«Տունդրա»–ի խմբագրումների տարբերություն
չ r2.7.2) (Ռոբոտը ավելացնում է․: sw:Tundra |
No edit summary |
||
| Տող 1. | Տող 1. | ||
[[Պատկեր:800px-Map-Tundra.png|thumb|right| |
[[Պատկեր:800px-Map-Tundra.png|thumb|right|Տունդրայի տարածման շրջանները]] |
||
'''Տունդրա''' ֆիններեն բառը նշանակում է ''ամայի վայր'': Ավելի ուշ այդպես սկսել են անվանել նաև հյուսիսային անտառազուրկ հարթավայրային շրջանները: Տունդրան համարվում է երկրագնդի [[Բնական գոտիներ|բնական գոտիներից]] մեկը: |
|||
<br />[[Եվրասիա]] մայրցամաքում տունդրան զբաղեցնում է հսկայական մի տարածք, որը լայն շերտով ձգվում է հյուսիսային ծովերի ափերի երկայնքով: |
|||
== Տարածման շրջաններ == |
|||
| ⚫ | |||
[[Պատկեր:Greenland scoresby-sydkapp2 hg.jpg|thumb|right|Տունդրան [[Գրենլանդիա|Գրենլանդիայում]]]] |
|||
<br />Չնայած տունդրայում անտառներ չկան, բայց այնտեղ շատ անտառաբույսեր են աճում, օրինակ` թթուհատին, մռամոշին, հապալասենին, մամուռները: Գիտնականները ենթադրում են, որ հնում, ինչ-որ ժամանակ, տունդրայի տարածքում անտառներ եղել են: Սակայն հետո վրա են հասել սառնամանիքները, և անտառները նահանջել են, իսկ որոշ անտառաբույսեր հարմարվել են նոր պայմաններին:Տունդրայում աճում են նաև գաճաճ ուռենիներ ու կեչիներ: Անտառում խոտերն ու մամուռները թաքնվում են ծառերի տակ, իսկ տունդրայում, ընդհակառակը, ծառերը փռվում են գետնին և սառը քամուց պատսպարվում մամուռների հետևում:<br /> |
|||
[[Հյուսիսային կիսագունդ|Հյուսիսային կիսագնդում]] այս գոտին տարածվում է [[Եվրասիա|Եվրասիայի]] և [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայի]] ծայր հյուսիսային ափամերձ շրջաններում, [[Գրենլանդիա|Գրենլանդիայի]] առափնյա շրջաններում և որոշ այլ կղզիներում: |
|||
Տունդրայում կան բազմաթիվ գետեր, գետակներ ու ճահիճներ: Առատ ջրի շնորհիվ ջրային շատ թռչուններ` սագերը, բադերը, կարապները, սուզահավերը, սիրում են ամռանը բնակվել տունդրայում: Բայց ձմռան մոտ նրանք թռչում են հեռու հարավ. չէ՞ որ տունդրայի որոշ շրջաններում ձմռանը 50 աստիճանից ցածր սառնամանիքներ են լինում:<br /> |
|||
Սակայն, չնայած այդպիսի ցրտերին, տունդրայում բնակվողներ կան նաև ձմռանը, թեև` ոչ շատ: Դրանք են հյուսիսային եղջերուն, բևեռաղվեսը, բևեռային բուն, կաքավը և մանր կրծողները:<br /> |
|||
[[Հարավային կիսագունդ|Հարավային կիսագնդում]] այն տարածվում է [[Անտարկտիդա]] մայրցամաքի [[Անտարկտիկա (թերկաղի)|Անտարկտիկա թերկաղզու]] ծայր հյուսիսային շրջաններում և որոշ կղզիներում: |
|||
Անցյալում տունդրայում ո'չ տուն կար, ո'չ քաղաք: Տեղացի բնակիչներն զբաղվում էին որսորդությամբ և ընտանի հյուսիսային եղջերուների բուծմամբ: Կերակրվելու համար եղջերուն միշտ պետք է տեղից |
|||
տեղ գնա. երբ մի տեղում ուտում-վերջացնում է ողջ եղջերվամամուռը, անցնում է մյուսին: Այդպեսը մարդը ևս ստիպված էր քոչել նրա հետ: Եղջերուի միսն ուտում են, եղջերվասահնակներով տեղից տեղ փոխադրվում, իսկ եղջերվենուց պատրաստում տաք հագուստ և, նույնիսկ, կացարան:<br /> |
|||
== Կլիմա == |
|||
Այժմ, գյուղատնտեսության զարգացման շնորհիվ, տունդրայի հարավային շրջաններում բանջարեղեն են աճեցնում ու կաթնատու անասուններ բուծում: Տունդրայում կառուցվել են երկաթուղիներ ու խճուղիներ, արդյունաբերական մեծ քաղաքներ: Չէ՞ որ տունդրայում էլ կան օգտակար հանածոներ` ածուխ, երկաթ, նիկել պղինձ, գազ և այլն:<br /> |
|||
[[Պատկեր:Ru200008050084.jpg|thumb|right|Տունդրան [[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]]]] |
|||
Տունդրան յուրացնելը դժվար է ոչ միայն դաժան կլիմայի, այլև հավերժական սառցույթի պատճառով: Ամռանը տունդրայում հողը փափկում է փոքր խորությամբ միայն, որից ցած սառած գետինն է. դա լուրջ խոչընդոտ է շինարարության համար: Բայց մարդը հաղթահարում է նաև այդ արգելքը: |
|||
Տունդրայում կլիման մեձանտարկտիկական է: Նրա հարավային սահմանը համընկնում է հուլիսյան +10°C [[Իզոթերմ|իզոթերմի]] հետ: |
|||
</small> |
|||
Ամռանը զով է: Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը +10°C-ից ցածր է, իսկ բացարձակ առավելագույնը հասել է +21°C-ի: |
|||
Ձմռանը միջին ջերմաստիճանը տատանվում է -20 -50°C-ի սահմաններում: |
|||
Տեղումների տարեկան քանակը 200 - 300 մմ. է: Այստեղ տեղումները գերազանցում են գոլորշունակությանը: |
|||
== Հողեր == |
|||
[[Պատկեր:Tundra_looking_south_toward_Brooks_Range,_Alaska.jpg|thumb|right|Տունդրան [[Ալյասկա (նահանգ)|Ալյասկայում]]]] |
|||
Տունդրային բոնորոշ է հողի բազմամա սառցույթը: Ամռանը հողի ընդամենը 0,5 - 1,5 մետրանոց շերտ է հալվում, որին անվանում են գործունյա շերտ: |
|||
Հողի սառցույթի շնորհիվ հալոցքային ջրերը չեն ներծծվում, իսկ ցածր ջերմաստիճանների պայմաններում` չեն գոլորշանում և ձևավորում են ճահճային, տորֆաճահճային և տունդրագլեյան հողեր: |
|||
== Բուսական աշխարհ == |
|||
| ⚫ | |||
Տունդրայում տարածված են այն բույսերը, որոնք չունեն խորը գնացող արմատներ, ինչպիսիք են [[Մամուռներ|մամուռներն]] ու [[Քարաքոսեր|քարաքոսերը]]: |
|||
Բուն կամ միջին տունդրայում աճում են նաև [[Բևեռային կակաչ|բևեռային կակաչ]], բևեռային բոշխ, թթուհատին, մռամոշին և այլ հատապտուղներ, իսկ տունդրայի հարավային մասում, որտեղ գործունյա շոերտը ավելի հզոր է, աճում են թփուտային գաճաճ ծառեր` գաճաճ կաղնի, բևեռային ուռենի, հապալասենի, կեչի և այլն: |
|||
== Կենդանական աշխարհ == |
|||
Տունդրայի բոնորոշ կենդանիներից են կրծողները, հյուսիսային եղջերուն, բևեռային նապաստակը, աղվեսը, բուն, [[Բևեռային արջ|արջը]], գայլը, կաքավը և այլն: |
|||
Ամռանը այստեղ իրենց «հանգիստն» են անցկացնում բազմաթիվ թռչուններ (կերն առատ է, եղանակը` զով), որոնք մերձափնյա ժայռոտ կղզիներում ստեղծում են «թռչնաշուկաներ»: |
|||
== Յուրացում == |
|||
Տունդրան յուրացնելը դժվար է ոչ միայն դաժան կլիմայի, այլև հավերժական սառցույթի պատճառով: |
|||
Այս գոտում հիմնականում զբաղվում են եղջերվապահությամբ և ձկնորսությամբ: |
|||
== Օգտակար հանածոներ == |
|||
Տունդրայում հայտնաբերված են [[Ածուխ|ածխի]], [[Երկաթ|երկաթի]], [[Նիկել|նիկելի]], [[Պղինձ|պղնձի]], [[Գազ|գազի]] և այլն օգտակար հանածոների հսկայական պաշարներ: |
|||
== Արտաքին հղումներ == |
|||
{{Commons|Category:Tundra|Տունդրա}} |
{{Commons|Category:Tundra|Տունդրա}} |
||
17:40, 19 հունվարի 2013-ի տարբերակ
Տունդրա ֆիններեն բառը նշանակում է ամայի վայր: Ավելի ուշ այդպես սկսել են անվանել նաև հյուսիսային անտառազուրկ հարթավայրային շրջանները: Տունդրան համարվում է երկրագնդի բնական գոտիներից մեկը:
Տարածման շրջաններ
Հյուսիսային կիսագնդում այս գոտին տարածվում է Եվրասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի ծայր հյուսիսային ափամերձ շրջաններում, Գրենլանդիայի առափնյա շրջաններում և որոշ այլ կղզիներում:
Հարավային կիսագնդում այն տարածվում է Անտարկտիդա մայրցամաքի Անտարկտիկա թերկաղզու ծայր հյուսիսային շրջաններում և որոշ կղզիներում:
Կլիմա
Տունդրայում կլիման մեձանտարկտիկական է: Նրա հարավային սահմանը համընկնում է հուլիսյան +10°C իզոթերմի հետ:
Ամռանը զով է: Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը +10°C-ից ցածր է, իսկ բացարձակ առավելագույնը հասել է +21°C-ի:
Ձմռանը միջին ջերմաստիճանը տատանվում է -20 -50°C-ի սահմաններում:
Տեղումների տարեկան քանակը 200 - 300 մմ. է: Այստեղ տեղումները գերազանցում են գոլորշունակությանը:
Հողեր
Տունդրային բոնորոշ է հողի բազմամա սառցույթը: Ամռանը հողի ընդամենը 0,5 - 1,5 մետրանոց շերտ է հալվում, որին անվանում են գործունյա շերտ:
Հողի սառցույթի շնորհիվ հալոցքային ջրերը չեն ներծծվում, իսկ ցածր ջերմաստիճանների պայմաններում` չեն գոլորշանում և ձևավորում են ճահճային, տորֆաճահճային և տունդրագլեյան հողեր:
Բուսական աշխարհ
Սառը, անբարենպաստ կլիմայի պատճառով տունդրայում անտառներ բոլորովին չկան: Անտառների համար հատկապես կործանարար են Արկտիկայից փչող ուժեղ ու սառը փոթորկալից քամիները:
Տունդրայում տարածված են այն բույսերը, որոնք չունեն խորը գնացող արմատներ, ինչպիսիք են մամուռներն ու քարաքոսերը:
Բուն կամ միջին տունդրայում աճում են նաև բևեռային կակաչ, բևեռային բոշխ, թթուհատին, մռամոշին և այլ հատապտուղներ, իսկ տունդրայի հարավային մասում, որտեղ գործունյա շոերտը ավելի հզոր է, աճում են թփուտային գաճաճ ծառեր` գաճաճ կաղնի, բևեռային ուռենի, հապալասենի, կեչի և այլն:
Կենդանական աշխարհ
Տունդրայի բոնորոշ կենդանիներից են կրծողները, հյուսիսային եղջերուն, բևեռային նապաստակը, աղվեսը, բուն, արջը, գայլը, կաքավը և այլն:
Ամռանը այստեղ իրենց «հանգիստն» են անցկացնում բազմաթիվ թռչուններ (կերն առատ է, եղանակը` զով), որոնք մերձափնյա ժայռոտ կղզիներում ստեղծում են «թռչնաշուկաներ»:
Յուրացում
Տունդրան յուրացնելը դժվար է ոչ միայն դաժան կլիմայի, այլև հավերժական սառցույթի պատճառով:
Այս գոտում հիմնականում զբաղվում են եղջերվապահությամբ և ձկնորսությամբ:
Օգտակար հանածոներ
Տունդրայում հայտնաբերված են ածխի, երկաթի, նիկելի, պղնձի, գազի և այլն օգտակար հանածոների հսկայական պաշարներ:
