամրություններ[2]:

Մոմինե խաթունի դամբարանը

1747 թվականին Նադիր շահի սպանությունից հետո ծագումով թյուրք Հեյդար-ղուլի խանը վռնդում է Նախիջևանի պարսիկ կառավարիչ աղա Հասանին և իրեն Երևանի ու Ղարաբաղի խաների նման ինքնիշխան հռչակում[2][4][6]: Նա երկիրը բաժանում է մահալների, որոնք կառավարվում էին միրզաբեյերի և քեդխուդաների միջոցով[2]: Շուրջ 50 տարի խանության տարածքում էր Սիսիանի մահալը, որը 1795 թվականին գրավում է Ղարաբաղի խանը[2]: Սիսիանը մինչև 1813 թվականը՝ 8 տարի, մնում է Ղարաբաղի խանության տարածքում, ապա ազատագրվում ռուսական զորքերի կողմից[2]: Նախիջևանի խանությունը ամենանոսր բնակեցվածն էր ամբողջ Անդրկովկասում: Այստեղ կար ընդամենը 2 քաղաք[2], որոնք իրականում խոշոր գյուղաքաղաքներ էին՝ Նախիջևանը և հայկական Ագուլիս ու Ջուղա քաղաքների մոտ կառուցված Օրդուբադը[5]:

Գոյության 80 տարիների ընթացքում Նախիջևանի խաները սերտ առևտրական ու ռազմական կապեր էին պահպանում Ղարաբաղի ու Երևանի խաների հետ[2]: Իրանի շահ, Ղաջարիների դինաստիայի հիմնադիր աղա Մահմեդ խանի 1795 թվականի պատժիչ արշավանքից հետո ամբողջ Անդրկովկասը, այդ թվում՝ Նախիջևանի խանությունը[2], մի քանի տարի կորցում է իր կարճատև ինքնիշխանությունը: 1813 թվականի Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով Ռուսաստանը ճանաչել էր Պարսկաստանի գերիշխանությունը Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների վրա, իսկ Պարսկաստանը հրաժարվել էր մնացած Անդրկովկասից: 1826 թվականին պարսից գահաժառանգ Աբբաս-Միրզան խախտում է հաշտությունը և հարձակվում Ռուսաստանի վրա Նախիջևանի ու Երևանի խաների օգնությամբ: 1827 թվականին ռուսական զորքերը և հայ ազատագրական ջոկատները գրավում են Նախիջևանը[7], ապա՝ Երևանը, և վերջ տալիս Նախիջևանի խանությանը[6] :

Բնակչություն

1603-1604 թվականներին Արևելյան Հայաստանի, այդ թվում՝ Նախիջևանի հայությունը պարսից Շահ-Աբբաս Առաջինի հրամանով գաղթեցվում է Պարսկաստան[9]:

Հաջի Ռուֆայի բեյի մզկիթը

Այս գործընթացի արդյունքում Նախիջևանը հայաթափվում է և հայերը կազմում են պատմական այդ գավառի 20-25 տոկոսը: 18-րդ դարում Ռուսաստանի կայսրուհի Եկատերինա 2-րդ Մեծը նվաճում է Հյուսիսային Կովկասը և արևելահայերին հրավիրում գալ և բնակվել այդտեղ[2]: Արարատյան դաշտից տեղափոխված հայերը հիմնում են Արմավիր քաղաքը[2], որը մինչ այժմ չի փոխել իր անունը, իսկ Նախիջևանի հայերը՝ Նոր Նախիջևանը, որի հիմքում կառուցվել է Դոնի Ռոստով քաղաքը[2]: Այդ է պատճառը, որ 1827 թվականին Նախիջևանի ազատագրման ժամանակ խանության շուրջ 50.000 բնակիչներից միայն 12.000-ն էր հայ[6][7]: 1828-30 թվականներին պարսկահայերի ներգաղթի և մուսուլմանական բնակչության մասնակի արտագաղթի արդյունքում հայերի կազմում են մինչև 40-45 տոկոս[6][7]:

Նախիջևանի խանության տարածքում զբաղեցնելով փոքրամասնություն՝ հայերը բնակվում էին հիմնականում լեռնային շրջաններում, զբաղվում այգեգործությամբ ու երկրագործությամբ: Այստեղ դեռևս միջնադարում Պռոշյան, Օրբելյան և այլ իշխանները կառուցել էին բերդեր և եկեղեցիներ: Մեծ էր հայերի թիվը Դարալագյազում՝ Վայոց Ձոր[4]: Մուսուլմանները ձմանը բնակվում էին դաշտերում և զբաղվում անասնապահությամբ՝ ամռանը բարձրանալով լեռներ: Արաքսի հովտի դարավոր հայկական բնակավայրերը, այդ թվում՝ հարուստ վաճառաշահ քաղաք Ագուլիսը[2], հայաթափվել և չէին բնակեցվել: Հայաթափվել էր նաև Նախիջևան քաղաքը[2]. 1828 թվականի տվյալներով քաղաքի շուրջ 4.000 բնակիչնեից հայեր էին մոտ 1,500-ը[6][7]: Խանական իշխանությունը ամրապնդելու համար քաղաքի հայկական թաղամասերը, ինչպես նաև մի շարք հայկական գյուղեր, վերաբնակեցվել էին մուսուլմաններով: Խանության տարածքում անմխիթար էին թողնվել հայկական հուշարձանները, իսկ Նախիջևանում կառուցվում էին պարսկական ոճի շինություններ՝ մզկիթ, պալատ, դամբարան:

Հայկական հուշարձանները Նախիջևանում

Հիմնական հոդված՝ Հայերը Նախիջևանում Հարյուրամյակներ շարունակ՝ մինչև 1603-1604 թվականների բռնագաղթը[2][9], հայերը կազմել են Նախիջևանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը[2][4][10]: 11-րդ դարում Բագրատունիների թագավորության կործանումից երկու տասնամյակ անց Նախիջևանը գրավում են սելջուկ-թյուրքերը[4]: Նրանց իշխանությունը Նախիջևանում տևում է մեկ դար՝ մինչև 12-րդ դարի վերջ, երբ հայ-վրացական զորքերը Զաքարյան իշխանների հրամանատարությամբ ազատագրում են այն: 13-15-րդ դարերում Նախիջևանը ասպատակում են թաթար-մոնղոլական զորքերը, ապա՝ թուրքմենական ակ-կոյունլու և կարա-կոյունլու ցեղերը[4]: 1502 թվականին Նախիջևանը մտնում է Երևանի կուսակալության կամ բեկլարբեկության տարածքը, որը մուսուլմանները անվանում էին նաև Չուղուր-Սաադի բեկլարբեկություն[6] : 1827 թվականին Նախիջևանը միանում է Ռուսաստանին[5][7] և մինչև 1920 թվականը ազատվում մուսուլմանական տիրապետությունից: Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Նախիջևանի ու Շարուրի շրջանները պետք է հանձնվեին երրորդ պետության։ 1921 թվականին, անտեսելով Նախիջևանի բնակչության շուրջ 60 տոկոս կազմող հայերին՝ նախ Մոսկվայի, ապա՝ Կարսի պայմանագրերով Նախիջևանը որպես ինքնավար հանրապետություն բռնակցվում է Խորհրդային Ադրբեջանին:

Ցղնայի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին

Հայերը 19-րդ դարում կազմել են Նախիջևանի բնակչության շուրջ կեսը[5][6][10], իսկ մնացածները եղել են թաթարներ, թուրքեր, քրդեր և պարսիկներ, որոշակի տոկոս են կազմել նաև ռուսները ու ասորիները: Հայկական ամենանշանավոր քաղաքը Ջուղան էր[10][11] , որը 16-րդ դարում ուներ շուրջ 20,000 միայն հայկական բնակչություն[5][11]: Ագուլիսի և Ջուղայի վաճառականները 16-րդ դարում ռուսաց ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչ Ռոմանովին են նվիրում Ալմաստե գահը[5], որը պահվում է Մոսկվայի Կրեմլում[5]: Ջուղան հայտնի էր իր խաչքարերով[10][11], իսկ Ագուլիսը՝ եկեղեցիներով[10]: Միայն Ագուլիսում 19-րդ դարում կար 11 հայկական եկեղեցի[10], որոնցից ամենահինը սբ. Մեսրոպ Մաշտոցն էր՝ կառուցված 456 թվականին: Մինչև 20-րդ դարը այս քաղաքների բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայեր էին[7][10]: 1918 թվականին թուրքական զորքերի արշավանքից հետո քաղաքները դատարկվում են, և տարիներ շարունակ անմարդաբնակ լինելով՝ 1930-ական թվականներին վերաբնակեցվում են ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներով[4][5][10]:

Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք (Ագուլիս)

Նախիջևան քաղաքում՝ մուսուլմանական մզկիթից, խանական պալատից ու դամբարանից բացի՝ գործում էին 3 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից ամենահայտնին Սուրբ Գևորգն էր[10]: Նախիջևանից հյուսիս գտնվում էր Ապրակունիսի վանական համալիրը[10], որի շինարարությունն ավարտել է Գրիգոր Տաթևացին, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ 1386թ. փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ: Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ գմբեթը՝ աղյուսից։ Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը[11]։ Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ Դավիթ ուստա։ Սբ. Կարապետ եկեղեցու ներսը Նաղաշ Հովնաթանի որդիներ Հարությունը և Հակոբը 1740 թվականին զարդարել են բարձրարվեստ որմնանկարներով, պահպանված հատվածներից արժեքավոր են Աստվածածնի, Պողոս և Պետրոս առաքյալների դիմապատկերները[11]։

Ջուղայի խաչքարերը 20-րդ դարում

Այս և այլ եկեղեցիներն ու վանքերը հիմնականում պահպանվում էին մինչև 1980-ական թվականները[10]։ Այժմ դրանց փոխարեն ավերակներ են, նրանց քարերով կառուցվել են տներ, իսկ դրանց շրջապատող հայկական բնակավայրերը վերանվանվել թուրքական անուններով։ Հայաթափման արդյունքում 1980-ական թվականների վերջին միակ հայկական գյուղը Ազնաբերդն էր (Զնաբերդ)՝ Վայոց Ձորի սահմանին։ Վերջին ամենահայտնի ավերածությունը Ջուղայի գերեզմանների քանդումն էր 21-րդ դարի սկզբին[12][13][14]։ Այնտեղ հաշվվում էր շուրջ 10, 000 խաչքար, որոնցից և ոչ մեկը մյուսին նման չէր[10]։

Նախիջևանի թուրքացման ճակատագրին կարժանանար նաև Արցախը, եթե չլիներ 1988 թվականին սկիզբ առած Ղարաբաղյան շարժումը։

Նախիջևանի եկեղեցիներ

  • Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Ագուլիս)
    Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (Ագուլիս)
  • Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Փառակա)
    Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Փառակա)
  • Սուրբ Հակոբ Հայրապետ եկեղեցի (Շոռոթ)
    Սուրբ Հակոբ Հայրապետ եկեղեցի (Շոռոթ)
  • Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Ագուլիս)
    Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Ագուլիս)
  • Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցի (Ագուլիս)
    Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցի (Ագուլիս)
  • Սուրբ Երրորդություն եկեղեցի (Ագուլիս)
    Սուրբ Երրորդություն եկեղեցի (Ագուլիս)
  • Սուրբ Ամենափրկիչ վանք (Ջուղա)
    Սուրբ Ամենափրկիչ վանք (Ջուղա)
  • Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)
    Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)

Խաների ցանկ

Ղաջարիների դինաստիայի դրոշը
Ղաջարների դինաստիայի զինանշանը

Նախիջևանի խաների ցանկը՝ սկսած 1736 թվականին Նադիր շահի կողմից Նախիջևանը հետ գրավելուց 12 տարի հետո։ Նրանք հիմնականում Կանղարլըների թյուրքական դինաստիայից էին։ Խաները Նադիր շահի մահից հետո՝ 1747 թվականից, խաները համարյա անկախ էին։ Այս վիճակը տևում է մինչև 1790-ական թվականները, երբ աղա Մահմեդ խանը՝ Պարսկաստանի նոր շահը, պատժիչ արշավանք է կատարում Անդրկովկաս։ Խանությունները, բացի Երևանից ու Նախիջևանից, Պարսկաստանի կազմում մնում են 20 տարի մինչև 1813 թվականի Գյուլիստանի հաշտությունը։ Իսկ 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Պարսկաստանը կորցնում է ամբողջ Անդրկովկասը՝ հօգուտ Ռուսաստանի[7]։

  • 1747–1764 – Հեյդար-ղուլի խան
  • 1764–1765 – Հաջի խան
  • 1765–1770 – Ռահիմ խան
  • 1770–1773 – Ալի-ղուլի խան
  • 1773–1781 – Վալի-ղուլի խան
  • 1781–1783 – Աբբաս-ղուլի խան
  • 1783–1785 – Ջաֆար-ղուլի խան
  • 1785–1787 – Շյուքուր-Ալի խան
  • 1787–1820 – Քալբալի խան
  • 1823–1827 – Քարիմ խան
  • 1827-1828 – Էհսան խան

Տես նաև

Արևելյան Հայաստան
{} Երևանի կուսակալություն
(1502-1724) 		{} Ղարաբաղի կուսակալություն
(1502-1726)
Կարսի վիլայեթ
(1639-1878)
{} Թուրքիա {} 		{} Երևանի խանություն
(1747-1828) 		{} Նախիջևանի խանություն
(1747-1828) 		{} Ղարաբաղի խանություն
(1747-1822) 		{} Գանձակի խանություն
(1747-1804)
{} Հայկական մարզ
(1828-1840) 		{} Ղարաբաղի գավառ
(1822-1840) 		{} Գանձակի գավառ
(1804-1840)
{}Վրացաիմերեթական նահանգի մաս {} Կասպիական նահանգի մաս
{} Կարսի մարզ
(1878-1918) 		{} Երևանի նահանգ
(1849-1918)		 {} Ելիզավետպոլի նահանգ
(1867-1918)
{}Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920){}

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ Քեմբրիջի համալսարան, Ժամանակակից պատմություն, հատոր 14, 1992, էջ 72, անգլերեն
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 Ժամկոչյան Հ.Գ. և ուրիշներ, Հայ ժողովրդի պատմություն, Ե.1975
  3. ↑ Ռիչարդ Հովհաննիսյան. «Հայ ժողովուրդը հնագույն ժամանակներից մինր մեր օրերը. 15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարը». R.Suni. EASTERN ARMENIANS UNDER TSARIST RULE. Стр. 121—122. «At the time of the conquest of Eastern Armenia, the former Persian khanate was in desperate economic straits. Much of the region was depopulated, and even with the mass migrations of Muslims and Armenians, hundreds of villages remained empty. Peasants made up almost 90 percent of the population of the Armianskaia Oblast'.»
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 Հայկական հետազոտությունների ինստիտուտ, Նախիջևան մասին , հայերեն
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 Երկրամաս ամսագիր, Նոյի աղավնի հոդված
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Սովետական Մեծ Հանրագիտարան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Նախիջևանի մասին հրեական հանրագիտարանում, ռուսերեն
  8. ↑ 8,0 8,1 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն
  9. ↑ 9,0 9,1 Վերա Մորեեն, Կրոնական փոքրամասնությունների կարգավիճակը Սեֆյան Իրանում 1617-61, Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրություններ, հատոր 40, համար 2 (1981), 128-129 էջեր, անգլերեն
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 Արգամ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Արգամ Այվազյան, Ջուղա, ռուսերեն
  12. ↑ Նախիջևանի և Ջուղայի ողջ հայկական մշակութային հուշարձանների ժառանգությունը Պառլամենտական խումբ Շվեյցարիա-Հայաստան (խմ.), Բեռն, 2006. էջեր 6 & 7. Քաղվածք էջ 7-ից. "Ջուղայի ոչնչացումը յուրօրինակ չէ իր տեսակի մեջ Նախիջևանում. ...մենք հայտնաբերեցինք, որ ողջ Նախիջևանում կառավարության կողմից իրականացվում են այդպիսի ոչնչացումներ ":
  13. ↑ Ադրբեջանում կառավարության կողմից իրականացվում է մշակութային հուշարձանների ոչնչացում Սկոտսմենը ցանկանում է ապացուցել, որ Ադրբեջանի կառավարությունն է իրականացնում մշակութային ժառանգության ոչնչացումը, Գայանե Մկրտչյան, Հայաստանը Հիմա, 2-ը սեպտեմբերի 2005 թ.:", անգլերեն
  14. ↑ Սիլվային Բեսսոն, Le Temps, 4 նոյեմբերի, 2006 թ., ֆրանսերեն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նախիջևանի_խանություն&oldid=2522963» էջից