Ուտիլիտարիզմ

Նորմատիվ քաղաքական տեսություն

Նորմատիվ քաղաքական տեսությունը ներկայացնում է այն, ինչ պետք է լինի քաղաքական կյանքում։ Նա իր արտահայտությունը գտնում է վերացական, բարոյական քննարկումներում, սակայն չի հրաժարվում նաև քննարկել քաղաքական ինստիտուտներն ու կոնկրետ քաղաքականությունը։ Եթե փիլիսոփայական տեսանկյունից նորմատիվ քաղաքական տեսությունը ձևավորում և կառուցում է բարոյական կանոններ, ապա կիրառական իմաստով, նա խոսում է բարոյական դեղատոմսեր օգտագործելու հնարավորության մասին քաղաքական պրակտիկայում։ Արմատական պոզիտիվիստների կողմից այս տեսությունը լուրջ քննադատության արժանացավ, քանի որ նրանք մերժում են բարոյականության մասին քննարկումների նշանակությունը քաղաքական կյանքում։ Հասկանալի է, որ պոզիտիվիզմի վերելքի ժամանակ նորմատիվ քաղաքական տեսությանը գրեթե տեղ չէին տալիս, սակայն 1970-ականներից վերջինս իրական վերածնունդ ապրեց։ Նորմատիվ քաղաքկան տեսությունը քաղաքական ինստիտուտների մասին մտորումների միջոց է` հատկապես այն ինստիտուտների, որոնք կապված են իշխանության հետ, ինչպես նաև` անհատների վերաբերմունքն է ինստիտուտների նկատմամբ։ Նա զբաղվում է եղած քաղաքական կարգի կամ նրա այլընտրանքների օրինականացմամբ։ 1970-ականներից հետո նորմատիվ քաղաքական տեսությունը բաժանվեց 2 հոսանքի։ Մեկը գլխավորապես զբաղվում է կարգված արդարությամբ, ազատության ու արդարության փոխհարաբերությունների խնդիրներով։ Մյուս հոսանքը գլխավորապես հետաքրքրվում է այնպիսի ինստիտուտի նպատակներով և գործունեությամբ, ինչպիսին է պետությունը։ Այս հոսանքների ներկայացուցիչները հետևյալ հարցերն են ուսումնասիրում` ինչու մենք պետք է ենթարկվենք օրենքներին, որ դեպքերում է արդյոք օրինական քաղաքացիական անհնազանդությունը։

Ուտիլիտարիզմ

Ուտիլիտարիզմը առաջին հերթին կապված է Դեյվիդ Հյումի, Երեմիա Բենտամի և Ջոն Ստյուարտ Միլլի անունների հետ։ Որպես քաղաքական փիլիսոփայություն` այն ենթադրում է, որ առավել գերադասելի է քաղաքական-սոցիալական այնպիսի կազմակերպություն, որն առավելագույն օգուտ է բերում։ Ուտիլիտարիզմը քաղաքական և բարոյական փիլիսոփայություն է, որը մարդկային արարքների բարոյականության և չափորոշիչների հիմքը համարում է օգուտը։ Ավելի լայն իմաստով, դա մի տեսություն է, որը ցանկացած քաղաքական հարցի լուծումը փորձում է գնահատել նրա հետևանքների տեսանկյունից։ Այդ դեպքում օգուտը համարվում է միակ կամ հիմնարար արժեք։ Հենց օգուտն է, որ իմաստավորում է մեր բոլոր գործողությունները, իսկ մնացածները ինստրումենտալ արժեք ունեն։ Ուտիլիտարիստներին բնորոշ է մաքսիմալիզմի սկզբունքը, ուստի այդ տեսության հոսանքները հիմնականում տարբերվում են «օգուտ» հասկացության իմաստի ներկայացմամբ։ Նրանցում գերակայում են տեսական մտքի 3 դպրոցներ`

1. Դասական դպրոց։ Հիմնադիրն է Բենտամը, որի համար բարձրագույն բարօրությունը հաճույք ստանալն է։ Իսկ մնացածը երկրորդական են։
2. Բարեկեցության ուտիլիտարիզմ։ Կապված է ժամանակակից տնտեսական բարեկեցության հետ։ Այս ուղղության ներկայացուցիչների կարծիքով առավելագույն պահանջ պետք է լինի ոչ թե հաճույքը, այլ ցանկությունների ու պահանջների բավարարման փաստացի ու կանխատեսելի նախասիրությունը։
3. Իդեալական ուտիլիտարիզմ։ Գտնում է, որ այլ իրերը նույնպես կարող են ունենալ բարձր արժեք։ Օրինակ, Մուրը այդպիսի արժեքների թվին էր դասում անձնական հարաբերությունները և բարոյական կամ բարոյագիտական փորձը։

Ուտիլիտար ստուգման են ենթակա հիմնական 3 ասպարեզներ.

• Անհատական ընտրության և բարոյական ասպարեզը։ Որոշելով, թե ինչն է ամենալավը կյանքում, ուտիլիտարիստը հաստատում է` այն, ինչն օգուտ է բերում։ Սակայն այստեղ պարզորեն առանձնանում են 2 մոտեցում` էգոիստական (օգուտ ինձ համար) և ունիվերսալ (օգուտ բոլորի կամ մեծամասնության համար)։ Նրանց միջև հաճախ հակասություններ են առաջանում։
• Հրապարակային կամ սոցիալական քաղաքականության ձևավորման ասպարեզ։ Այսինքն` հարկերի, շրջակա միջավայրի աղտոտման, պաշտպանության և նման այլ հարցերի մասին որոշումներ կայացնելը։ Այս հարցերի շուրջ որոշումներ կայացնող մարդկանց խորհուրդ են տալիս առաջնորդվել ուտիլիտարիստական սկզբունքներով։ Դժվարությունն այստեղ կայանում է նրանում, որ այդ որոշումները երբեմն կարող են հակասել ժողովրդավարության սկզբունքներին։
• Հնարավոր են սոցիալական կառույցների գնահատական ամբողջությամբ։ Գնահատելով «լավ կազմակերպված հասարակության» մրցակցող տեսությունները ուտիլիտարիստը կաջակցի այն համակարգին, որը կբերի առավել մեծ օգուտ։

Գոյություն ունեն մաքսիմալ օգուտի կիրառման մի քանի միջոցներ.

1. 1-ին միջոց- Դա հնարավորինս շատ մարդկանց համար առավելագույն երջանկության հասնելու օժանդակումն է։
2. 2-րդ միջոց- Ամեն մարդ համարվում է մեկ մարդ և ոչ մեկը չպետք է լինի մեկից ավելի։ Այն բավականությունը, որ ստանում է ազնվականը բոլորովին էլ կարևոր չէ հասարակ աշխատավորի երջանկությունից։
3. 3-րդ միջոց- Վերաբերում է այն հարցը, թե հատկապես ինչպիսի երջանկություն է դիտարկվում։

Հավասարությունը ուտիլիտարիստական տեսանկյունից չի պահպանվում, այլ կա ազնվականի և աշխատավորի հավասարության իրավունք։ Սակայն դա բավականություն ստանալու հավասար իրավունք է, այլ ոչ թե դրա բաժնեմասը։ Օրինակ` որևէ հանրույթ ռազմական վտանգ է ներկայացնում իր հարևանի համար։ Նա կարող է օգտագործել իր ուժը, որպեսզի ստանա էժան ռեսուրսներ։ Դրանով նա կարող է ավելի երջանիկ հանրույթ լինել, քան հարևան հանրույթը։ Ճիշտ որոշումը կլինի, եթե ավելի հարուստ հանրույթը իր ռեսուրսները ծախսի աղքատ հանրույթներին օգնելու ծրագրերի վրա։ Այնպես, որ ռեսուրսները օգտագործվեն առավել օգտակարությամբ։ Այսպիսով, քաղաքական ուտիլիտարիզմը ուղղված է ստեղծելու այնպիսի քաղաքական-հասարակական կառույց, որը կնպաստի օգուտի մաքսիմալիզացմանը։ 20-րդ դարի 2-րդ կեսից մինչև օրս ուտիլիտարիզմի ներկայացուցիչները` Բենտամի ու Միլլի հաջորդները, շարունակում են բանավեճը։ Առաջինի ավանդույթները ներկայացնող Ջ.Սմարթը շատ է քննարկում արդարության և հավասարության խնդիրները։ Նորմալ պայմաններում անհրաժեշտ է պահպանել արդարությունը, իսկ լավ մտածված, կիրառվող բարոյական կանոնները չպետք է խախտվեն։ Սակայն այնպես է ստացվում, որ մաքսիմալ օգուտ ստանալու համար երբեմն հարկ է լինում խախտել այդ կանոնները, սակայն համապատասխան հսկողության պայմաններում։ Բայց շատ դժվար է կանխատեսել դրա հետևանքները, հատկապես երբ այն կատարվում է ճնշման տակ։ Տպավորություն է ստեղծվում, որ ուտիլիտարիստական գործունեությունը ի վիճակի չէ պաշտպանել ուրիշ մարդկանց, քանի որ դրա համար չկան անհրաժեշտ բոլոր հնարավոր հետևանքների հստակ գնահատականը։ Միլլի ավանդույթները շարունակող Ռ.Բրանդտը իր «Բարօրություն և իրավունքի տեսություն» գրքում պնդում է, որ ուտիլիտարիստները պետք է հանդես գան բարեկեցության մաքսիմալիզացիայի պաշտպանությամբ, որպես բարոյական համակարգ։ Այդպիսի համակարգում կանոնները կհամապատասխանեն մարդու բնույթին և հաշվի կառնվի միջին մարդու ինտելեկտուալ պոտենցիալը, ինչպես նաև բացասական որակները` էգոիզմն ու իմպուլսիվությունը։ Այսպիսով, Բրանդտը ենթադրում է, որ ուտիլիտարիզմի սկզբունքը պետք է բարոյական ուղեկցորդի դեր ծառայի որոշումներ ընդունելիս։ Մեծ դժվարություններ են առաջանում, երբ ուտիլիտարիզմի ներկայացուցիչները փորձում են իրենց տեսությունը կիրառել իրականում։ Եթե փորձենք հասարակությունը կառուցել նման սկզբունքով, ապա պետք է ունենանք մեծ ինֆորմացիա։ Օրինակ` ինչն է դուր գալիս մարդկանց` սկսած կերակրատեսակներից, վերջացրած ինստիտուտներից։ Դա այնքան բարդ է, որ իրենք էլ, որպես կանոն, սահմանափակվում են տարբեր տեսակների կառույցների ստեղծման հնարավոր հետևանքների մասին ընդհանուր բնույթի քննարկումներով։ Արդյունքում ուտիլիտարիստների կողմից փե ազատ ձեռնարկատիրական կապիտալիզմը և թե սոցիալիզմը դրական են գնահատվում։ Շատ տեսաբաններ բացատրում են դա նրանով, որ ուտիլիտարիստական ուսմունքը ամբողջությամբ ուժեղ թեքում ունի դեպի հավասարությունը։ Այսպիսով քննարկումներն ու գիտական բանավեճերը ցույց են տալիս, որ բավարար հիմքեր կան կասկածելու ուտիլիտարիստական բարօրության և մաքսիմալ օգուտի սկզբունքների վրա, որը և դարձավ այդ տեսության լուրջ քննադատության պատճառը։ Համարվում է, որ լիբերալ ժողովրդավարական հասարակաությունում ավելի բարձր է բավականություն ստանալու մակարդակը, քան այլ հասարակությունում։ Սակայն խնդիրը նրանում է, որ ուտիլիտարիզմը ի վիճակի չէ իրականացնելու ու հիմնավորելու քաղաքական արժեքները։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս ժամանակակից լիբերալ տեսաբանների այդ հայացքներին դեմ դուրս գալը։

Աղբյուր

Արմենակ Մանուկյան ««Քաղաքական ուսմունքների պատմությունը նոր և նորագույն դարերում» առարկայի դասախոսությունից»։