«Ֆիդայական շարժում»–ի խմբագրումների տարբերություն
ավելացվեց Կատեգորիա:Ազատագրական շարժում ՀոթՔաթ գործիքով |
No edit summary |
||
| Տող 17. | Տող 17. | ||
[[Պատկեր:Servicemen of Nagorno Karabakh’s Armenian Defense Forces (1918-1920).jpg|250px|մինի|ֆիդայիններ]] |
[[Պատկեր:Servicemen of Nagorno Karabakh’s Armenian Defense Forces (1918-1920).jpg|250px|մինի|ֆիդայիններ]] |
||
== Արևմտյան Հայաստանի |
== Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը == |
||
[[1890]]-ական թվականների սկզբից Արևմտյան Հայաստանում նոր թափ են ստացել ազատագրական շարժումը, զինված ելույթներն ու ինքնապաշտպան, մարտերը՝ պայմանավորված հնչակյան և դաշնակցություն կուսակցությունների ստեղծումով ու Արևմտյան Հայաստանում նրանց տեղական կազմակերպությունների տարածմամբ։ Ազգային կուսակցությունների հիմնական, նպատակը Հայկական հարցի լուծումն էր՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, հետևաբար նրանք տեղերում համագործակցել են հայդուկային խմբերի հետ՝ շարժմանը տալով համազգային բնույթ։ Կուսակցություները ֆիդայիներին նախապես համարել են իրենց մարտական, ուժը, իսկ [[ֆիդայիներ]]ը պատրաստ էին ընդունելու նրանց գաղափար, ղեկավարությունը։ Ֆիդայիների՝ [[հնչակյաններ]]ին կամն [[դաշնակցականեր]]ին հարելը սկզբնական շրջանում պայմանավորված էր նրանով, թե այդ կուսակցություններից որն էր ազդեցիկ Արևմտյան Հայաստանի այս կամ այն շրջանում]] |
[[1890]]-ական թվականների սկզբից Արևմտյան Հայաստանում նոր թափ են ստացել ազատագրական շարժումը, զինված ելույթներն ու ինքնապաշտպան, մարտերը՝ պայմանավորված հնչակյան և դաշնակցություն կուսակցությունների ստեղծումով ու Արևմտյան Հայաստանում նրանց տեղական կազմակերպությունների տարածմամբ։ Ազգային կուսակցությունների հիմնական, նպատակը Հայկական հարցի լուծումն էր՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, հետևաբար նրանք տեղերում համագործակցել են հայդուկային խմբերի հետ՝ շարժմանը տալով համազգային բնույթ։ Կուսակցություները ֆիդայիներին նախապես համարել են իրենց մարտական, ուժը, իսկ [[ֆիդայիներ]]ը պատրաստ էին ընդունելու նրանց գաղափար, ղեկավարությունը։ Ֆիդայիների՝ [[հնչակյաններ]]ին կամն [[դաշնակցականեր]]ին հարելը սկզբնական շրջանում պայմանավորված էր նրանով, թե այդ կուսակցություններից որն էր ազդեցիկ Արևմտյան Հայաստանի այս կամ այն շրջանում]] |
||
| Տող 39. | Տող 39. | ||
[[Ֆիդայական]] շարժման պոռթկում էր [[1904]] թվականի [[Սասուն]]ի ապստամբությունը, որի ընտրված ղեկավար մարմնի՝ զինվորական խորհրդի կազմում էին [[Անդրանիկ]]ը (ղեկավար), [[Գևորգ Չավուշ]]ը, [[Սեպուհ]]ը ([[Արշակ Ներսիսյան]]), [[Սեբաստացի Մուրադ]]ը ([[Մուրադ Խրիմյան]]), Կայծակ Առաքելը (Տիգրան Աբաջյան) և ուրիշներ։ 20 դարի սկզբին դաշնակցականները և հնչակյանները շարունակել են կազմակերպել հայդուկային ու զինատար խմբեր և տեղափոխել Արևմտյան Հայաստան՝ [[Այսրկովկաս]]ից ու [[Իրան]]ից։ Սակայն ճանապարհին նրանց խոչընդոտել են ինչպես թուրքերը, այնպես էլ ռուս սահմանապահները և հաճախ ձախողել այդ ձեռնարկումները։ |
[[Ֆիդայական]] շարժման պոռթկում էր [[1904]] թվականի [[Սասուն]]ի ապստամբությունը, որի ընտրված ղեկավար մարմնի՝ զինվորական խորհրդի կազմում էին [[Անդրանիկ]]ը (ղեկավար), [[Գևորգ Չավուշ]]ը, [[Սեպուհ]]ը ([[Արշակ Ներսիսյան]]), [[Սեբաստացի Մուրադ]]ը ([[Մուրադ Խրիմյան]]), Կայծակ Առաքելը (Տիգրան Աբաջյան) և ուրիշներ։ 20 դարի սկզբին դաշնակցականները և հնչակյանները շարունակել են կազմակերպել հայդուկային ու զինատար խմբեր և տեղափոխել Արևմտյան Հայաստան՝ [[Այսրկովկաս]]ից ու [[Իրան]]ից։ Սակայն ճանապարհին նրանց խոչընդոտել են ինչպես թուրքերը, այնպես էլ ռուս սահմանապահները և հաճախ ձախողել այդ ձեռնարկումները։ |
||
== 1903 == |
== 1903 թվական == |
||
[[1903]] թվականի գարնանը սահմանն անցած դաշնակցական ջոկատներից միայն [[Թորգոմ]]ի ([[Թուման]] Թումյանց) և Մենակի ([[Եգոր Առուստամյան]]) «Մրրիկ» հեծելախմբին (33 մարդ) է հաջողվել մայիսի վերջին հասնել [[Սասուն]]։ Սեպտբերի սկզբին [[Գերմանիայ]]ում սովորող [[Աբրահամյան]]ը 50-հոգանոց զինված խմբով փորձել է անցնել սահմանը, սակայն ձերբակալվել է։ Սեպտեմբերի 30-ին «Կայծակ» հեծելախումբը (53 մարդ) Բասենում ընդհարվել է թուրք, ջոկատների հետ։ |
[[1903]] թվականի գարնանը սահմանն անցած դաշնակցական ջոկատներից միայն [[Թորգոմ]]ի ([[Թուման]] Թումյանց) և Մենակի ([[Եգոր Առուստամյան]]) «Մրրիկ» հեծելախմբին (33 մարդ) է հաջողվել մայիսի վերջին հասնել [[Սասուն]]։ Սեպտբերի սկզբին [[Գերմանիայ]]ում սովորող [[Աբրահամյան]]ը 50-հոգանոց զինված խմբով փորձել է անցնել սահմանը, սակայն ձերբակալվել է։ Սեպտեմբերի 30-ին «Կայծակ» հեծելախումբը (53 մարդ) Բասենում ընդհարվել է թուրք, ջոկատների հետ։ |
||
[[Պատկեր:Union Strategy in the Western Theater.jpg|250px|մինի|ձախից|Արևմտյան Հայաստան]] |
[[Պատկեր:Union Strategy in the Western Theater.jpg|250px|մինի|ձախից|Արևմտյան Հայաստան]] |
||
== 1904 թվական մայիսի վերջ == |
|||
[[1904]] թվականի մայիսի վերջին [[Աշոտ Երկաթ]]ի ([[Արմենակ Լևոնյան]]) և քղեցի [[Պողոս]]ի ([[Թոխմախ]]) խումբը (35 մարդ) [[Իգդիրի]]ց [[Սասուն]] գնալիս Արճեշի Սոսկուն գյուղի մոտ ընդհարվել է քրդերի հետ, ընկել թուրք, բանակի շրջափակման մեջ և զոհվել։ Հունիսին Կայծակի (Վաղարշակ Բաղդասարյան) «Դժոխք» հեծելախումբը (29 մարդ) [[Արևմտյան Հայաստան]] անցնելիս Ձևինի մոտ կռվի է բռնվել թուրք զինվորների ու քրդերի հետ և պարտվել։ Նույն ամսին [[Նիկոլ Գուման]]ի հեծելախումբը (18 մարդ), սահմանագլխին բախվելով թուրք, զինված ուժի հետ, ցրվել է և վերադարձել [[Իրան]]։ Հուլիսի 24-ին 102-հոգանոց մի խումբ [[Գայլ Վահան]]ի ([[Մինաս Տոլպաշյան]]) և [[Կապիտան Բաբկենի]] ([[Նիկողայոս]] [[Տեր-Խաչատրյան]]) ղեկավարությամբ անցել է սահմանը։ «Սրտավազդ» խումբը Գայլ Վահանի գլխավորությամբ շարժվել է դեպի [[Մոսուն]] գյուղ, իսկ «[[Մասիս]]ը» [[Միհրան]]ի ([[Գաբրիել Քեշիշյան]]) գլխավորությամբ՝ դեպի Զոր։ Թշնամու հետ ընդհարվելով՝ խումբը հետ է դարձել, անցել սահմանը և ցրվել։ |
[[1904]] թվականի մայիսի վերջին [[Աշոտ Երկաթ]]ի ([[Արմենակ Լևոնյան]]) և քղեցի [[Պողոս]]ի ([[Թոխմախ]]) խումբը (35 մարդ) [[Իգդիրի]]ց [[Սասուն]] գնալիս Արճեշի Սոսկուն գյուղի մոտ ընդհարվել է քրդերի հետ, ընկել թուրք, բանակի շրջափակման մեջ և զոհվել։ Հունիսին Կայծակի (Վաղարշակ Բաղդասարյան) «Դժոխք» հեծելախումբը (29 մարդ) [[Արևմտյան Հայաստան]] անցնելիս Ձևինի մոտ կռվի է բռնվել թուրք զինվորների ու քրդերի հետ և պարտվել։ Նույն ամսին [[Նիկոլ Գուման]]ի հեծելախումբը (18 մարդ), սահմանագլխին բախվելով թուրք, զինված ուժի հետ, ցրվել է և վերադարձել [[Իրան]]։ Հուլիսի 24-ին 102-հոգանոց մի խումբ [[Գայլ Վահան]]ի ([[Մինաս Տոլպաշյան]]) և [[Կապիտան Բաբկենի]] ([[Նիկողայոս]] [[Տեր-Խաչատրյան]]) ղեկավարությամբ անցել է սահմանը։ «Սրտավազդ» խումբը Գայլ Վահանի գլխավորությամբ շարժվել է դեպի [[Մոսուն]] գյուղ, իսկ «[[Մասիս]]ը» [[Միհրան]]ի ([[Գաբրիել Քեշիշյան]]) գլխավորությամբ՝ դեպի Զոր։ Թշնամու հետ ընդհարվելով՝ խումբը հետ է դարձել, անցել սահմանը և ցրվել։ |
||
[[Պատկեր:Brooklyn Museum - A Group of Kurdish Soldiers One of 274 Vintage Photographs.jpg|250px|մինի|քրդական խմբեր]] |
[[Պատկեր:Brooklyn Museum - A Group of Kurdish Soldiers One of 274 Vintage Photographs.jpg|250px|մինի|քրդական խմբեր]] |
||
== Խանասորյան սերունդ == |
|||
Արևմտահայերին օգնության շտապող խմբերը կազմակերպվել են հապճեպ՝ առանց գործողությունների մշակված ծրագրերի, հաշվի չեն առնվել առկա պայմաններն ու հնարավորությունները, որոնք էլ դարձել են անհաջողությունների պատճառ։ Եղել են նաև վրեժխնդրության և առանձին թուրք, ու քրդական խմբեր ոչնչացնելու նպատակով կազմակերպված հայդուկային արշավանքներ, առավել հայտնի է Խանասորի արշավանքը ([[1897]]), որի մասնակիցները հայտնի են «խանասորյան սերունդ», իսկ ընդհանուր հրամանատար Վարդանը ([[Սարդիս Մեհրաբյան]])՝ [[Խանասոր]]ի [[Վարդան]] անուններով։ |
Արևմտահայերին օգնության շտապող խմբերը կազմակերպվել են հապճեպ՝ առանց գործողությունների մշակված ծրագրերի, հաշվի չեն առնվել առկա պայմաններն ու հնարավորությունները, որոնք էլ դարձել են անհաջողությունների պատճառ։ Եղել են նաև վրեժխնդրության և առանձին թուրք, ու քրդական խմբեր ոչնչացնելու նպատակով կազմակերպված հայդուկային արշավանքներ, առավել հայտնի է Խանասորի արշավանքը ([[1897]]), որի մասնակիցները հայտնի են «խանասորյան սերունդ», իսկ ընդհանուր հրամանատար Վարդանը ([[Սարդիս Մեհրաբյան]])՝ [[Խանասոր]]ի [[Վարդան]] անուններով։ |
||
[[Պատկեր:Armenian national liberation movement.jpg|250px|մինի|ձախից|ֆիդայական շարժում]] |
[[Պատկեր:Armenian national liberation movement.jpg|250px|մինի|ձախից|ֆիդայական շարժում]] |
||
== 1904 թվական ֆիդայական շարժում == |
|||
[[1904]] թվականի [[Սասուն]]ի ապստամբությունից հետո ֆիդայական շարժումն սկսել է թուլանալ։ Մնալով հիմնականում որպես առանձին խմբերի գործողություններ ([[1905]] թվականի Ալվառինջի, [[1907]] թվականի Մուլուխի կռիվներ)՝ հայդուկային շարժումն անկում է ապրել։ Շարժման ելքը կանխորոշել են գործոպատմությաուն ուզղությունների միասնական ծրագրի բացակայությունը, ուժերը միավորելու ապարդյուն փորձերը, ինչպես նաև թշնամու ուժերի գերակշռությունը։ Այդուհանդերձ, ֆիդայական շարժումը ժողովրդին նախապատրաստել է ազատագրական պայքարի, զսպել է թուրք պաշտոնյաներին ու քուրդ աղաներին, մեղմել և նույնիսկ վերացրել է նրանց գործադրած բռնությունները։ |
[[1904]] թվականի [[Սասուն]]ի ապստամբությունից հետո ֆիդայական շարժումն սկսել է թուլանալ։ Մնալով հիմնականում որպես առանձին խմբերի գործողություններ ([[1905]] թվականի Ալվառինջի, [[1907]] թվականի Մուլուխի կռիվներ)՝ հայդուկային շարժումն անկում է ապրել։ Շարժման ելքը կանխորոշել են գործոպատմությաուն ուզղությունների միասնական ծրագրի բացակայությունը, ուժերը միավորելու ապարդյուն փորձերը, ինչպես նաև թշնամու ուժերի գերակշռությունը։ Այդուհանդերձ, ֆիդայական շարժումը ժողովրդին նախապատրաստել է ազատագրական պայքարի, զսպել է թուրք պաշտոնյաներին ու քուրդ աղաներին, մեղմել և նույնիսկ վերացրել է նրանց գործադրած բռնությունները։ |
||
| Տող 56. | Տող 56. | ||
[[Պատկեր:Serob.jpg|250px|մինի|աջից|Աղբյուր Սերոբ]] |
[[Պատկեր:Serob.jpg|250px|մինի|աջից|Աղբյուր Սերոբ]] |
||
== 1895 թվական Արևմտյան Հայաստանում գործող ֆիդայական ջոկատների հրամանատարություն == |
|||
[[Աղբյուր Սերոբ]] [[[1864]], գ. Սոխորդ ([[Բիթլիս]]ի նահանգ, Խլաթ գավառ)-[[1899]]], [[1895]] թվականից ստանձնել է Արևմտյան Հայաստանում գործող ֆիդայական ջոկատների ընդհանուր հրամանատարությունը։ Բազմաթիվ մարտերում տարած հաղթանակների համար նրան անվանել են «[[Նեմրութ]]ի հսկա» կամ «Ասլան»։ [[1899]]թվականին Սասունի Գելիեգուզան գյուղում քուրդ ցեղապետ [[Բշարե Խալխ]]ը [[Գեղաշեն]]ի գյուղապետի՝ Ավեի միջոցով թունավորել է [[Սերոբ]]ին, ապա թուրք, զորքերը պաշարել են Սերոբի տունը, սպանել մահամերձ ֆիդայապետին, նրա թիկնապահներ Մխեին, Ջաքարին ու 12-ամյա որդուն՝ Հակոբին։ Հայերի շրջանում սարսափ տարածելու նպատակով թուրքերը կտրել են Սերոբի գուխը և այն շրջել Սասունի գյուղերով։ Սերոբի կինը՝ խմբի միակ կին հայդուկ Սոսեն (ժողովուրդը նրան օծել է Մայրիկ պատվանունով), շարունակել է ամուսնու հայրենանվեր գործը։ [[1900]] թվականին Աղբյուր Սերոբի զինվորներ Գևորգ Չաուշ ու Անդրանիկը ոչնչացրել են դավաճան Ավեի ողջ գերդաստանը և սպանել Բշարե Խալխին։ |
[[Աղբյուր Սերոբ]] [[[1864]], գ. Սոխորդ ([[Բիթլիս]]ի նահանգ, Խլաթ գավառ)-[[1899]]], [[1895]] թվականից ստանձնել է Արևմտյան Հայաստանում գործող ֆիդայական ջոկատների ընդհանուր հրամանատարությունը։ Բազմաթիվ մարտերում տարած հաղթանակների համար նրան անվանել են «[[Նեմրութ]]ի հսկա» կամ «Ասլան»։ [[1899]]թվականին Սասունի Գելիեգուզան գյուղում քուրդ ցեղապետ [[Բշարե Խալխ]]ը [[Գեղաշեն]]ի գյուղապետի՝ Ավեի միջոցով թունավորել է [[Սերոբ]]ին, ապա թուրք, զորքերը պաշարել են Սերոբի տունը, սպանել մահամերձ ֆիդայապետին, նրա թիկնապահներ Մխեին, Ջաքարին ու 12-ամյա որդուն՝ Հակոբին։ Հայերի շրջանում սարսափ տարածելու նպատակով թուրքերը կտրել են Սերոբի գուխը և այն շրջել Սասունի գյուղերով։ Սերոբի կինը՝ խմբի միակ կին հայդուկ Սոսեն (ժողովուրդը նրան օծել է Մայրիկ պատվանունով), շարունակել է ամուսնու հայրենանվեր գործը։ [[1900]] թվականին Աղբյուր Սերոբի զինվորներ Գևորգ Չաուշ ու Անդրանիկը ոչնչացրել են դավաճան Ավեի ողջ գերդաստանը և սպանել Բշարե Խալխին։ |
||
Գևորգ Չավուշ [1870, գ. Մկթնեք (Սասունի գավառ) -[[1907]]], արդեն [[1894]] թվականին ճանաչված ֆիդայի էր և Սասունի ինքնապաշտպանության ղեկավարներից։ [[1896]] թվականին փախչելով բանտից՝ միացել է Աղբյուր Սերոբի և Հրայր Դժոխքի ջոկատներին։ [[1901]] թվականին մասնակցել է Առաքելոց վանքի կռվին, [[1904]] թվականին՝ Սասունի ապստամբությանը։ Զոհվել է [[1907]] թվականի մայիսի 27-ին՝Սոզուխի ([[Մշո]] գավառ) կռվում։ |
Գևորգ Չավուշ [1870, գ. Մկթնեք (Սասունի գավառ) -[[1907]]], արդեն [[1894]] թվականին ճանաչված ֆիդայի էր և Սասունի ինքնապաշտպանության ղեկավարներից։ [[1896]] թվականին փախչելով բանտից՝ միացել է Աղբյուր Սերոբի և Հրայր Դժոխքի ջոկատներին։ [[1901]] թվականին մասնակցել է Առաքելոց վանքի կռվին, [[1904]] թվականին՝ Սասունի ապստամբությանը։ Զոհվել է [[1907]] թվականի մայիսի 27-ին՝Սոզուխի ([[Մշո]] գավառ) կռվում։ |
||
== Փառաբանված հայդուկապետն ու զորավարն == |
|||
[[Անդրանիկ Օզանյան]] [[[1865]], քաղաք Շապին- Գարահիսար ([[Սեբաստիա]]յի նահանգ)-[[1927]], քաղաք Ֆրեզնո ([[Կալիֆոռնիա]]յի Նահանգ, ԱՍՆ), [[1928]] թվականին աճյունը տեղափոխվել է [[Փարիզ]]ի Պեր Լաշեգ գերեզմանատուն, 2000-ին՝ [[Երևան]], ամփոփված է [[Եռաբլուր]]ում], փառաբանված հայդուկապետն ու զորավարն սկզբում կռվել է [[Վազգեն]]ի ու [[Գուրգեն]]ի խմբերում, ապա նրանց հետ միացել [[Աղբյուր Սերոբ]]ին։ Մեծ համբավ է ձեռք բերել [[1900]] թվականին՝ հայ բնակչության պատուհասին՝ Բշարե Խալխին սպանելուց հետո։ [[1901]] թվականին ղեկավարել է Առաքելոց վանքի կռիվը, [[1904]] թվականին՝ [[Սասուն]]ի ապստամբությունը։ [[1912]]-13-ի Բալկանյան պատերազմի ժամանակ բուլղարական բանակի կազմում կռվել է [[Թուրքիա]]յի դեմ, առաջին համաշխարհային պատերազմում ([[1914]]-18) գլխավորել է հայկական առաջին կամավոր, ջոկատը [[Կովկաս]]յան բանակի կազմում։ |
[[Անդրանիկ Օզանյան]] [[[1865]], քաղաք Շապին- Գարահիսար ([[Սեբաստիա]]յի նահանգ)-[[1927]], քաղաք Ֆրեզնո ([[Կալիֆոռնիա]]յի Նահանգ, ԱՍՆ), [[1928]] թվականին աճյունը տեղափոխվել է [[Փարիզ]]ի Պեր Լաշեգ գերեզմանատուն, 2000-ին՝ [[Երևան]], ամփոփված է [[Եռաբլուր]]ում], փառաբանված հայդուկապետն ու զորավարն սկզբում կռվել է [[Վազգեն]]ի ու [[Գուրգեն]]ի խմբերում, ապա նրանց հետ միացել [[Աղբյուր Սերոբ]]ին։ Մեծ համբավ է ձեռք բերել [[1900]] թվականին՝ հայ բնակչության պատուհասին՝ Բշարե Խալխին սպանելուց հետո։ [[1901]] թվականին ղեկավարել է Առաքելոց վանքի կռիվը, [[1904]] թվականին՝ [[Սասուն]]ի ապստամբությունը։ [[1912]]-13-ի Բալկանյան պատերազմի ժամանակ բուլղարական բանակի կազմում կռվել է [[Թուրքիա]]յի դեմ, առաջին համաշխարհային պատերազմում ([[1914]]-18) գլխավորել է հայկական առաջին կամավոր, ջոկատը [[Կովկաս]]յան բանակի կազմում։ |
||
== 1864 Հրայր Դժոխք == |
|||
Հրայր Դժոխք [[[1864]], գ. Ահարոնք (սասունի գավառ)-[[1904]]], ի տարբերություն շատ [[ֆիդայապետներ]]ի, դեմ է եղել պարտիզանական, անհատ, պայքարին և խորապես համոզված էր, որ հաղթանակն ապահովելու համար հարկավոր է քրտնաջան ու երկարատև աշխատանք, և որ ժողովրդին պետք է զինել ու նախապատրաստել համաժողովրդական ապստամբության։ Եղել է [[1904]] թվականի Սասունի ապստամբության ղեկավարներից, զոհվել է (ապրիլի 13-ին) Գելիեգուզանի կռվում։ Թաղվել է Աղբյուր Սերոբի կողքին՝ [[Գելիեգուզան]]ում։ |
Հրայր Դժոխք [[[1864]], գ. Ահարոնք (սասունի գավառ)-[[1904]]], ի տարբերություն շատ [[ֆիդայապետներ]]ի, դեմ է եղել պարտիզանական, անհատ, պայքարին և խորապես համոզված էր, որ հաղթանակն ապահովելու համար հարկավոր է քրտնաջան ու երկարատև աշխատանք, և որ ժողովրդին պետք է զինել ու նախապատրաստել համաժողովրդական ապստամբության։ Եղել է [[1904]] թվականի Սասունի ապստամբության ղեկավարներից, զոհվել է (ապրիլի 13-ին) Գելիեգուզանի կռվում։ Թաղվել է Աղբյուր Սերոբի կողքին՝ [[Գելիեգուզան]]ում։ |
||
13:47, 17 Հուլիսի 2014-ի տարբերակ
Հայ Ֆիդայական շարժում (19-րդ դարի վերջից 20-րդ դարի սկիզբ)
Հայ ազատագրական պայքարին բնորոշ ֆիդայական շարժում
.jpg)
Հայ ազգազատագրական պայքարին բնորոշ է նաև ֆիդայական կամ հայդուկային շարժումը (անունը ծագել է բալկանյան ժողովուրդների հակաթուրքական պարտիզանական՝ հայդուկային պայքարի անվանումից, իսկ «ֆիդայի» կամ «ֆեդայի» արաբ, բառ է, նշանակում է «զոհ», բայց ընկալվում է «անձնազոհ» իմաստով)։ Շարժումն առաջացել է Արևմտյան Հայաստանում՝ տարերայնորեն (թելադրված էր հայ ժողովրդի քաղաքական և տնտեսական ծանր ու օրհասական վիճակով) 1880-ական թթվականնների կեսին՝ հայ ազգային կուսակցությունների հրապարակ գալուց առաջ։ Զինվորագրվելով հայրենիքի ազատագրությանը՝ ֆիդայիները երդվել են. «Այսուհետև իմ բարձը լինելու է Հայաստանի լեռները, իսկ բաղձալի երազանքը՝ հայրենիքի համար մեռնելը»։ Րաֆֆին նրանց անվանել է ժողովրդական վրիժառուներ ու հեղափոխականներ։
Ֆիդայական շարժում
Առաջին ֆիդայիներից էին Կարապետը՝ Սեբաստիայում, և ֆիդայական շարժման ռահվիրա Արաբոն (Առաքել, Ստեփանոս Մխիթարյան)՝ Սասունում։ Առաջին հայդուկային խմբերն ստեղծվել են Տարոնում, Սասունում, Վասպուրականում, Կեսարիայում։ Առավել հայտնի են Մարգար Վարժապետի (Մարգար Ամիրյան), Արաբոյի, Ռուբեն Շիշմանյանի (Դերսիմի քեռի), Գալուստ Արխանյանի (Մնձուրի առյուծ), Արամ Աչըքպաշյանի (Գրիգոր Կարապետյան), Մինասօղլու (Հովհաննես Մինասյան) խմբերը։ 1880-ական թվականների վերջին Սեբաստիայի վիլայեթում կազմավորվել են զինված ջոկատներ՝ չելլոներ, որոնք ներկայացել են իբրև քրդեր (թուրքերի վրեժխնդրությունը հայերի նկատմամբ չսրելու համար)։ Այս շրջանում որոշ ֆիդայապետներ (Արամ Աչըքպաշյան և ուրիշներ) փորձել են համաձայնեցնել կամ նույնիսկ միավորել անջատ գործող հայդուկային խմբերի գործողությունները։ Սակայն շոշափելի արդյունքի չեն հասել։ Չի իրականացել որոշ հայ գործիչների գաղափարը՝ օսմանյան կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդների, մասնավորապես քրդերի ազգազատագրական շարժման հետ դաշինք ստեղծելը։
Ֆիդայիներն աշխատանքներ են կատարել ժողովրդի միջև կապերն ամրապնդելու համար
Ֆիդայիներն զգալի աշխատանք են կատարել հայ ժողովրդի 2 հատվածների միջև կապերն ամրապնդելու համար, այցելել են Թիֆլիս, տեսակցել արևելահայ նշանավոր գործիչների հետ, նրանց օգնությամբ զենք ու զինամթերք ձեռք բերել, կամավորներ հավաքագրել Արևմտյան Հայաստան ուղարկելու համար։ 1880-90-ական թվականերին կովկասաբնակ և ռուսաստանաբնակ հայերի շրջանում մեծացել է հետաքրքրությունն արևմտահայերի ազատագրական պայքարի նկատմամբ, և ծավալվել է օգնության շարժում։ Հայ երիտասարդները (հիմնականում՝ ուսանողներ) Թուրքիային սահմանակից շրջաններում (Ալեքսանդրապոլ, Կարս, Երևան, Իգդիր, Ախալցխա և այլն) կազմել են հայդուկային խմբեր և զենք ու զինամթերքով զինված փորձել են անցնել Արևմտյան Հայաստան, հայտնի են Սարգիս Կուկունյանի, Վարդան Գոլոշյանի նախաձեռնությունները։ Կազմակերպվել են նաև զինատար խմբեր, որոնք զենք են փոխադրել Ռուսաստանից, Այսրկովկասից, Իրանից։
.jpg)
Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը
1890-ական թվականների սկզբից Արևմտյան Հայաստանում նոր թափ են ստացել ազատագրական շարժումը, զինված ելույթներն ու ինքնապաշտպան, մարտերը՝ պայմանավորված հնչակյան և դաշնակցություն կուսակցությունների ստեղծումով ու Արևմտյան Հայաստանում նրանց տեղական կազմակերպությունների տարածմամբ։ Ազգային կուսակցությունների հիմնական, նպատակը Հայկական հարցի լուծումն էր՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, հետևաբար նրանք տեղերում համագործակցել են հայդուկային խմբերի հետ՝ շարժմանը տալով համազգային բնույթ։ Կուսակցություները ֆիդայիներին նախապես համարել են իրենց մարտական, ուժը, իսկ ֆիդայիները պատրաստ էին ընդունելու նրանց գաղափար, ղեկավարությունը։ Ֆիդայիների՝ հնչակյաններին կամն դաշնակցականերին հարելը սկզբնական շրջանում պայմանավորված էր նրանով, թե այդ կուսակցություններից որն էր ազդեցիկ Արևմտյան Հայաստանի այս կամ այն շրջանում]]
1890-ական թվականներիի 2-րդ կեսից ՀՅԴ-ն, հասարակականքաղաքական կյանքում դառնալով ամենաազդեցիկը, ղեկավարել է հայդուկային շարժումը, և բազմաթիվ ֆիդայիներ դարձել են դաշնակցության անդամներ։ Շարժումը ծավալվել էր նաև Կիլիկյան Հայաստանում։ Աբդուլ Համիդյան ջարդերի ժամանակ (մեծ չափերի է հասել Արաբո (Առաքել, Ստեփանոս Մխիթարյան, 1863-1893) Աղբյուր Սերոբ (Վարդանյան, 1864-1899) Սոսե Մայրիկ (Վարդանյան, 1868-1953)
Քրդական ցեղերն ու ցեղապետերն ընդդեմ հայերի
1895-96թվականին) ֆիդայիները գործուն մասնակցություն են ունեցել հայերի ինքնապաշտպանությանը Խլաթում, Սասունում, Վանում, Շապին-Գարահիսարում և այլուր։ Ֆիդայիների հաշող գործողությունները նորից հույս են ներշնչել Արևմտյան Հայաստանում ընդհանուր ապստամբություն նախապատրաստելու և սկսելու, ինչպես նաև սուլթան, բռնության դեմ կայսրության բոլոր ճնշված ժողովուրդների միացյալ ճակատ ստեղծելու համար։ Սակայն քրդերի հետ միություն կազմելու փորձն արդյունք չի տվել։ Ավելին, Թուրքիայի կառավարող շրջաններին հաջողվել է իրենց կողմը գրավել քրդական ցեղերին ու ցեղապետներին՝ ընդդեմ հայերի։
Հայտնի են Բաբշենի (1898), Խաստուրի (1899), Սպաղանքի (1899 և 1900), Ցրոնքի (1899), Բերդակի, Նորշենի, Առաքելոց վանքի (Երեքն էլ՝ 1901) կռիվները։ Ֆիդայական շարժման նշանավոր դեմքերից են Աղբյուր Սերոբը (Սերոբ Վարդանյան), Անդրանիկ Օզանյանը, Գևորգ Չավուշը (Գևորգ Ղազարյան), Նիկոլ Գումանը (Նիկողայոս Տեր-Հովհաննիսյան), Ժիրայրը (Հարություն-Մարտիրոս Պոյաճյան), Հրայրը (Արմենակ Ղազարյան), Սպաղանաց Մակարը (Մակար Տոնոյան), Վազգենը (Տիգրան Տերոյան), Գուրգենը (Բաղդասար Մալյան), քեռին (Արշակ Գավաֆյան), Իշխանը (Հովսեփ Արղության) և ուրիշներ։
1904 թվականի Սասունի ապստամբություն
Ֆիդայական շարժման պոռթկում էր 1904 թվականի Սասունի ապստամբությունը, որի ընտրված ղեկավար մարմնի՝ զինվորական խորհրդի կազմում էին Անդրանիկը (ղեկավար), Գևորգ Չավուշը, Սեպուհը (Արշակ Ներսիսյան), Սեբաստացի Մուրադը (Մուրադ Խրիմյան), Կայծակ Առաքելը (Տիգրան Աբաջյան) և ուրիշներ։ 20 դարի սկզբին դաշնակցականները և հնչակյանները շարունակել են կազմակերպել հայդուկային ու զինատար խմբեր և տեղափոխել Արևմտյան Հայաստան՝ Այսրկովկասից ու Իրանից։ Սակայն ճանապարհին նրանց խոչընդոտել են ինչպես թուրքերը, այնպես էլ ռուս սահմանապահները և հաճախ ձախողել այդ ձեռնարկումները։
1903 թվական
1903 թվականի գարնանը սահմանն անցած դաշնակցական ջոկատներից միայն Թորգոմի (Թուման Թումյանց) և Մենակի (Եգոր Առուստամյան) «Մրրիկ» հեծելախմբին (33 մարդ) է հաջողվել մայիսի վերջին հասնել Սասուն։ Սեպտբերի սկզբին Գերմանիայում սովորող Աբրահամյանը 50-հոգանոց զինված խմբով փորձել է անցնել սահմանը, սակայն ձերբակալվել է։ Սեպտեմբերի 30-ին «Կայծակ» հեծելախումբը (53 մարդ) Բասենում ընդհարվել է թուրք, ջոկատների հետ։
1904 թվական մայիսի վերջ
1904 թվականի մայիսի վերջին Աշոտ Երկաթի (Արմենակ Լևոնյան) և քղեցի Պողոսի (Թոխմախ) խումբը (35 մարդ) Իգդիրից Սասուն գնալիս Արճեշի Սոսկուն գյուղի մոտ ընդհարվել է քրդերի հետ, ընկել թուրք, բանակի շրջափակման մեջ և զոհվել։ Հունիսին Կայծակի (Վաղարշակ Բաղդասարյան) «Դժոխք» հեծելախումբը (29 մարդ) Արևմտյան Հայաստան անցնելիս Ձևինի մոտ կռվի է բռնվել թուրք զինվորների ու քրդերի հետ և պարտվել։ Նույն ամսին Նիկոլ Գումանի հեծելախումբը (18 մարդ), սահմանագլխին բախվելով թուրք, զինված ուժի հետ, ցրվել է և վերադարձել Իրան։ Հուլիսի 24-ին 102-հոգանոց մի խումբ Գայլ Վահանի (Մինաս Տոլպաշյան) և Կապիտան Բաբկենի (Նիկողայոս Տեր-Խաչատրյան) ղեկավարությամբ անցել է սահմանը։ «Սրտավազդ» խումբը Գայլ Վահանի գլխավորությամբ շարժվել է դեպի Մոսուն գյուղ, իսկ «Մասիսը» Միհրանի (Գաբրիել Քեշիշյան) գլխավորությամբ՝ դեպի Զոր։ Թշնամու հետ ընդհարվելով՝ խումբը հետ է դարձել, անցել սահմանը և ցրվել։
Խանասորյան սերունդ
Արևմտահայերին օգնության շտապող խմբերը կազմակերպվել են հապճեպ՝ առանց գործողությունների մշակված ծրագրերի, հաշվի չեն առնվել առկա պայմաններն ու հնարավորությունները, որոնք էլ դարձել են անհաջողությունների պատճառ։ Եղել են նաև վրեժխնդրության և առանձին թուրք, ու քրդական խմբեր ոչնչացնելու նպատակով կազմակերպված հայդուկային արշավանքներ, առավել հայտնի է Խանասորի արշավանքը (1897), որի մասնակիցները հայտնի են «խանասորյան սերունդ», իսկ ընդհանուր հրամանատար Վարդանը (Սարդիս Մեհրաբյան)՝ Խանասորի Վարդան անուններով։
1904 թվական ֆիդայական շարժում
1904 թվականի Սասունի ապստամբությունից հետո ֆիդայական շարժումն սկսել է թուլանալ։ Մնալով հիմնականում որպես առանձին խմբերի գործողություններ (1905 թվականի Ալվառինջի, 1907 թվականի Մուլուխի կռիվներ)՝ հայդուկային շարժումն անկում է ապրել։ Շարժման ելքը կանխորոշել են գործոպատմությաուն ուզղությունների միասնական ծրագրի բացակայությունը, ուժերը միավորելու ապարդյուն փորձերը, ինչպես նաև թշնամու ուժերի գերակշռությունը։ Այդուհանդերձ, ֆիդայական շարժումը ժողովրդին նախապատրաստել է ազատագրական պայքարի, զսպել է թուրք պաշտոնյաներին ու քուրդ աղաներին, մեղմել և նույնիսկ վերացրել է նրանց գործադրած բռնությունները։
Երիտթուրքական հեղաշրջումից (1908) հետո ֆիդայիներին ներում է շնորհվել, և նրանց մի մասն իջել է լեռներից ու անցել խաղաղ աշխատանքի։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին ֆիդայիների զգալի մասը մտել է հայկական կամավոր, ջոկատների մեջ, իսկ մեծ եղեռնի օրերին մասնակցել է հայերի ինքնապաշտպան, մարտերին։
1895 թվական Արևմտյան Հայաստանում գործող ֆիդայական ջոկատների հրամանատարություն
Աղբյուր Սերոբ [[[1864]], գ. Սոխորդ (Բիթլիսի նահանգ, Խլաթ գավառ)-1899], 1895 թվականից ստանձնել է Արևմտյան Հայաստանում գործող ֆիդայական ջոկատների ընդհանուր հրամանատարությունը։ Բազմաթիվ մարտերում տարած հաղթանակների համար նրան անվանել են «Նեմրութի հսկա» կամ «Ասլան»։ 1899թվականին Սասունի Գելիեգուզան գյուղում քուրդ ցեղապետ Բշարե Խալխը Գեղաշենի գյուղապետի՝ Ավեի միջոցով թունավորել է Սերոբին, ապա թուրք, զորքերը պաշարել են Սերոբի տունը, սպանել մահամերձ ֆիդայապետին, նրա թիկնապահներ Մխեին, Ջաքարին ու 12-ամյա որդուն՝ Հակոբին։ Հայերի շրջանում սարսափ տարածելու նպատակով թուրքերը կտրել են Սերոբի գուխը և այն շրջել Սասունի գյուղերով։ Սերոբի կինը՝ խմբի միակ կին հայդուկ Սոսեն (ժողովուրդը նրան օծել է Մայրիկ պատվանունով), շարունակել է ամուսնու հայրենանվեր գործը։ 1900 թվականին Աղբյուր Սերոբի զինվորներ Գևորգ Չաուշ ու Անդրանիկը ոչնչացրել են դավաճան Ավեի ողջ գերդաստանը և սպանել Բշարե Խալխին։
Գևորգ Չավուշ [1870, գ. Մկթնեք (Սասունի գավառ) -1907], արդեն 1894 թվականին ճանաչված ֆիդայի էր և Սասունի ինքնապաշտպանության ղեկավարներից։ 1896 թվականին փախչելով բանտից՝ միացել է Աղբյուր Սերոբի և Հրայր Դժոխքի ջոկատներին։ 1901 թվականին մասնակցել է Առաքելոց վանքի կռվին, 1904 թվականին՝ Սասունի ապստամբությանը։ Զոհվել է 1907 թվականի մայիսի 27-ին՝Սոզուխի (Մշո գավառ) կռվում։
Փառաբանված հայդուկապետն ու զորավարն
Անդրանիկ Օզանյան [[[1865]], քաղաք Շապին- Գարահիսար (Սեբաստիայի նահանգ)-1927, քաղաք Ֆրեզնո (Կալիֆոռնիայի Նահանգ, ԱՍՆ), 1928 թվականին աճյունը տեղափոխվել է Փարիզի Պեր Լաշեգ գերեզմանատուն, 2000-ին՝ Երևան, ամփոփված է Եռաբլուրում], փառաբանված հայդուկապետն ու զորավարն սկզբում կռվել է Վազգենի ու Գուրգենի խմբերում, ապա նրանց հետ միացել Աղբյուր Սերոբին։ Մեծ համբավ է ձեռք բերել 1900 թվականին՝ հայ բնակչության պատուհասին՝ Բշարե Խալխին սպանելուց հետո։ 1901 թվականին ղեկավարել է Առաքելոց վանքի կռիվը, 1904 թվականին՝ Սասունի ապստամբությունը։ 1912-13-ի Բալկանյան պատերազմի ժամանակ բուլղարական բանակի կազմում կռվել է Թուրքիայի դեմ, առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-18) գլխավորել է հայկական առաջին կամավոր, ջոկատը Կովկասյան բանակի կազմում։
1864 Հրայր Դժոխք
Հրայր Դժոխք [[[1864]], գ. Ահարոնք (սասունի գավառ)-1904], ի տարբերություն շատ ֆիդայապետների, դեմ է եղել պարտիզանական, անհատ, պայքարին և խորապես համոզված էր, որ հաղթանակն ապահովելու համար հարկավոր է քրտնաջան ու երկարատև աշխատանք, և որ ժողովրդին պետք է զինել ու նախապատրաստել համաժողովրդական ապստամբության։ Եղել է 1904 թվականի Սասունի ապստամբության ղեկավարներից, զոհվել է (ապրիլի 13-ին) Գելիեգուզանի կռվում։ Թաղվել է Աղբյուր Սերոբի կողքին՝ Գելիեգուզանում։